Luận văn Nguyên tắc trách nhiệm của cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam

Nội dung text: Luận văn Nguyên tắc trách nhiệm của cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ SÂM NGUYÊN TẮC TRÁCH NHIỆM CỦA CƠ QUAN TIẾN HÀNH TỐ TỤNG, NGƯỜI TIẾN HÀNH TỐ TỤNG THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM Chuyên ngành: Luật hình sự và Tố tụng hình sự Mã số : 60.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. TRẦN NGỌC HƯƠNG HÀ NỘI, 2017 HÀ NỘI - năm
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả trong luận văn chưa được công bố trong bất kì công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong luận văn bảo đảm tính chính xác và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Học viện khoa học xã hội Hà Nội. NGƯỜI CAM ĐOAN Nguyễn Thị Sâm
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 CHƯƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ NGUYÊN TẮC TRÁCH NHIỆM CỦA CƠ QUAN TIẾN HÀNH TỐ TỤNG, NGƯỜI TIẾN HÀNH TỐ TỤNG TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM 7 1.1 Khái niệm, đặc điểm, ý nghĩa của nguyên tắc trách nhiệm của cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng trong tố tụng hình sự Việt Nam 7 1.2. Mối liên hệ giữa nguyên tắc trách nhiệm của cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng với các nguyên tắc khác của luật tố tụng hình sự 17 CHƯƠNG 2: SỰ THỂ HIỆN CỦA NGUYÊN TẮC TRÁCH NHIỆM CỦA CƠ QUAN TIẾN HÀNH TỐ TỤNG, NGƯỜI TIẾN HÀNH TỐ TỤNG TRONG BỘ LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM VÀ THỰC TIỄN THỰC HIỆN 28 2.1. Sự thể hiện của nguyên tắc trách nhiệm của cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng trong Bộ luật tố tụng hình sự Việt Nam 28 2.2. Thực trạng thực hiện nguyên tắc trách nhiệm của cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng trong Bộ luật tố tụng hình sự Việt Nam 47 CHƯƠNG 3: CÁC GIẢI PHÁP BẢO ĐẢM THỰC HIỆN NGUYÊN TẮC TRÁCH NHIỆM CỦA CƠ QUAN TIẾN HÀNH TỐ TỤNG, NGƯỜI TIẾN HÀNH TỐ TỤNG TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM 58 3.1. Bảo đảm quan điểm của đảng và nhà nước ta về cải cách tư pháp 58 3.2. Các giải pháp hoàn thiện hệ thống pháp luật 59 3.3. Các giải pháp khác 64 KẾT LUẬN 78 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 79
4. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLTTHS Bộ luật Tố tụng hình sự BLHS Bộ luật hình sự CQĐT Cơ quan điều tra ĐTV Điều tra viên KSV Kiểm sát viên TAND Tòa án nhân dân TA Tòa án TTHS Tố tụng hình sự VKS Viện kiểm sát VKSND Viện kiểm sát nhân dân THTT Tiến hành tố tụng XHCN Xã hội chủ nghĩa HĐTP Hoạt động tư pháp VAHS Vụ án hình sự
5. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Hiến pháp Việt Nam năm 2013 đã khẳng định nhiệm vụ mang tính chiến lược của nước ta là xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam. Trước nhiệm vụ xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN nhằm đáp ứng yêu cầu xây dựng một Xã hội công bằng, dân chủ, văn minh, vững bước tiến tới CNXH.Việc nâng cao trách nhiệm của Nhà nước đối với công dân, đảm bảo hiệu quả hoạt động và tính độc lập của cơ quan tư pháp, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, công dân là những đòi hỏi quan trọng của việc xây dựng nhà nước pháp quyền. Đặc biệt trong việc giải quyết vụ án hình sự, hoạt động của Cơ quan THTT, Người THTT mang tính quyền lực nhà nước rất cao. Mọi hoạt động trong TTHS đều liên quan lớn đến quyền và lợi ích của công dân thì việc quy định rõ trách nhiệm của Cơ quan THTT, Người THTT có ý nghĩa rất quan trọng không chỉ trong việc nâng cao hiệu quả hoạt động tố tụng mà còn trong việc bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của bị can , bị cáo cũng như người tham gia tố tụng khác. Thời gian gần đây, cùng với việc