Luận văn Nhân thân người phạm tội giết người trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh

Nội dung text: Luận văn Nhân thân người phạm tội giết người trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN BÌNH MINH NHÂN THÂN NGƯỜI PHẠM TỘI GIẾT NGƯỜI TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2017
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN BÌNH MINH NHÂN THÂN NGƯỜI PHẠM TỘI GIẾT NGƯỜI TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Chuyên ngành: Tội phạm học và phòng ngừa tội phạm Mã số: 60.38.01.05 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS TRẦN VĂN ĐỘ HÀ NỘI - 2017
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực. Người thực hiện Nguyễn Bình Minh
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: LÝ LUẬN CHUNG VỀ NHÂN THÂN NGƯỜI PHẠM TỘI GIẾT NGƯỜI 10 1.1. Khái niệm về nhân thân người phạm tội giết người 10 1.2. Các đặc điểm của nhân thân người phạm tội giết người 11 1.3. Quá trình hình thành nhân thân người phạm tội giết người 16 1.4. Những yếu tố tác động đến sự hình thành nhân thân người phạm tội giết người 21 1.5. Ý nghĩa của việc nghiên cứu nhân thân người phạm tội giết người 28 Chương 2: THỰC TRẠNG TÌNH HÌNH TỘI PHẠM GIẾT NGƯỜI VÀ NHÂN THÂN NGƯỜI PHẠM TỘI GIẾT NGƯỜI TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH 31 2.1. Tình hình tội giết người trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh 31 2.2. Thực trạng nhân thân người phạm tội giết người trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh 42 2.3. Thực trạng những yếu tố tác động đến sự hình thành nhân thân người phạm tội giết người trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh 50 Chương 3:CÁC GIẢI PHÁP PHÒNG NGỪA TỘI PHẠM GIẾT NGƯỜI TẠI TPHCM TỪ GÓC ĐỘ NHÂN THÂN NGƯỜI PHẠM TỘI 54 3.1. Dự báo về tình hình tội giết người trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh 54 3.2. Các giải pháp phòng ngừa tội phạm giết người trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh từ góc độ nhân thân người phạm tội 58 KẾT LUẬN 68 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 69
5. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ANTT An ninh trật tự BLHS Bộ luật hình sự CQTHTT Cơ quan tiến hành tố tụng KCN Khu công nghiệp NLTNHS Năng lực trách nhiệm hình sự TAND Tòa án nhân dân TNHS Trách nhiệm hình sự TTATXH Trật tự an toàn xã hội VKSND Viện kiểm sát nhân dân
6. DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Mô hình 1.1.Mô hình tư duy con người theo học thuyết Human memory của Attkinson and Shiffrin 1968 18 Bảng 2.1. Mức độ tổng quan của tình hình tội giết người trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh từ năm 2011 đến năm 2015 31 Bảng 2.2. Diễn biến của tình hình tội giết người trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh từ năm 2012 đến năm 2016 (lấy năm 2012 làm năm định gốc để so sánh) 32 Bảng 2.3. So sánh cơ cấu thực tiễn của tình hình tội giết người trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh với một số tỉnh lân cận 33 Bảng 2.4. Tình hình khởi tố và xét xử về tội giết người tại Thành phố Hồ Chí Minh từ năm 2012 đến năm 2016 39 Bảng 2.5. Cơ cấu xét theo đặc điểm nhân thân người phạm tội về giới tính 42 Bảng 2.6. Cơ cấu xét theo đặc điểm nhân thân người phạm tội về đặc điểm lứa tuổi 43 Bảng 2.7. Cơ cấu xét theo đặc điểm nhân thân người phạm tội về trình độ học vấn 44 Bảng 2.8. Cơ cấu xét theo đặc điểm nhân thân người phạm tội theo nghề nghiệp 45 Bảng 2.9. Cơ cấu xét theo đặc điểm nhân thân người phạm tội về dân tộc, tôn giáo và quốc tịch 47 Bảng 2.10. Cơ cấu xét theo đặc điểm nhân thân người phạm tội về hoàn cảnh gia đình 48 Biểu đồ số 2.1. Hoạt động xét xử của TAND Tp.Hồ Chí Minh (số vụ) 33 Biểu đồ số 2.2. Hoạt động xét xử của TAND Tp.Hồ Chí Minh (số bị cáo) 33 Biểu đồ số 2.3. Tình hình xét xử tội giết người của TAND Tp.Hồ Chí Minh 2012-2016 39 Biểu đồ số 2.4: Tỷ lệ người phạm tội theo giới tính ( Nam, Nữ) 42 Biểu đồ số 2.5: Cơ cấu về độ tuổi người phạm tội giết người 43 Biểu đồ số 2.6: Cơ cấu theo trình độ học vấn 44 Biểu đồ số 2.7: Cơ cấu về theo nghề nghiệp 46 Biểu đồ số 2.8: Cơ cấu theo hoàn cảnh gia đình 49
7. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Theo các số liệu thống kê từ Cục thống kê Tp Hồ Chí Minh thì Thành phố Hồ Chí Minh là trung tâm kinh tế, chính trị, văn hóa – xã hội lớn nhất cả nước, Thành phố Hồ Chí Minh là nơi các hoạt động kinh tế diễn ra năng động nhất, dẫn đầu cả nước về tốc độ tăng trưởng kinh tế, và sự đa dạng của các loại hình kinh tế. Trung bình hàng năm, Thành phố Hồ Chí Minh đóng góp 21,3% tổng sản phẩm quốc nội (GDP) và 29,38% tổng thu ngân sách quốc gia của cả nước. Tổng diện tích của Thành phố Hồ Chí Minh là 2.095,06 km² trong đó khu vực đô thị bao gồm 19 quận nội thành và vùng nông thôn rộng lớn với 5 huyện ngoại thành là huyện Củ Chi, huyện Bình Chánh, huyện Hóc Môn, huyện Nhà Bè và huyện Cần Giờ. Cũng theo thống kê của Tổng cục Thống kê năm 2016 thì dân số Thành phố Hồ Chí Minh là khoảng 9.224.000. Tuy nhiên, trên thực tế nếu tính những người cư trú không đăng ký và nhập cư trong thời gian ngắn hạn thì dân số thực tế của Thành phố Hồ Chí Minh khoảng 14 triệu người. Mật độ dân số ở đây khá cao, khoảng 3.809 người/ km². Sự phân bố dân cư không đồng đều, chủ yếu tập trung ở các quận nội thành. Thành phố Hồ Chí Minh cũng là nơi có cơ cấu xã hội đa sắc tộc và dân tộc với đủ 54 thành phần dân tộc cùng nhau sinh sống nhưng đông nhất vẫn là dân tộc Kinh, dân tộc Hoa, dân tộc Khmer; ở đây cũng đa dạng về tôn giáo, nhưng phổ biến nhất là Phật giáo, Công giáo, Tinh lành, Cao Đài và thờ ông bà. Xuất phát từ những đặc điểm này, Đảng bộ, Chính quyền và nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh đã có nhiều chiến lược, mục tiêu và ra sức nỗ lực trong mọi vấn đề nhằm xây dựng xã hội ngày một tốt đẹp hơn, trong đó không thể thiếu việc phòng, chống tội phạm nhằm đảm bảo an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội. Ngoài ra TPHCM cũng nhận được sự quan tâm sâu sắc từ Đảng và Nhà nước trong việc định hướng vĩ mô, thể hiện qua: Nghị quyết 1
8. số 16/NQ-TW ngày 10/8/2012 của Bộ Chính trị về “phương hướng, nhiệm vụ phát triển Thành phố Hồ Chí Minh đến năm 2020”; Chỉ thị số 10/CT-TU ngày 14/5/2003 của Thành ủy về “Lãnh đạo phát triển, nâng cao chất lượng, hiệu quả phong trào toàn dân bảo vệ an ninh tộ quốc”; Chỉ thị 48/CT-TW ngày 20/10/2010 của Bộ Chính trị về “Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác phòng, chống tội phạm trong tình hình mới”; Tuy nhiên, trên thực tế, tình hình tội phạm nói chung vẫn diễn ra rất phức tạp. Đối với tình hình tội giết người nói riêng luôn xảy ra với số lượng lớn và chiếm tỷ lệ cao so với tình hình tội phạm nói chung trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh. Theo số liệu thống kê của TAND Thành phố Hồ Chí Minh, trong giai đoạn 2012 –2016, TAND Thành phố Hồ Chí Minh đã xét xử khoảng 2420 vụ án và tổng số bị cáo bị xét xử là khoảng 4850 bị cáo. Trong đó, chỉ riêng tội giết người thì TAND Thành phố Hồ Chí Minh đã thụ lý 839 vụ (chiếm 34,6% tổng số vụ) với tổng số bị cáo là 1571 bị cáo (chiếm 32% tổng số bị cáo), tính riêng năm 2016 Tòa án nhân dân thành phố Hồ Chí Minh đã xét xử 102 vụ án giết người với 133 bị cáo. Số lượng vụ án giết người năm 2016 tuy có giảm so với các năm trước tuy nhiên vẫn ở múc độ cao. Xuyên suốt lịch sử lập pháp của xã hội loài người thì tội giết người luôn được xêp vào nhóm tội phạm nguy hiểm nhất, tạo nên sự căm phẫn và tâm lý hoang mang, lo sợ trong quần chúng nhân dân vì nó tước đi quyền con người cơ bản nhất – đó là quyền được sống, gây nên tâm lý bất an cho toàn xã hội. Thế nhưng, theo số liệu nêu trên tại Tp.Hồ Chí Minh tội giết người lại chiếm tỷ lệ lớn trong số vụ án được xét xử, số bị cáo phạm tội giết người chiếm tỷ lệ lớn trong tổng số bị cáo phạm tất cả các loại tội phạm khác. Nó thể hiện một xã hội có tính bất ổn cao và tiềm ẩn những nguy cơ ảnh hưởng tiêu cực tới sự ổn định và phát triển của toàn xã hội. Do đó, việc hạn chế và loại trừ được loại tội phạm nguy hiểm này là một vấn đề cấp bách. Với tiền 2
