Luận văn Phân chia tài sản chung của vợ chồng theo luật hôn nhân và gia đình năm 2014

Nội dung text: Luận văn Phân chia tài sản chung của vợ chồng theo luật hôn nhân và gia đình năm 2014

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ HUYỀN PHÂN CHIA TÀI SẢN CHUNG CỦA VỢ CHỒNG THEO LUẬT HÔN NHÂN VÀ GIA ĐÌNH NĂM 2014 Chuyên ngành: Luật Kinh Tế Mã số: 60.38.01.07 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. NGUYỄN TRUNG TÍN HÀ NỘI, 2016
2. LỜI CAM ĐOAN Tác giả xin cam đoan luận văn là công trình nghiên cứu của mình và không trùng lặp với bất cứ công trình nào của các tác giả khác. Các tài liệu và số liệu được sử dụng trong luận văn có nguồn gốc rõ ràng và được trích dẫn chính xác. Luận văn này được thực hiện một cách độc lập dưới sự hướng dẫn của PGS.TS. Nguyễn Trung Tín TÁC GIẢ LUẬN VĂN Nguyễn Thị Huyền
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 CHƢƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ PHÂN CHIA TÀI SẢN CHUNG CỦA VỢ CHỒNG 7 1.1. Khái niệm tài sản chung của vợ chồng 7 1.2. Khái niệm phân chia tài sản chung của vợ chồng 17 1.3. Khái lược lịch sử phát triển chế định phân chia tài sản chung của vợ chồng trong pháp luật Việt Nam 20 1.4. Kinh nghiệm của một số nước trên thế giới trong việc xây dựng pháp luật về việc phân chia tài sản chung của vợ chồng. 26 CHƢƠNG 2: THỰC TRẠNG QUY ĐỊNH CỦA LUẬT HÔN NHÂN VÀ GIA ĐÌNH NĂM 2014 VỀ VIỆC PHÂN CHIA TÀI SẢN CHUNG CỦA VỢ CHỒNG 36 2.1. Phân chia tài sản chung của vợ chồng trong thời kỳ hôn nhân 36 2.2. Phân chia tài sản chung của vợ chồng khi ly hôn 41 2.3. Phân chia tài sản chung của vợ chồng khi vợ hoặc chồng chết, bị tòa án là đã chết 56 CHƢƠNG 3: THỰC TIỄN GIẢI QUYẾT VÀ PHƢƠNG HƢỚNG HOÀN THIỆN QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT LIÊN QUAN ĐẾN VIỆC PHÂN CHIA TÀI SẢN CHUNG CỦA VỢ CHỒNG 60 3.1. Thực tiễn giải quyết việc phân chia tài sản chung của vợ chồng 60 3.2. Một số kiến nghị nhằm hoàn thiện quy định của pháp luật về vấn đề chia tài sản chung của vợ chồng. 67 KẾT LUẬN 71 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 73
4. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Lịch sử phát triển của xã hội loài người cho thấy gia đình luôn là tế bào của xã hội. Trong mỗi một giai đoạn phát triển tính chất, kết cấu của gia đình có thể khác nhau. Tuy nhiên, các chức năng cơ bản của gia đình vẫn không đổi đó là chức năng sinh đẻ, chức năng giáo dục và chức năng kinh tế. Chức năng kinh tế có vai trò quan trọng trong việc đảm bảo sự phát triển của mỗi gia đình nói riêng và của toàn xã hội nói chung. Bởi vậy, bên cạnh việc điều chỉnh quan hệ nhân thân, pháp luật về HN&GĐ cũng dành nhiều quy định điều chỉnh quan hệ tài sản giữa các thành viên gia đình; giữa thành viên gia đình với các chủ thể khác trong xã hội. Cùng với sự phát triển của xã hội, vợ, chồng ngày càng có nhu cầu thực hiện các hoạt động kinh tế độc lập, khẳng định quyền tự do định đoạt đối với tài sản thuộc sở hữu của riêng mình. Tất yếu, đặt ra nhu cầu phân chia tài sản chung của vợ chồng. Đáp ứng nhu cầu này, Luật HN&GĐ năm 2014 đã kế thừa các quy định của hệ thống pháp luật HN&GĐ trước đây về phân chia tài sản chung của vợ chồng đồng thời bổ sung nhiều các quy định mới để phù hợp với nhu cầu thực tiễn. Luật HN&GĐ năm 2014 bắt đầu có hiệu lực từ ngày 01 tháng 01 năm 2015 nhưng cho đến nay vẫn chưa có một công trình nghiên cứu chuyên sâu nào để đánh giá các quy định này. Từ thực tiễn nêu trên, tôi lựa chọn đề tài: “Phân chia tài sản chung của vợ chồng theo Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014” để nghiên cứu thực hiện luận văn. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Xuất phát từ vai trò quan trọng của gia đình đối với xã hội, các vấn đề về HN&GĐ đã được nhiều học giả và nhà khoa học nghiên cứu dưới nhiều khía cạnh khác nhau. Vấn đề được các nhà khoa học nghiên cứu nhiều nhất là 1