9. đè như vậy nên Đề tài “Nhân thân người phạm tội giết người trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh” đã được chúng tôi lựa chọn để nghiên cứu làm cơ sở dữ liệu thiết kế và xây dựng những phương pháp phòng ngừa có hiệu quả 2. Tình hình nghiên cứu của đề tài Để thực hiện việc nghiên cứu đề tài, tác giả đã tham khảo rất nhiều công trình nghiên cứu và các bài viết về đề tài “Nhân thân người phạm tội” và các công trình về tội phạm học nói chung, cụ thể như sau - Giáo trình tội phạm học, do GS.TS Võ Khánh Vinh chủ biên, Đại học Huế, Trung tâm đào tạo từ xa, năm 2008. - Giáo trình tội phạm học của tập thể tác giả, Trường Đại hoc Luật Hà Nội, năm 2012, tái bản năm 2013, 2016. - Tội phạm học Việt Nam một số vấn đề lý luận và thực tiễn, của Tập thể tác giả, Viện nghiên cứu nhà nước và pháp luật, năm 2000. - Một số vấn đề tội phạm học Việt Nam, do GS.TS Nguyễn Văn Cảnh và PGS.TS Phạm Văn Tỉnh chủ biên, Học viện cảnh sát nhân dân, năm 2013. - Bài viết: “Nhân thân người phạm tội: Một số vấn đề lý luận cơ bản” của tác giả GS.TS. Lê Cảm, Tạp chí Toà án, số 10/2001, tr.7-11 và Số 11/2001, tr.5-8. - Bài viết: “Nhân thân bị can và một số khái niệm kề cận”, của tác giả TS. Bùi Kiên Điện, Tạp chí Luật học, số 6/2001, tr.14-18. - Luận văn Thạc sĩ luật học: “Nhân thân người phạm tội trong tội phạm học” của Nguyễn Thị Thanh Thủy, Trường ĐH Luật Hà Nội năm 1996. - Tội giết người trong Luật Hình sự Việt Nam và đấu tranh, phòng chống loại tội phạm này, Luận án tiến sĩ luật học, Đại học Luật Hà Nội của Đỗ Đức Hồng Hà (2006), - Tội giết người trong Luật Hình sự Việt Nam, Luận văn thạc sĩ luật học, Đại học Luật Hà Nội của Đỗ Đức Hồng Hà (2001); 3
10. - Bài viết: “Một số vấn đề về nhân thân người phạm tội” của tác giả Nguyễn Thị Thanh Thuỷ, Tạp chí Nhà nước và pháp luật, số 5/2001, tr.46-53. - Bài viết: “Nhân thân người phạm tội với việc quy trách nhiệm hình sự” của tác giả Nguyễn Thị Thanh Thuỷ, Tạp chí Toà án, số 8/2001, tr.2-7. - Luận văn thạc sĩ Luật học: “Nhân thân người phạm tội trên địa bàn Quận 7, Thành phố Hồ Chí Minh” của Phạm Uyên Thy (2016), Học viện Khoa học xã hội Việt Nam. - Luận văn thạc sĩ Luật học: “Nhân thân người phạm tội xâm phạm sở hữu từ thực tiễn tỉnh Bình Dương” của Phạm Thị Triều Mến (2016), Học viện Khoa học xã hội Việt Nam. - Luận văn thạc sĩ Luật học: “Nhân thân người phạm tội xâm phạm sức khỏe của người khác trên địa bàn tỉnh Quảng Ngãi” của Võ Thị Tương (2016), Học viện Khoa học xã hội Việt Nam. - Bài viết: “Nhân thân người phạm tội một căn cứ để quyết định hình phạt” của tác giả Trần Văn Sơn, Tạp chí Luật học, số 1/1997, tr.41-43. - Bài viết: “Nhân thân người phạm tội một căn cứ cần cân nhắc khi quyết định hình phạt” của tác giả Trịnh Tiến Việt, Tạp chí kiểm sát, số 1/2003, tr.21-23. - Bài viết: “Cần có biện pháp để thống nhất khi áp dụng tình tiết đã bị xử phạt hành chính trong Bộ luật hình sự” của tác giả Lê Đức Tùng, Tạp chí Kiểm Sát, số 5/2005, tr.34-36. - Bài viết: “Vấn đề nhân thân người phạm tội trong thực tiễn quyết định hình phạt” của tác giả Nguyễn Thị Thanh Thuỷ, Tạp chí Toà án nhân dân, số 19/2005,tr.3- 9 - Bài viết: “Vấn đề nhân thân người phạm tội trong thực tiễn truy cứu trách nhiệm hình sự” của tác giả Nguyễn Thị Thanh Thuỷ, Tạp chí kiểm sát, số 17/2005, tr.32- 35. 4
11. - Bài viết: “Các tình tiết định khung tăng nặng trong tội giết người phản ánh mức độ lỗi và các đặc điểm về nhân thân người phạm tội” của tác giả Đỗ Đức Hồng Hà, Tạp chí Toà án nhân dân, số 18/2005, tr.17- 20. - Bài viết: “Một số đặc điểm chú ý về nhân thân của người phạm tội về ma tuý ở Việt Nam” của tác giả Nguyễn Tuyết Mai, Tạp chí Luật học, số 11/2006, tr.32-37. - Bài viết: “Các trường hợp loại trừ trách nhiệm hình sự liên quan đến nhân thân người phạm tội” của tác giả Đinh Văn Quế, Tạp chí Toà án, số 13/2009, tr.23- 27 và số 14,tr.19-28. - Bài viết: “ Một số vấn đề nhân thân người phạm tội” của tác giả Nguyễn Quang Hạnh, Tạp chí Nghề luật, số 1/2013, tr.52- 57. - Bài viết: “Đặc điểm nhân thân người phạm tội và phương thức thực hiện tội trộm cắp tài sản trên địa bàn tỉnh Gia Lai” của tác giả Lê Văn Định, Tạp chí kiểm sát, số 6/2016, tr.47- 53 Các tác giả trong các công trình nghiên cứu trên đã phân tích làm rõ vai trò của nhân thân người phạm tội trong quyết định hình phạt, trong định tội danh hoặc trong quy định liên quan đến các trường hợp loại trừ trách nhiệm hình sự. Một số tác giả đã tập trung đi sâu phân tích đặc điểm nhân thân người phạm tội gắn với một số loại tội phạm cụ thể Những kết quả của các công trình nghiên cứu này cũng là những tri thức, hiểu biết quan trọng mà tác giả có thể kế thừa trong quá trình nghiên cứu làm đề tài của mình. Ngoài các tài liệu chính và chủ yếu trên đây thì còn một số tài liệu tham khảo từ các trường đại học nước ngoài về Tâm lý học và Tội phạm học nhằm có sự so sánh và làm rõ hơn những yếu tố tác động và cơ chế hình thành nhân than người phạm tội giết người , đó là các tài liệu như Tư duy của loài người (Human memory) của Giáo sư Attkinson và Giao sư Shiffrin thuộc Đại học Stanford Hoa kỳ và Viện Hàn lâm khoa học Hoa Kỳ 5
12. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Đề tài nghiên cứu về nhân thân người phạm tội giết người trong giai đoạn 2012 đến năm 2016 trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh nhằm làm rõ các yếu tố và các qui luật của nó tác động tới sự hình thành nhân thân người phạm tội giết người trên địa bàn TP.Hồ Chí Minh từ đó tạo cơ sở dữ liệu để thiết kế và hoàn thiện giải pháp phòng ngừa tội giết người trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu lý luận về nhân thân người phạm tội giết người, các yếu tố tác động lên việc hình thành nhân thân người phạm tội giết người, mối quan hệ giữa các đặc điểm nhân thân người phạm tội với hành vi giết người ; - Nghiên cứu thực tiễn các yếu tố tác động và nhân thân người phạm tội giết người ở thành phố Hồ Chí Minh; làm rõ các đặc điểm nhân thân và các yếu tố tác động đến sự hình thành nhân thân người phạm tội giết người trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh. - Kiến nghị hoàn thiện các giải pháp phòng ngừa tội giết người trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh từ khía cạnh nhân thân người phạm tội. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là nhân thân của người phạm tội giết người trên địa bàn TP.Hồ Chí Minh nhằm làm rõ mối quan hệ mang tính biện chứng và phản ánh giữa các đặc điểm nhân thân người phạm tội giết người với các yếu tố kinh tế-xã hội trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh; hay, nói cách khác là làm rõ quy luật của tình hình phạm tội giết người trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh. 6
13. 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Về thời gian: Đề tài sử dụng số liệu nghiên cứu là các bản án hình sự sơ thẩm từ 2012 đến 2016, bao gồm số liệu thống kê xét xử sơ thẩm hình sự của Tòa án về tội giết ngườitrên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh từ 2012 đến 2016. - Về không gian: đề tài Luận văn được thực hiện trên phạm vi Thành phố Hồ Chí Minh. - Về tội danh và các dấu hiệu pháp lý hình sự: đề tài nghiên cứu tội giết người theo quy định tại Điều 93 BLHS 1999 với các dấu hiệu sau: Thứ nhất: Hành vi làm chết người khác là hành vi dùng mọi thủ đoạn nhằm tước đoạt tính mạng, chấm dứt cuộc sống của người khác, một số hành vi cụ thể như: + Dùng hung khí nguy hiểm, dao, súng, công cụ, phương tiện để giết người; + Hành