5. chế độ tài sản của vợ chồng: căn cứ xác lập, chấm dứt quyền sở hữu đối với tài sản của vợ chồng; quyền, nghĩa vụ của vợ, chồng đối với tài sản của vợ chồng Có thể tạm thời phân loại các công trình nghiên cứu này thành ba nhóm sau: Nhóm luận án, luận văn. Các công trình nghiên cứu tiêu biểu trong nhóm này: chế độ tài sản của vợ chồng theo luật HN&GĐ Việt Nam (Nguyễn Văn Cừ, luận án tiến sĩ, 2005); xác định chế độ tài sản của vợ chồng - một số vấn đề lý luận và thực tiễn (Nguyễn Hồng Hải, luận văn thạc sĩ, 2002); chia tài sản chung của vợ chồng theo pháp luật Việt Nam - thực tiễn áp dụng và hướng hoàn thiện (Nguyễn Thị Hạnh, luận văn thạc sĩ, 2012); chia tài sản chung của vợ chồng theo Luật HN&GĐ Việt Nam năm 2000 (Nguyễn Thị Lan, luận văn thạc sĩ, 2014); giải quyết tranh chấp về chia tài sản chung của vợ chồng khi ly hôn (Đinh Thị Minh Mân, luận văn thạc sĩ, 2014) Các công trình khoa học này đề cập nhiều khía cạnh khác nhau trong chế định tài sản vợ chồng; việc phân chia tài sản chung của vợ chồng thường chỉ là một trong số các nội dung của các đề tài nghiên cứu này. Cũng có công trình nghiên cứu có đối tượng nghiên cứu trùng khớp với đối tượng nghiên cứu của luận văn – chia tài sản chung của vợ chồng theo luật hôn nhân và gia đình năm 2000 của tác giả Nguyễn Thị Lan, luận văn thạc sĩ năm 2014 tuy nhiên phạm vi nghiên cứu của hai công trình là hoàn toàn khác nhau. Trong luận văn này, tác giả Nguyễn Thị Lan đã nghiên cứu các quan hệ về phân chia tài sản chung của vợ chồng theo quy định của Luật HN&GĐ năm 2000 còn tôi nghiên cứu các quan hệ phân chia tài sản chung của vợ chồng theo quy định của Luật HN&GĐ năm 2014. Nhóm giáo trình, sách chuyên khảo. Trong nhóm này có thể kể đến một số công trình nghiên cứu tiêu biểu như: một số vấn đề lý luận và thực tiễn về Luật HN&GĐ năm 2000 (Nguyễn Văn Cừ - Ngô Thị Hường, 2002, Nxb 2
6. Chính trị Quốc gia, Hà Nội); bình luận khoa học Luật HN&GĐ Việt Nam (Nguyễn Ngọc Điện, 2002, Nxb trẻ, Thành phố Hồ Chí Minh); chế độ tài sản của vợ chồng theo Luật HN&GĐ Việt Nam (Nguyễn Văn Cừ, 2008, Nxb Tư Pháp, Hà Nội) Trong các công trình nghiên cứu này vấn đề phân chia tài sản chung của vợ chồng cũng chỉ được xem xét với góc độ là một nội dung trong chế định tài sản của vợ chồng. Nhóm các bài viết trên báo, tạp chí. Có thể kể đến một số bài viết tiêu biểu như: bàn thêm về chia tài sản chung của vợ chồng trong thời kỳ hôn nhân theo pháp luật HN&GĐ Việt Nam hiện hành (Nguyễn Hồng Hải, 2003, tạp chí Luật học, số 5/2003); hậu quả pháp lý của việc chia tài sản chung của vợ chồng trong thời kỳ hôn nhân (Nguyễn Phương Lan, 2002, Tạp chí Luật học, số 6/2002); chế độ tài sản của vợ chồng theo thỏa thuận trong pháp luật HN&GĐ Việt Nam (Nguyễn Văn Cừ, tạp chí Luật học số 4/2015); một số vấn đề cơ bản về chia tài sản chung của vợ chồng khi ly hôn theo Luật HN&GĐ và thực tiễn giải quyết (Thu Hương – Duy Kiên, tạp chí Tòa án nhân dân số 5,6/2013), Một số vấn đề liên quan về chia tài sản chung (Đặng Mạnh Cẩm Yến, TAND quận Hai Bà Trưng – thành phố Hà Nội, tạp chí Tòa án nhân dân số 10, 2013); chế độ tài sản theo thỏa thuận của vợ chồng liên hệ từ pháp luật nước ngoài đến pháp luật Việt Nam (Bùi Minh Hồng - tạp chí Luật học số 11, 2009) Do giới hạn của một bài viết nghiên cứu, các tác giả chỉ đề cập đến một khía cạnh hoặc một vài trường hợp cụ thể liên quan đến việc chia tài sản chung của vợ chồng mà không thể phân tích toàn diện các khía cạnh của chế định này. Luật HN&GĐ năm 2014 có hiệu lực kể từ ngày 01/01/2015. Vấn đề phân chia tài sản chung của vợ chồng đã có nhiều thay đổi, điều chỉnh cụ thể, rõ ràng hơn đáp ứng nhu cầu pháp lý. Tuy nhiên hầu hết các công trình trên nghiên cứu trên cơ sở quy định của Luật HN&GĐ năm 2000. Do vậy, công 3
7. trình này so với các đề tài nghiên cứu của các tác giả trên có nhiều điểm mới, không hoàn toàn có sự trùng lặp về nội dung. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Trên cơ sở tìm hiểu các quy định của Luật HN&GĐ năm 2014, Bộ luật Dân sự năm 2005, năm 2015 và các văn bản hướng dẫn từ đó phân tích, làm rõ các quy định của pháp luật về điều kiện, nguyên tắc phân chia và hậu quả pháp lý của việc chia tài sản chung của vợ chồng. Trong quá trình phân tích, liên hệ thực tiễn, tác giả đưa ra một số vụ án cụ thể có liên quan đến chia tài sản chung của vợ chồng đã được Tòa án giải quyết từ đó đưa ra những vướng mắc, khó khăn trong quá trình áp dụng pháp luật. Trên cơ sở đó, tác giả dạn đưa ra một số kiến nghị nhằm hoàn thiện quy định của pháp luật về vấn đề chia tài sản chung của vợ chồng cùng một số giải pháp đưa Luật HN&GĐ năm 2014 đi vào cuộc sống. Để đạt được mục đích trên, luận văn đề ra những nhiệm vụ cơ bản trong quá trình nghiên cứu: Một là, khái quát cơ sở lý luận và thực tiễn các quy định của pháp luật về phân chia tài sản chung của vợ chồng; Hai là, phân tích các trường hợp chia tài sản chung của vợ chồng theo Luật HN&GĐ năm 2014. Trong mỗi trường hợp, luận văn làm sáng tỏ các vấn đề: cơ sở pháp lý, nguyên tắc và hậu quả pháp lý của việc chia tài sản chung của vợ chồng theo Luật HN&GĐ năm 2014. Qua đó đánh giá các thành tựu, tiến bộ của Luật HN&GĐ năm 2014 so với Luật HN&GĐ năm 2000. Ba là, tìm hiểu thực tiễn áp dụng pháp luật về chia tài sản chung của vợ chồng qua hoạt động xét xử của một số Tòa án khi giải quyết các tranh chấp liên quan đến việc chia tài sản chung của vợ chồng. Trên cơ sở phân tích nội dung và thực tiễn áp dụng pháp luật hiện hành về phân chia tài sản chung của vợ chồng, luận văn đưa ra một số kiến nghị hoàn thiện các quy định về chia 4
8. tài sản chung của vợ chồng và các giải pháp đưa Luật HN&GĐ năm 2014 đi vào cuộc sống. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Luận văn tập trung nghiên cứu các quan hệ về phân chia tài sản chung của vợ chồng. Trong giới hạn phạm vi của luận văn nghiên cứu các quan hệ phân chia tài sản chung của vợ chồng theo quy định của Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014. 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu Đề tài nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác – lênin. Ngoài ra, đề tài còn sử dụng một số phương pháp sau: Phương pháp lịch sử được sử dụng khi nghiên cứu, tìm hiểu quy định của pháp luật về chia tài sản chung của vợ chồng qua một số thời kỳ lịch sử ở Việt Nam. Phương pháp phân tích, tổng hợp được sử dụng khi phân tích các vấn đề liên quan đến chia tài sản chung của vợ chồng và khái quát những nội dung cơ bản của từng vấn đề được nghiên cứu trong luận văn. Phương pháp so sánh được sử dụng để đánh giá các quy định pháp luật Việt Nam hiện hành so với quy định trước đó và quy định pháp luật một số nước trên thế giới về chia tài sản chung của vợ chồng. Từ đó đánh giá tính hợp lý và hợp pháp của quy định pháp luật Việt Nam hiện hành về chia tài sản chung của vợ chồng. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Luận văn đã khái quát và phân tích cơ sở lý luận và thực tiễn của các quy định pháp luật về chia tài sản chung của vợ chồng; phân tích, đánh giá các quy định của Luật HN&GĐ năm 2014; xem xét việc áp dụng các quy định này từ đó đánh giá tính phù hợp của quy định pháp luật với nhu cầu thực 5
9. tiễn; đưa ra các kiến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật HN&GĐ nói chung, pháp luật về phân chia tài sản chung của vợ chồng nói riêng; những giải pháp để đưa Luật HN&GĐ năm 2014 vào thực tế. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo phần nội dung của luận văn gồm ba chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận chung về phân chia tài sản chung của vợ chồng Chương 2: Thực trạng quy định Luật Hôn nhân và gia đình năm 2014 về việc phân chia tài sản chung của vợ chồng Chương 3: Thực tiễn giải quyết và phương hướng hoàn thiện quy định của pháp luật liên quan đến việc phân chia tài sản chung của vợ chồng 6