vi không thực hiện các nghĩa vụ bắt buộc phải làm để bảo đảm tính mạng của người khác; + Đẩy nạn nhân vào những tình thế không thể tồn tại cuộc sống được; Hậu quả: Làm chấm dứt sự sống của người khác, tuy nhiên có thể hậu quả chết người không xảy ra nhưng người phạm tội có hành vi tước đoạt tính mạng của người khác và đã thực hiện mục đích đó thì cũng coi là cấu thành tội giết người. Nếu dùng vũ lực mà không gây hậu quả trực tiếp mà nạn nhân chết đồng thời không có mục đích giết người thì không thể coi là tội giết người. Thứ hai: Là khách thể của tội phạm; Khách thể của tội phạm là xâm phạm tính mạng của người khác một cách trái pháp luật Thứ ba: Mặt chủ quan; 7
14. Lỗi của người phạm tội là lỗi cố ý, có thể cố ý trực tiếp hoặc cố ý gián tiếp; mục đích là giết người, tước đoạt tính mạng của người khác, điều này hoàn toàn khác biệt với việc Cố ý gây thương tích gây hậu quả chết người. Nạn nhân bị tấn công bằng chất độc hoặc hung khí nguy hiểm vào các vị trí trọng yếu trên cơ thể với mục đích nhằm tước đoạt tính mạng thì được coi là hành vi giết người, còn nếu không phải mục đích tước đoạt tính mạng thì không coi là hành vi giết người. Một số trường hợp khác có mục đích không hướng tới con người nhưng đã vô ý làm chết người cũng không xem xét về mục đích giết người và về tội giết người. Thư tư: Là chủ thể của tội phạm, chủ thể là bất kỳ người nào có đầy đủ năng lực hành vi dân sự. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Luận văn nghiên cứu trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác- Lê nin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng, chính sách pháp luật của Nhà nước ta về phòng, chống tội phạm nói chung và phòng, chống tội giết người nói riêng, các phương pháp nghiên cứu khoa học xã hội nói chung. Luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu chung của lĩnh vực khoa học xã hội và các phương pháp nghiên cứu đặc thù của Tội phạm học, như: phương pháp hệ thống, thống kê, lịch sử, logic, phân tích, tổng hợp, so sánh, dự báo để rút ra được những kết luận có tính lý luận và thực tiễn. Ngoài ra người viết cũng đã trực tiếp nghiên cứu 220 bản án hình sự sơ thẩm về tội giết người do Toà án nhân dân thành phố Hồ Chí Minh xét xử từ 2012 đến 2016. 8
15. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn - Về lý luận: Trên cơ sở nghiên cứu lý luận chung về nhân thân người phạm tội giết người, kết quả nghiên cứu của Luận văn góp phần bổ sung để làm cơ sở dữ liệu và hoàn thiện lý luận về nhân thân người phạm tội nói chung, nhân thân người phạm tội giết người nói riêng trong Tội phạm học. - Về thực tiễn: Kết quả nghiên cứu của luận văn là những cơ sở dữ liệu liệu quan trọng góp một phần nhỏ giúp thiết kế và xây dung các giải pháp nâng cao hiệu quả phòng ngừa tội phạm giết người, góp phần tăng cường hiệu quả hoạt động phòng, chống tội phạm trong phạm vi Thành phố Hồ Chí Minh. 7. Cơ cấu của Luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và Danh mục tài liệu tham khảo, Luận văn có ba chương, cụ thể như sau: Chương 1: Lý luận chung về nhân thân người phạm tội giết người Chương 2: Thực trạng tội phạm giết người và nhân thân người phạm tội giết người người trên địa bàn TP.Hồ Chí Minh Chương 3: Giải pháp phòng ngừa tội giết người trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh từ góc độ nhân thân người phạm tội 9