10. Chƣơng 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ PHÂN CHIA TÀI SẢN CHUNG CỦA VỢ CHỒNG 1.1. Khái niệm tài sản chung của vợ chồng 1.1.1. Tài sản chung của vợ chồng Gia đình là tế bào của xã hội. Gia đình tồn tại và phát triển cần phải có các điều kiện vật chất – cơ sở kinh tế của gia đình, nuôi sống gia đình. Để đảm bảo các điều kiện vật chất phục vụ đời sống gia đình và thực hiện các quyền, nghĩa vụ chăm sóc, nuôi dưỡng con cái, phụng dưỡng cha mẹ vợ chồng cần có tài sản. Tài sản của vợ chồng là nguồn quan trọng phục vụ nhu cầu vật chất, tinh thần của gia đình. Kể từ thời điểm kết hôn, vợ chồng cùng nhau chung sống, gánh vác công việc gia đình, cùng nhau tạo lập khối tài sản chung để bảo đảm những nhu cầu thiết yếu của gia đình, thỏa mãn các nhu cầu về vật chất khác và tinh thần của các thành viên trong gia đình. Vợ, chồng chăm sóc, giúp đỡ lẫn nhau; nuôi dưỡng, giáo dục con cái Tài sản chung của vợ chồng trở thành cơ sở vật chất để họ thực hiện các mục tiêu này. “Tài sản là của cải, vật chất dùng vào mục đích sản xuất và tiêu dùng”[49]. Về mặt pháp lý, tài sản là đối tượng của quyền sở hữu, là khách thể của phần lớn các quan hệ pháp luật Dân sự. Tuy nhiên, tài sản là một khái niệm rộng, rất khó để định nghĩa cụ thể. Pháp luật các nước thường không đưa ra định nghĩa cụ thể về tài sản mà nó thường được hiểu thông qua các học thuyết pháp lý hoặc hiểu gián tiếp thông qua các quy định khác [24]. Ví dụ, BLDS Pháp chỉ ghi nhận: “tài sản được chia thành động sản và bất động sản”[31, Điều 156]. BLDS năm 2015 kế thừa quy định của BLDS năm 2005 sử dụng định nghĩa liệt kê để xác định tài sản. Theo đó “Tài sản là vật, tiền, giấy tờ có giá và quyền tài sản. Tài sản bao gồm bất động sản và động sản”[40, Điều 105]. Khái 7
11. niệm và các quy định về tài sản, quyền tài sản trong Luật Dân sự là nguồn gốc, cơ sở để luật chuyên ngành xây dựng khái niệm tài sản cụ thể theo tính chất của ngành luật mình. Ví dụ, khái niệm tài sản góp vốn trong Luật Doanh nghiệp, tài sản chung của vợ chồng, tài sản riêng của vợ, chồng trong luật Hôn nhân và gia đình Trước khi kết hôn, tài sản của vợ, chồng là tài sản riêng của từng cá nhân. Kể từ khi xác lập quan hệ hôn nhân vấn đề tài sản giữa vợ chồng mới bị ràng buộc: xác định tài sản chung của vợ chồng, tài sản riêng của vợ, chồng; quyền, nghĩa vụ của vợ, chồng trong việc tạo lập, chiếm hữu, sử dụng, định đoạt khối tài sản chung này. Tài sản của vợ chồng gồm tài sản chung của vợ chồng và tài sản riêng của vợ, chồng. Trong giới hạn phạm vi nghiên cứu của đề tài, tác giả chỉ đề cập vấn đề tài sản chung của vợ chồng nên không phân tích tài sản riêng của vợ, chồng. Theo Điều 33 Luật HN&GĐ năm 2014: “1. Tài sản chung của vợ chồng gồm tài sản do vợ, chồng tạo ra, thu nhập do lao động, hoạt động sản xuất, kinh doanh, hoa lợi, lợi tức phát sinh từ tài sản riêng và thu nhập hợp pháp khác trong thời kỳ hôn nhân, trừ trường hợp được quy định tại khoản 1 Điều 40 của Luật này; tài sản mà vợ chồng được thừa kế chung hoặc được tặng cho chung và tài sản khác mà vợ chồng thỏa thuận là tài sản chung. Quyền sử dụng đất mà vợ, chồng có được sau khi kết hôn là tài sản chung của vợ chồng, trừ trường hợp vợ hoặc chồng được thừa kế riêng, được tặng cho riêng hoặc có được thông qua giao dịch bằng tài sản riêng. 2. Tài sản chung của vợ chồng thuộc sở hữu chung hợp nhất, được dùng để bảo đảm nhu cầu của gia đình, thực hiện nghĩa vụ chung của vợ chồng. 3. Trong trường hợp không có căn cứ để chứng minh tài sản mà vợ, chồng đang có tranh chấp là tài sản riêng của mỗi bên thì tài sản đó được coi là tài sản chung.” 8
12. Tài sản chung của vợ chồng trước hết phải là tài sản tức là vật, tiền, giấy tờ có giá và quyền tài sản. Tài sản chung của vợ chồng bao gồm bất động sản và động sản. Theo Điều 214 BLDS năm 2005 thì: “tài sản thuộc hình thức sở hữu chung là tài sản chung”. Mặt khác sở hữu chung của vợ chồng là sở hữu chung hợp nhất tức là phần quyền sở hữu của vợ, chồng không được xác định đối với khối tài sản chung. Vợ, chồng có quyền ngang nhau đối với tài sản chung của vợ chồng [39, khoản 2 Điều 33; 40, khoản 1 Điều 210 và khoản 1 Điều 213]. Như vậy có thể hiểu: tài sản chung của vợ chồng là vật, tiền, giấy tờ có giá và quyền tài sản. Tài sản chung của vợ chồng có thể bao gồm bất động sản và động sản. Tài sản chung của vợ chồng là tài sản thuộc hình thức sở hữu chung hợp nhất có thể phân chia. Vợ, chồng có quyền, nghĩa vụ ngang nhau đối với tài sản chung đó. 1.1.2. Xác định tài sản chung của vợ chồng Pháp luật của nhiều nước trên thế giới thừa nhận quyền tự do thỏa thuận của vợ chồng về chế độ tài sản hay còn gọi là khế ước hôn nhân hoặc hôn ước. “Hôn ước là chứng thư thể hiện sự thỏa thuận của người kết hôn hay của vợ chồng về chế độ tài sản của họ trong hôn nhân” [25]. Bởi vậy nếu có thỏa thuận tài sản – hôn ước thì việc xác định tài sản chung của vợ chồng phụ thuộc vào nội dung thỏa thuận của hôn ước. Pháp luật Việt Nam trước đây chỉ thừa nhận chế độ tài sản pháp định. Chế độ tài sản pháp định là chế độ tài sản mà ở đó pháp luật đã dự liệu từ trước về căn cứ, nguồn gốc, thành phần các loại tài sản chung và tài sản riêng của vợ, chồng (nếu có); quyền và nghĩa vụ của vợ, chồng đối với từng loại tài sản đó; các trường hợp và nguyên tắc chia tài sản chung của vợ chồng; phương thức thanh toán liên quan đến các khoản vay nợ chung hay riêng của vợ, chồng [13, tr.35]. 9
13. Trên cơ sở các điều kiện phát triển về kinh tế - xã hội, tôn trọng và bảo vệ quyền con người trong đó có quyền tự do định đoạt về tài sản mà Hiến pháp 2013 đã ghi nhận cũng như quá trình hội nhập Quốc tế, nhu cầu thực tế của xã hội Việt Nam, Luật HN&GĐ năm 2014 ra đời đã ghi nhận bổ sung chế độ tài sản của vợ chồng theo thỏa thuận. Có thể nói đây là bước phát triển mới của Luật HN&GĐ 2014 về chế định tài sản của vợ chồng trong hệ thống pháp luật Việt Nam nói chung và Pháp luật về HN&GĐ nói riêng. Theo đó, nếu vợ chồng lựa chọn chế độ tài sản theo thỏa thuận thì việc xác định tài sản chung của vợ chồng; tài sản riêng của vợ, chồng phải dựa vào nội dung cụ thể của thỏa thuận tài sản vợ chồng đã được lập. Trường hợp, thỏa thuận tài sản vợ chồng không quy định thì căn cứ vào các quy định của pháp luật tương ứng để xác định [39, điểm a khoản 1, khoản 2 Điều 48 và Điều 49]. Trường hợp vợ, chồng không có thỏa thuận về tài sản hoặc thỏa thuận không rõ ràng, không đầy đủ, thì tài sản chung của vợ chồng được xác định như sau: “Tài sản chung của vợ chồng gồm tài sản do vợ, chồng tạo ra, thu nhập do lao động, hoạt động sản xuất, kinh doanh, hoa lợi, lợi tức phát sinh từ tài sản riêng và thu nhập hợp pháp khác trong thời kỳ hôn nhân trừ trường hợp quy định tại khoản 1 Điều 40 của Luật này; tài sản mà vợ chồng được thừa kế chung hoặc được tặng cho chung và tài sản khác mà vợ chồng thỏa thuận là tài sản chung. Quyền sử dụng đất mà vợ, chồng có được sau khi kết hôn là tài sản chung của vợ chồng, trừ trường hợp vợ hoặc chồng được thừa kế riêng, được tặng cho riêng hoặc có được thông qua giao dịch bằng tài sản riêng. Trong trường hợp không có căn cứ để chứng minh tài sản mà vợ, chồng đang có tranh chấp là tài sản riêng của mỗi bên thì tài sản đó được coi là tài sản chung.” [39, khoản 1, khoản 3 Điều 33]. 10
14. Như vậy để xác định tài sản chung của vợ chồng theo luật định thì căn cứ vào ba yếu tố: nguồn gốc tài sản, thời điểm có tài sản - thời kỳ hôn nhân và dựa vào nguyên tắc suy đoán. Thời kỳ hôn nhân – căn cứ xác định tài sản chung của vợ chồng. Theo quy định trên ta thấy căn cứ quan trọng nhất khi xác định tài sản là tài sản chung của vợ chồng hay không là sự ra đời và tồn tại quan hệ vợ chồng - thời kỳ hôn nhân. “Thời kỳ hôn nhân” là khoản thời gian tồn tại quan hệ vợ chồng, được tính từ ngày đăng ký kết hôn đến ngày chấm dứt hôn nhân [39, khoản 13, Điều 3]. Thời kỳ hôn nhân được tính kể từ khi hai bên nam, nữ đăng ký kết hôn - thời điểm phát sinh quan hệ vợ chồng trước pháp luật; việc đăng ký kết hôn phải được cơ quan Nhà nước có thẩm quyền công nhận theo đúng thủ tục và các điều kiện luật định [16]. Tuy nhiên, theo Luật HN&GĐ năm 2014, các quan hệ HN&GĐ xác lập trước ngày Luật này có hiệu lực thì áp dụng pháp luật về HN&GĐ tại thời điểm xác lập để giải quyết [39, khoản 1 Điều 131]. Quy định này nhằm để giải quyết hậu quả còn tồn đọng do tình trạng “hôn