16. Chương 1 LÝ LUẬN CHUNG VỀ NHÂN THÂN NGƯỜI PHẠM TỘI GIẾT NGƯỜI 1.1. Khái niệm về nhân thân người phạm tội giết người Trong Tội phạm học, nhân thân người phạm tội là tổng hòa các yếu tố, các đặc điểm riêng biệt của người phạm tội ở một địa bàn hành chính – lãnh thổ nhất định, trong một khoảng thời gian nhất định về các mặt tâm – sinh lý – xã hội, nhân khẩu – nhân chủng học, dân tộc học và pháp lý, những cái có ý nghĩa, điều kiện của tội phạm để có giải pháp phòng ngừa tội phạm phù hợp [4, tr. 348]. Như vậy, nhân thân người phạm tội là toàn bộ các đặc điểm tự nhiên, xã hội của người phạm tội trong mối tương tác với những hoàn cảnh, điều kiện nhất định dẫn đến việc con người thực hiện một hành vi mà pháp luật hình sự gọi đó là tội phạm. Bao gồm: đặc điểm tự nhiên, đặc điểm xã hội, và đặc điểm pháp lý hình sự. Các đặc điểm này của nhân thân người phạm tội chỉ bộc lộ hoàn toàn khi một người đã thực hiện hành vi phạm tội. Tội phạm học nghiên cứu các đặc điểm của nhân thân người phạm tội trong mối liên hệ với cơ chế điều khiển hành vi phạm tội, với qui luật tư duy của gười phạm tộị, từ đó xây dựng cơ sở dữ liệu để thiết kế, xây dựng các biện pháp phòng chống tội phạm có hiệu quả. Trên cơ sở khái niệm nhân thân người phạm tội nói chung có thể rút ra khái niệm nhân thân người phạm tội giết người như sau: Nhân thân người phạm tội giết người là tổng hợp những đặc điểm, dấu hiệu về tâm sinh lý, tựu nhiên xã hội thể hiện bản chất của con người và các đặc điểm, dấu hiệu này khi tương tác với các điều kiện, hoàn cảnh nhất định thuộc môi trường sống sẽ dẫn đến việc người đó thực hiện hành vi phạm tội giết người được quy định tại Điều 93 BLHS 1999 10
17. 1.2. Các đặc điểm của nhân thân người phạm tội giết người Đối với mỗi một Tội danh hoặc một nhóm tội thì những người phạm tội đều có những đặc điểm chung về nhân thân. Trong phạm vi luận văn này, người viết chỉ đề cập đến các đặc điểm của nhân thân người phạm tội giết người. Hệ thống các đặc điểm của nhân thân người phạm tội giết người cũng có các đặc điểm về nhân thân của người phạm tội nói chung nhưng cũng có các đặc điểm riêng; về cơ bản có thể chia làm bốn nhóm sau: - Nhóm đặc điểm sinh học của người phạm tội; - Nhóm đặc điểm xã hội của người phạm tội; - Nhóm đặc điểm nhận thức, tâm lí của người phạm tội - Nhóm đặc điểm pháp lí hình sự. 1.2.1. Nhóm đặc điểm sinh học 1.2.1.1. Giới tính Nghiên cứu đặc điểm giới tính của người phạm tội, tội phạm học xác định hai vấn đề: tỷ lệ phạm tội của nam giới và nữ giới, và những đặc trưng của tội phạm do nam giới và nữ giới thực hiện, thực tiễn cho thấy do đặc điểm tâm sinh lý nên tỷ lện nam giới phạm tội cao hơn nữ giới. 1.2.1.2. Lứa tuổi Ở mỗi lứa tuổi thì thể chất, tâm sinh lý, nhận thức, tinh thần, ý thức, kiến thức xã hội, kinh nghiệm sống, sẽ có những đặc điểm riêng khác nhau và gắn liền với việc điều khiển hành vi của con người. Việc nghiên cứu đặc điểm về lứa tuổi nhằm xác định hai vấn đề quan trọng là: lứa tuổi nào phạm tội nhiều nhất, phân bố và diễn biến của tội phạm theo lứa tuổi và cơ cấu của tội phạm theo lứa tuổi. Độ tuổi của người phạm tội thường được tội phạm học nghiên cứu theo 4 nhóm: nhóm người từ 14 đến dưới 18 tuổi, nhóm người từ 18 đến 30 tuổi, nhóm người từ 30 tuổi đến 45 tuổi và nhóm người trên 45 tuổi. Thực tiễn cho thấy người phạm tội giết người ở độ tuổi từ 18 đến 30 tuổi 11
18. chiếm tỷ lệ cao nhất. Những năm gần đây, người phạm tội giết người đang có xu hướng trẻ hóa, nhóm người phạm tội dưới 18 tuổi đang có xu hướng gia tăng. Nghiên cứu đặc điểm lứa tuổi giúp cho việc sắp xếp thứ tự ưu tiên trong các biện pháp giáo dục cải tạo, đấu tranh phòng ngừa tội giết người. 1.2.2. Nhóm đặc điểm xã hội 1.2.2.1. Trình độ học vấn Trình độ học vấn thể hiện mức độ hiểu biết, kiến thức của con người về thế giới khách quan, về xã hội, về các mối quan hệ xã hội và những lĩnh vực khác trong đời sống. Tất cả những sự hiểu biết này sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến sự phát triển trí tuệ, đến quá trình hình thành và phát triển nhân cách của cá nhân, đến sự nhận định và xử lý các tình huống trong cuộc sống, Có thể nói, trình độ học vấn có sự tác động rất lớn lên hành vi ứng xử và cách giải quyết mâu thuẫn trong cuộc sống của mỗi người. 