nhân thực tế” trong xã hội trước khi có Luật HN&GĐ năm 2000 và Luật HN&GĐ năm 2014 ra đời. Đó là tình trạng nam, nữ sống chung với nhau như vợ chồng, mới chỉ được gia đình tổ chức lễ cưới theo tập quán mà chưa đăng ký kết hôn. Nhằm tạo cơ sở pháp lý để Tòa án giải quyết các tranh chấp về nhân thân và tài sản giữa vợ, chồng và các thành viên trong gia đình, qua thực tiễn xét xử, TANDTC cao đã ban hành một số văn bản hướng dẫn giải quyết vấn đề này: Thông tư số 112-NCPL ngày 19/8/1972 TANDTC hướng dẫn xử lý về dân sự những tranh chấp về việc kết hôn vi phạm điều kiện kết hôn theo Luật HN&GĐ năm 1959; Thông tư số 81 – DS ngày 27/4/1981 TATC hướng dẫn giải quyết các tranh chấp về thừa kế, đã công nhận “hôn nhân thực tế” thì giữa vợ, chồng vẫn được hưởng thừa kế di sản của nhau theo luật định; Nghị quyết số 01/NQ-HĐTP ngày 20/01/1988 của HĐTP TANDTC 11
15. hướng dẫn TAND các cấp một số quy định của Luật HN&GĐ năm 1986. Nhìn chung, các văn bản pháp luật này đều thừa nhận “hôn nhân thực tế” đối với các trường hợp hai bên nam nữ đã tuân thủ đầy đủ các điều kiện kết hôn khác, chỉ vi phạm thủ tục đăng ký kết hôn. Từ khi được gia đình tổ chức lễ cưới theo phong tục tập quán họ đã thực sự sống chung công khai, gánh vác chung công việc gia đình và được gia đình, xã hội thừa nhận là vợ chồng. Hôn nhân thực tế được thừa nhận thì có giá trị như hôn nhân hợp pháp, quan hệ vợ chồng được bảo vệ trước pháp luật [16]. Kể từ khi ban hành Luật HN&GĐ năm 2000, Nhà nước ta đã chủ trương xóa bỏ tình trạng “kết hôn không đăng ký”. “Nam, nữ không đăng ký kết hôn mà chung sống với nhau như vợ chồng thì không được pháp luật công nhận là vợ chồng” [35, khoản 1 Điều 11; 39, khoản 1 Điều 9]. Tuy nhiên, để giải quyết dứt điểm tình trạng “hôn nhân thực tế” do lịch sử để lại, đảm bảo quyền và lợi ích chính đáng của các cặp vợ chồng trong “hôn nhân thực tế”; tạo cơ sở pháp lý vững chắc khi giải quyết tranh chấp về hôn nhân thực tế và áp dụng pháp luật thống nhất, Nhà nước ta đã ban hành một số văn bản pháp luật: Nghị quyết số 35/2000/QH10 ngày 09/6/2000 của Quốc hội về thi hành Luật HN&GĐ năm 2000; Nghị định số 77/2001/NĐ – CP của Chính phủ về hướng dẫn đăng ký kết hôn theo Nghị quyết số 35/2000/QH10; Nghị quyết số 02/2000/NQ-HĐTP ngày 23/10/2000 của HĐTP TANDTC hướng dẫn áp dụng một số quy định của Luật HN&GĐ năm 2000; Thông tư liên tịch số 01/2001/TTLT-TANDTC- VKSNDTC-BTP ngày 03/01/2001. Như vậy “thời kỳ hôn nhân” có thể được xác lập theo các thời điểm sau: Nếu nam, nữ sống chung với nhau như vợ chồng từ trước ngày 03/01/1987; họ tuân thủ đầy đủ các điều kiện kết hôn khác, chỉ vi phạm thủ tục đăng ký kết hôn thì quan hệ hôn nhân của họ được coi là “hôn nhân thực 12
16. tế”. Trong trường hợp này họ được pháp luật công nhận quan hệ vợ chồng kể từ ngày “sống chung với nhau như vợ chồng”. Nếu nam, nữ sống chung với nhau như vợ chồng từ ngày 03/01/1987 đến ngày 01/01/2001, nếu họ có đủ điều kiện kết hôn theo quy định của pháp luật thì họ có nghĩa vụ đăng ký kết hôn đến hết ngày 01/01/2003. Nếu họ đăng ký kết hôn trong thời gian này thì hôn nhân của họ được xác nhận từ ngày họ sống chung với nhau như vợ chồng, nếu họ không thực hiện thủ tục đăng ký kết hôn trong thời hạn này (đến hết ngày 01/01/2003 mà vẫn không thực hiện đăng ký kết hôn theo quy định của pháp luật) thì họ không được công nhận là vợ chồng. Kể từ ngày 01/01/2001 trở đi, trừ hai trường hợp trên thì thời kỳ hôn nhân được tính kể từ ngày nam nữ đăng ký kết hôn theo quy định của pháp luật. Ngày chấm dứt hôn nhân là ngày vợ, chồng chết hoặc bị Tòa án tuyên bố là đã chết. Trong trường hợp ly hôn thì quan hệ vợ chồng chấm dứt kể từ ngày bản án, quyết định của Tòa án xác định việc ly hôn của họ có hiệu lực pháp luật. Như vậy căn cứ để xác lập tài sản chung của vợ chồng, trước hết phải dựa trên cơ sở “thời kỳ hôn nhân” của vợ chồng. Toàn bộ tài sản do vợ chồng tạo ra trong thời kỳ hôn nhân này được coi thuộc khối tài sản chung của vợ chồng trừ trường hợp vợ chồng thực hiện phân chia tài sản trong thời kỳ hôn nhân theo quy định tại Điều 40 Luật HN&GĐ năm 2014 hoặc có thỏa thuận tài sản của vợ chồng mà quy định khác. Nguồn gốc tài sản để xác định tài sản chung của vợ chồng. Tài sản do vợ, chồng tạo ra, thu nhập do lao động, hoạt động sản xuất kinh doanh và những thu nhập hợp pháp khác của vợ, chồng trong thời kỳ hôn nhân. 13