1.2.2.2. Địa vị xã hội và nghề nghiệp Địa vị xã hội và nghề nghiệp là một trong những đặc điểm quan trọng của nhân thân con người nói chung và nhân thân người phạm tội nói riêng Địa vị xã hội và nghề nghiệp có mối quan hệ nhất định với nhau và liên quan mật thiết đến hành vi của con người. Nghiên cứu địa vị xã hội và nghề nghiệp cho biết nhóm người làm việc ở những ngành, lĩnh vực nào trong xã hội dễ thực hiện tội phạm và loại tội phạm họ thực hiện [41, tr.145]. Dựa vào đặc điểm nghề nghiệp, người phạm tội giết người được chia thành 3 nhóm: nghề nghiệp ổn định, nghề nghiệp không ổn định và không có nghề nghiệp. Dựa vào địa vị xã hội, có thể chia người phạm tội giết người thành 2 nhóm: người có địa vị xã hội cao và người có địa vị xã hội thấp. 1.2.2.3. Hoàn cảnh gia đình 12
19. Gia đình là trường học đầu tiên và là môi trường quan trọng cho việc hình thành nhận thức, nhân cách và năng lực của cá nhân. Thông qua gia đình, cá nhân được học hỏi các chuẩn mực, các giá trị mà xã hội đề cao. Những yếu tố quan trọng nhất trong nhân cách của một cá nhân như là: nhận thức về chính mình, thái độ, sở thích, niềm tin, mục đích sống, định hướng giá trị, định hướng nghề nghiệp đều được hình thành trong khuôn khổ gia đình thông qua vai trò của những thành viên trong gia đình đặc biệt là cha mẹ. Những khiếm khuyết của gia đình cộng với những yếu tố khác đã tác động đến việc thực hiện tội phạm của cá nhân. Nghiên cứu đặc điểm về hoàn cảnh gia đình giúp nhận thức được nguyên nhân của việc hình thành các đặc điểm tâm lí tiêu cực của người phạm tội giết người; thấy được vai trò, trách nhiệm của gia đình đối với hành vi phạm tội của họ. Từ đó có thể kiến nghị những biện pháp phòng ngừa sớm từ góc độ gia đình thông qua các biện pháp giáo dục và kiểm soát của gia đình đối với cá nhân. 1.2.2.4. Nơi cư trú, dân tộc, quốc tịch, tôn giáo Các đặc điểm về dân tộc, quốc tịch, nơi cư trú, nơi sinh, tôn giáo, cũng có ý nghĩa quan trọng trong quá trình hình thành nhân cách con người. Ngoài ra những yếu tố này còn có thể ảnh hưởng đến một số đặc điểm thuộc tâm lí cá nhân như: yếu tố văn hóa, tập quán, thói quen, nét tính cách đặc trưng của địa phương nơi cư trú, Đặc điểm này này có ý nghĩa trong hoạt động dự báo và hoạt động phòng, ngừa tội phạm;dựa vào đặc điểm dân tộc, người phạm tội giết người được chia thành 02 nhóm: người dân tộc Kinh, người dân tộc thiểu số; dựa vào đặc điểm quốc tịch, người phạm tội giết người được chia thành 03 nhóm: công dân Việt Nam, người nước ngoài và người không quốc tịch; dựa vào đặc điểm tôn giáo, người phạm tội giết người được chia thành 04 nhóm: người không theo tôn giáo, người theo đạo Phật, 13
20. người theo đạo Thiên chúa, và các tôn giáo khác; dựa vào đặc điểm nơi cư trú và nơi cư trú, người phạm tội giết người được chia thành 03 nhóm: người nhập cư và có nơi cư trú ổn định, người có hộ khẩu thường trú, và người không có nơi cư trú ổn định. 1.2.3. Nhóm đặc điểm nhận thức, tâm lí Nhóm các đặc điểm về nhận thức, tâm lí của người phạm tội giết người bao gồm: ý thức đạo đức, ý thức pháp luật, nhu cầu, hứng thú, động cơ, mục đích phạm tội, 1.2.3.1. Ý thức đạo đức Theo Tâm lí học thì ý thức là hình thức phản ánh tâm lí cao nhất chỉ có ở con người, là sự phản ánh bằng ngôn ngữ những gì con người đã tiếp thu trong quá trình quan hệ qua lại với thế giới khách quan [11, tr. 291]. Theo Triết học Mac – Lênin thì ý thức xã hội là tinh thần của đời sống xã hội, bao gồm tri thức, quan điểm, tư tưởng, tình cảm, truyền thống, tập quán, nảy sinh từ tồn tại xã hội và phản ánh tồn tại xã hội trong một giai đoạn nhất định. Là một dạng của ý thức xã hội, ý thức đạo đức thể hiện trong sự đánh giá về các giá trị như: tốt – xấu, khen – chê, cao thượng – thấp hèn, Ý thức đạo đức được hình thành dựa trên sự hiểu biết và tuân thủ các nguyên tắc, các chuẩn mực trong việc điều khiển hành vi, trong cách ứng xử của con người trong đời sống xã hội. Những giá trị, chuẩn mực của đạo đức xã hội là nền tảng để điều chỉnh hành vi của cá nhân, hình thành nhu cầu đạo đức ở mỗi cá nhân. Những nguyên tắc, yêu cầu của đạo đức trở thành khuôn mẫu cho hành vi, xử sự của cá nhân. 1.2.3.2. Ý thức pháp luật Ý thức pháp luật được hiểu là một thể thống nhất gồm sự hiểu biết về pháp luật và thái độ đối với pháp luật của cá nhân. Thật ra, ý thức pháp luật và ý thức đạo đức có mối quan hệ chặt chẽ và bổ sung cho nhau trong quá 14
21. trình điều chỉnh hành vi của con người. Bởi lẽ, rất nhiều quy định, giá trị, chuẩn mực của đạo đức được cụ thể hóa trong các quy định của pháp luật. Khi nghiên cứu về ý thức pháp luật của người phạm tội giết người cho thấy phần lớn người phạm tội giết người có sự hiểu biết về pháp luật rất hạn chế, những quy định của pháp luật chưa thực sự có ý nghĩa trong việc giải quyết các quan hệ trong đời sống hàng ngày của họ, việc giải quyết các mối quan hệ xã hội chủ yếu dựa trên thói quen, kinh nghiệm của bản thân. 1.2.3.3. Nhu cầu, sở thích, thói quen Những đặc điểm nhu cầu, sở thích, thói quen tồn tại ở bất kỳ con người nào trong xã hội, nhưng ở những người phạm tội giết người thì phần đông họ có nhu cầu, sở thích, thói quen tiêu cực, không lành mạnh. Nhu cầu, sở thích, thói quen là nhân tố tác động trực tiếp đến việc hình thành động cơ, mục đích phạm tội và sự kiên định thực hiện tội phạm. Đối với mỗi loại tội phạm khác nhau thì người phạm tội cũng xuất phát từ nhu cầu, sở thích, thói quen khác nhau. 1.2.3.4. Động cơ, mục đích phạm tội Động cơ, mục đích phạm tội thể hiện trạng thái tâm lý của người phạm tội đối với hành vi phạm tội và hậu quả do hành vi đó gây ra. Động cơ được hiểu là động lực bên trong thúc đẩy con người hành động, còn mục đích là mục tiêu được đặt ra, là kết quả mà con người muốn đạt được thông qua hành vi của mình. Nói một cách khác, động cơ và mục đích là các yếu tố về mặt tâm lí, thể hiện ý thức chủ quan của con người. 1.2.4. Nhóm đặc điểm pháp lý hình sự Nhóm đặc điểm pháp lý hình sự là những dấu hiệu thể hiện tính chất nguy hiểm của tội phạm và của nhân thân người phạm tội, có ý nghĩa trong việc định tội danh, định khung và quyết định hình phạt. 15
22. Các đặc điểm pháp lý hình sự trong nhân thân người phạm tội giết người bao gồm: người phạm tội lần đầu; người tái phạm, tái phạm nguy hiểm; người tổ chức, cầm đầu, mang tính chuyên nghiệp. Tiền án, tiền sự, tái phạm, tái phạm nguy hiểm là những dấu hiệu thể hiện xu hướng chống đối xã hội, coi thường pháp luật, sự cố ý xâm phạm lợi ích của nhà nước, của tập thể và của cá nhân; đồng thời cũng là tiêu chí đánh giá hiệu quả giáo dục cải tạo, tài hoà nhập người đã được ít nhất vi phạm, phạm tội Vì vậy, nghiên cứu các đặc điểm tái phạm, tái phạm nguy hiểm không chỉ giúp nhận thức đúng tính chất, mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội mà còn giúp hiểu rõ nguyên nhân phát sinh tội phạm cũng như có cơ sở trong việc đề ra các giải pháp phòng ngừa hữu hiệu. Các đặc điểm này đều thể hiện ý thức phạm tội của người phạm tội. Do đó, việc nghiên cứu các đặc điểm này giúp hiểu rõ được ý thức phạm tội của người phạm tội và nguyên nhân phát sinh tội phạm, trên cơ sở đó đề ra các giải pháp phòng ngừa hữu hiệu Tóm lại, nghiên cứu các đặc điểm nhân thân người phạm tội giết người thì phải nghiên cứu cả bốn nhóm đặc điểm nêu và đặt chúng trong mối quan hệ hữu cơ để giúp cho việc phác họa một bức tranh tổng thể, hệ thống về nhân thân người phạm tội giết người. Từ đó xấy dựng cơ sở dữ liệu để thiết kế các giải pháp phòng ngừa tội phạm nói chung và tội giết người nói riêng một đạt hiệu quả cao. 1.3. Quá trình hình thành nhân thân người phạm tội giết người Người phạm tội giết người trước hết cũng là một con người và có một quá trình phát triển sinh học như những người bình thường, bao gồm: - Giai đoạn thứ nhất: Quá trình này diễn ra trong gia đình, kể từ con người được sinh ra, được dạy dỗ để trở thành một con người xã hội. Gia đình là môi trường đầu tiên của con người, là nơi hình thành nên môt số đặc điểm 16