17. Đây là tài sản chủ yếu, quan trọng đối với khối tài sản chung của vợ chồng; bởi bản chất của cuộc sống chung giữa vợ chồng là cùng nhau chung vai gánh vác mọi công việc gia đình, tạo ra tài sản để đáp ứng mọi nhu cầu tinh thần, vật chất của gia đình mình. Do tính chất của cuộc sống chung vợ chồng, tài sản chung của vợ chồng không nhất thiết phải là tài sản do cả hai vợ chồng cùng tạo ra trong thời kỳ hôn nhân, mà chỉ cần vợ hoặc chồng tạo ra trong thời kỳ hôn nhân cũng sẽ là tài sản chung của vợ chồng (chế độ cộng đồng tạo sản) Tài sản do vợ, chồng tạo ra có thể là tài sản tự tay vợ hoặc chồng tạo ra phục vụ cho nhu cầu của gia đình, thể hiện dưới dạng vật chất cụ thể như nhà cửa, vật dụng trong gia đình Hiểu theo nghĩa rộng tài sản do vợ chồng tạo ra không chỉ là những tài sản do chính tay vợ hoặc chồng tạo ra, mà còn là những tài sản mà vợ hoặc chồng bỏ tiền, vàng, công sức để mua được hoặc đổi được. Trong cuộc sống vợ, chồng có thể tham gia lao động, sản xuất kinh doanh để tạo ra tài sản, nhưng đó phải là những lao động hợp pháp. Thu nhập từ lao động là thu nhập cơ bản, chính đáng chủ yếu của người lao động. Trong xã hội ngày nay, lao động vừa là quyền lợi vừa là nghĩa vụ của mỗi công dân. Quyền tự do sản xuất kinh doanh của cá nhân được Nhà nước bảo hộ và được ghi nhận là một quyền hiến định. Nhà nước luôn khuyến khích, tạo điều kiện cho các cá nhân có điều kiện mở rộng sản xuất, kinh doanh. Bởi nó một mặt vừa mang lại tài sản để duy trì ổn định và phát triển gia đình, mặt khác góp phần làm giàu cho xã hội. Thu nhập của vợ chồng gồm nhiều loại, nhưng thu nhập do lao động, hoạt động sản xuất, kinh doanh là loại thu nhập ổn định, cơ bản và chủ yếu. Vợ chồng bằng hành vi của mình, tạo thu nhập thông qua quá trình lao động, sản xuất, kinh doanh một cách trực tiếp hoặc gián tiếp. Trong đời sống xã hội ngày nay, thu nhập chủ yếu của các cặp vợ chồng thường là 14
18. tiền lương, tiền công lao động, những thu nhập và tài sản do vợ chồng làm kinh tế gia đình hoặc lợi nhuận thông qua việc sản xuất, kinh doanh. Như vậy dù vợ chồng ở nhiều ngành nghề khác nhau, mức thu nhập khác nhau, song mọi thu nhập từ lao động, sản xuất kinh doanh theo quy định của Luật HN&GĐ năm 2014 đều là tài sản chung của vợ chồng trừ trường hợp vợ chồng có thỏa thuận tài sản mà có quy định khác. Các thu nhập hợp pháp khác của vợ chồng trong thời kỳ hôn nhân. Thu nhập hợp pháp khác của vợ chồng trong thời kỳ hôn nhân có thể là khoản tiền thưởng, tiền trúng thưởng xổ số, tiền trợ cấp; tài sản mà vợ, chồng được xác lập quyền sở hữu theo quy định của Bộ luật Dân sự đối với vật vô chủ, vật bị chôn giấu, bị chìm đắm, vật bị đánh rơi, bị bỏ quên, gia súc, gia cầm bị thất lạc, vật nuôi dưới nước. [12, Điều 9, khoản 3 Điều 11; 37, Điều 239, Điều 240, Điều 241, Điều 242, Điều 243]. Như vậy, chỉ những tài sản có nguồn gốc hợp pháp do vợ chồng tạo ra hoặc được xác lập quyền sở hữu trong thời kỳ hôn nhân mới là tài sản chung của vợ chồng. Tài sản mà vợ chồng được thừa kế chung hoặc được tặng cho chung. Theo tập quán của người Việt, cha mẹ thường dành dụm tài sản của mình để đến khi con cái trưởng thành hoặc lấy vợ, lấy chồng, cha mẹ cho con một số tài sản với ý nghĩa gây dựng số vốn ban đầu cho con hoặc làm của hồi môn Vì thế, việc vợ chồng được tặng cho chung hay thừa kế chung tài sản từ cha mẹ là khá phổ biến trong thực tiễn. Cần phân biệt trường hợp vợ chồng được thừa kế chung và trường hợp vợ chồng cùng được hưởng thừa kế - cùng hàng thừa kế và mỗi người được hưởng một kỷ phần như nhau (thừa kế theo pháp luật). Trường hợp, vợ chồng được thừa kế chung là trường hợp thừa kế theo di chúc. Người để lại di sản phải lập di chúc thể hiện ý chí chuyển giao chung di sản cho cả vợ chồng, không phân biệt vợ, chồng được hưởng bao 15
19. nhiêu phần trong khối di sản chung đó, phần di sản nào là cho chồng, phần di sản nào là cho vợ. Còn trường hợp vợ chồng cùng được hưởng thừa kế có thể xảy ra ở cả thừa kế theo di chúc và thừa kế theo pháp luật. Nếu vợ chồng được thừa kế theo di chúc thì trường hợp này người để lại di sản lập di chúc thể hiện ý chí trong đó nêu rõ phần di sản dành cho vợ, phần di sản dành cho chồng hoặc vợ chồng được thừa kế theo pháp luật. Vợ, chồng cùng hàng thừa kế và cùng được hưởng phần di sản bằng nhau nhưng do mỗi phần di sản mà mỗi người được hưởng được xác định riêng nên đây là tài sản riêng của vợ, chồng. Như vậy thừa kế chung của vợ chồng chỉ xuất hiện trong thừa kế theo di chúc mà không xuất hiện ở thừa kế theo pháp luật. Tài sản chung của vợ chồng do vợ chồng thỏa thuận. Tài sản chung của vợ chồng còn được xác định thông qua thoả thuận của vợ chồng, bao gồm tài sản mà vợ chồng thoả thuận là tài sản chung và tài sản do vợ chồng nhập từ tài sản riêng vào tài sản chung. Việc nhập tài sản riêng của một bên vào khối tài sản chung của vợ chồng nhằm trốn tránh nghĩa vụ tài sản của một bên thì vô hiệu. Đây là quy định rất mềm dẻo, linh hoạt nhằm bảo vệ quyền lợi của người thứ ba tham gia vào quan hệ tài sản đối với vợ hoặc chồng. Tài sản chung do áp dụng nguyên tắc suy đoán. Trong quá trình vợ chồng chung sống, tài sản chung, tài sản riêng có thể bị “lẫn lộn” là điều không tránh khỏi và thường xảy ra. Mục đích xây dựng gia đình là cùng nhau tạo lập cuộc sống, nuôi dưỡng, giáo dục con cái, phụng dưỡng cha mẹ Khi vợ chồng hòa thuận, ranh giới tài sản chung, tài sản riêng thường không được quan tâm và đề cập. Khi mâu thuẫn xảy ra, nếu có yêu cầu phân chia tài sản sẽ dẫn đến mâu thuẫn, tranh chấp trong việc xác định tài sản chung của vợ chồng, tài sản riêng của vợ, chồng. Để xác định được nguồn gốc và quyền sở hữu trong trường hợp này thường rất khó khăn. 16
20. Vì vậy, nhà làm luật đã lựa chọn nguyên tắc suy đoán. Theo nguyên tắc này: nếu không có chứng cứ chứng minh tài sản của vợ, chồng có tranh chấp là tài sản riêng của mỗi bên thì tài sản đó được coi là tài sản chung của vợ chồng [39, khoản 3 Điều 33]. Nguyên tắc này được xây dựng dựa trên cơ sở ưu tiên và hướng tới bảo vệ lợi ích chung của gia đình. Từ những phân tích trên, có thể hiểu rằng "Tài sản chung của vợ chồng là vật, tiền, giấy tờ có giá, quyền tài sản được hình thành trong thời kỳ hôn nhân hoặc được vợ chồng thỏa thuận xác nhận là tài sản chung của vợ chồng hoặc trong trường hợp có tranh chấp tài sản chung, tài sản riêng của vợ, chồng nhưng không có chứng cứ chứng minh là tài sản riêng của mỗi bên thì được coi là tài sản chung của vợ chồng. Sở hữu chung của vợ là sở hữu chung hợp nhất có thể phân chia". 1.2. Khái niệm phân chia tài sản chung của vợ chồng 1.2.1. Bản chất của việc phân chia tài sản chung của vợ chồng Ngày nay do xã hội phát triển, tính gắn kết của gia đình có nhiều biến đổi. Vợ, chồng ngày càng bình đẳng, độc lập trong việc tham gia các quan hệ xã hội, kinh tế. Quyền tự do định đoạt đối với tài sản của mỗi cá nhân nói chung, đối với tài sản riêng của vợ, chồng nói riêng ngày càng được đề cao. Vì vậy nhu cầu phân chia tài sản chung của vợ chồng tất yếu đặt ra. Ngoài ra, trong cuộc sống gia đình không phải lúc nào cũng “êm đềm”. Trong quan hệ vợ chồng, yếu tố tình cảm thường được đưa lên vị trí hàng đầu, không có sự phân biệt rạch ròi nguồn gốc tài sản, tài sản của ai, nhưng cuộc sống gia đình không tránh khỏi việc phát sinh các mâu thuẫn, bất đồng quan điểm trong việc quản lý, sử dụng, định đoạt tài sản chung. Khi mâu thuẫn trong gia đình phát sinh các tranh chấp về tài sản thường được đặt ra, tuỳ theo mức độ khác nhau mà họ có thể yêu cầu ly hôn hay xin chia tài sản chung mà không yêu cầu ly hôn. Bên cạnh đó, để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bên thứ ba, trong trường hợp vợ, chồng phải 17