nâng cao chất lượng của hoạt động khởi tố, điều tra, truy tố và xét xử các vụ án hình sự. Tình hình xâm phạm đến quyền và lợi ích hợp pháp của công dân trong TTHS được cải thiện đáng kể. Tuy nhiên, tình trạng tiêu cực, vi phạm quyền con người trong quá trình THTT vẫn chưa được chấm dứt triệt để, số người bị oan, sai hàng năm vẫn còn xảy ra. Năm 2015, Quốc hội khóa XIII đã thực hiện giám sát chuyên đề về tình trạng oan, sai trong tố tụng hình sự. Báo cáo giám sát của Ủy ban Thường vụ Quốc hội chỉ ra thực trạng oan, sai xảy ra trong tất cả các khâu của quá trình tố tụng hình sự với 71 trường hợp oan, sai được phát hiện với số tiền bồi thường lên đến hơn 30 tỷ đồng. Điển hình là một số vụ oan sai như vụ Nguyễn Thanh Chấn ở Bắc Giang, vụ Huỳnh Văn Nén ở tỉnh Bình Thuận, vụ Trần Đề ở tỉnh Sóc Trăng v.v. Tình trạng để xảy ra oan sai, hủy án để điều tra lại hoặc xét xử lại, những người THTT trong các cơ quan THTT các cấp trong quá trình điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án có nhiều hành vi vi phạm pháp luật như bức cung, nhục hình, lạm dụng chức vụ quyền hạn chiếm đoạt tài sản, làm sai lệch hồ sơ vụ án, ra bản án trái pháp luật, nhận hối lộ, không truy cứu trách nhiệm hình sự người có tội v.v. chỉ tính trong ba năm (2014 đến 2016) CQĐT VKSNDTC đã khởi tố, điều tra 133 vụ/95 bị can là các ĐTV, KSV, Thẩm phán, Chấp hành viên của các cơ quan THTT các cấp. Tình trạng như đã nêu trên có rất nhiều nguyên nhân. Đó là, tình hình tội phạm ngày một gia tăng cả số lượng, về tính chất, về phương thức thủ đoạn; 1
6. các quy định của pháp luật hình sự và TTHS còn nhiều vấn đề bất cập, chưa cụ thể, không rõ ràng nhưng chưa được sửa đổi, bổ sung kịp thời; công tác hướng dẫn, giải thích pháp luật của cơ quan có thẩm quyền chưa được thực hiện thường xuyên và đồng bộ, dẫn đến việc áp dụng pháp luật thiếu thống nhất, làm cho việc giải quyết nhiều vụ án gặp khó khăn và trong một số trường hợp có sai sót; quy định pháp luật về giám định chưa hoàn thiện về quy chuẩn, thời hạn thực hiện giám định, nhất là giám định chuyên ngành như xây dựng, tài chính, ngân hàng điều kiện làm việc, cơ sở vật chất, phương tiện kỹ thuật của cơ quan tư pháp nhiều nơi còn chưa đáp ứng yêu cầu. Đặc biệt, lãnh đạo các cơ quan THTT các cấp chưa thực hiện đầy đủ trách nhiệm và hạn chế trong công tác quản lý, chỉ đạo, điều hành hoạt động điều tra, truy tố, xét xử. Công tác kiểm tra, quản lý nghiệp vụ, tổng kết thực tiễn rút kinh nghiệm, nhất là rút kinh nghiệm qua các vụ án không phạm tội, án hủy chưa đạt hiệu quả cao, còn nhiều vi phạm thiếu sót lập đi lập lại trong giải quyết án nhưng không được khắc phục kịp thời. Công tác phối hợp trong Ngành, liên Ngành để giải quyết án hình sự, nhất là các vụ án Tòa án tuyên không phạm tội, hủy án để điều tra xét xử lại chưa đạt hiệu quả, chưa thật sự thể hiện được vai trò phối hợp hoạt động giải quyết án hình sự của các cơ quan tố tụng cùng cấp và các cấp. Còn có ĐTV, KSV, Thẩm phán chưa thực hiện đúng, đầy đủ nhiệm vụ, quyền hạn được pháp luật TTHS quy định, còn hạn chế về năng lực nghiệp vụ. Công tác thỉnh thị, hướng dẫn nghiệp vụ, tổng kết thực tiễn, kiểm điểm, xử lý trách nhiệm chưa được thực hiện đúng yêu cầu đề ra. Một số nguyên nhân xuất phát từ hoạt động xét xử của Tòa án. Các vụ án VKS truy tố, Tòa án tuyên bị cáo không phạm tội hoặc hủy để điều tra, xét xử lại thuộc trách nhiệm của tất cả các cơ quan THTT, người THTT ở các mức độ khác nhau. Việc nghiên cứu để làm sáng tỏ nội dung của nguyên tắc trách nhiệm của cơ quan THTT, người THTT được quy định trong BLTTHS năm 2003 để làm rõ những ưu điểm, những tồn tại, bất cập và nguyên nhân của những tồn tại, bất cập, hạn chế quy định về vị trí vai trò, chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và trách nhiệm cũng như những quy định khác trong BLTTHS liên quan đến trách nhiệm của các cơ quan THTT, người THTT làm cơ sở cho việc đề xuất những giải pháp, kiến nghị, các biện pháp bảo đảm cho việc áp dụng nguyên tắc trách nhiệm của cơ quan THTT, người THTT đạt chất lượng, hiệu quả đáp ứng yêu cầu cải các tư pháp. Xuất phát từ những lý do như đã nêu trên, tác giả lựa chọn đề tài “Nguyên tắc trách nhiệm của cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng 2
7. theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam” làm luận văn Thạc sỹ Luật học là đáp ứng yêu cầu cấp thiết hiện nay. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Liên quan đến đề tài nghiên cứu hiện nay có một số công trình ở các mức độ khác nhau đề cập đến vấn đề này. Có thể liệt kê một số công trình sau: Giáo trình Luật TTHS của các cơ sở đào tạo như: Giáo trình luật TTHS Việt Nam của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội, năm 2001 do PGS.TS Nguyễn Ngọc Chí chủ biên; Giáo trình luật TTHS Việt Nam của Trường Đại học Luật Hà Nội, năm 2011 do PGS.TS Hoàng Thị Minh Sơn chủ biên; Giáo trình Luật TTHS Việt Nam của Trường Đại học Kiểm sát Hà Nội, năm 2015 do TS. Phạm Mạnh Hùng chủ biên Một số đề tài cấp bộ như: Đề tài khoa học cấp bộ “ Hoàn thiện các nguyên tắc cơ bản trong Bộ luật tố tụng hình sự đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp” do TS. Phạm Mạnh Hùng chủ nhiệm đề tài, Hà Nội năm 2011; Đề tài khoa học cấp bộ “Các chức năng cơ bản của Tố tụng hình sự và việc sửa đổi Bộ luật tố tụng hình sự Việt Nam” của Viện khoa học kiểm sát do TS. Lê Hữu Thể - Phó Viện trưởng VKSNDTC làm chủ nhiệm đề tài. Hà Nội tháng 12/2011; Đề tài khoa học cấp bộ “Bàn về nguyên tắc suy đoán vô tội trong tố tụng hình sự - Những kiến nghị hoàn thiện” của Viện khoa học kiểm sát do TS Lê Hữu Thể Phó viện trưởng VKSNDTC làm chủ nhiệm đề tài; Đề tài khoa học cấp bộ “Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc hoàn thiện tổ chức và hoạt động cơ quan điều tra của Viện kiểm sát nhân dân” của Viện khoa học kiểm sát do TS. Nguyễn Hải Phong, Phó Viện trưởng VKSNDTC làm chủ nhiệm đề tài, Hà nội năm 2014; Đề tài khoa học cấp bộ “Hoàn thiện các quy định về thực hành quyền công tố trong bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 theo yêu cầu cải cách tư pháp” của Viện khoa học kiểm sát, do ông Hoàng Nghĩa Mai, nguyên Phó Viện trưởng Thường trực Viện kiểm sát nhân dân tối cao làm chủ nhiệm đề tài, Hà Nội năm 2014 Một số sách chuyên khảo như: Tội phạm học, Luật hình sự và Luật tố tụng hình sự Việt Nam của Viện nghiên cứu Nhà nước và Pháp luật do TS. Đào Trí Úc chủ biên, Thư ký khoa học PTS. Võ Khánh Vinh, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội 1994; Bình luận khoa học Bộ luật tố tụng hình sự do PGS.TS Võ Khánh Vinh chủ biên, Nxb Công an nhân dân năm 2004; "Hệ thống tư pháp và cải cách ở Việt Nam hiện nay" do GS.TSKH Đào Trí Úc chủ biên, Những nguyên tắc cơ bản của luật TTHS Việt Nam của TS Hoàng Thị 3
8. Sơn và Bùi Kiên Điện; Mô hình lý luận Bộ luật TTHS Việt Nam của PGS.TS Phạm Hồng Hải v.v. Ngoài ra còn có một số bài viết trên các Tạp chí khoa học pháp lý chuyên ngành như: Các nguyên tắc cơ bản trong Luật tố tụng hình sự - Những đề xuất sửa đổi, bổ sung, Tạp chí khoa học Đại học Quốc gia hà Nội, kinh tế - Luật số 24 năm 2008 của Nguyễn Ngọc Chí; Các nguyên tắc của tố tụng hình sự trong điều kiện xây dụng Nhà nước pháp quyền, Tạp chí Khoa học pháp lý số 1 năm 2001 của TS. Nguyễn Cảnh Hợp; Cơ quan THTT và người THTT là Thủ trưởng, Phó thủ trưởng CQĐT và ĐTV trong BLTTHS năm 2003; Tăng cường trách nhiệm của công tố trong hoạt động điều tra và tăng thẩm quyền cho ĐTV, KSV trong tố tụng hình sự đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp v.v. Nhìn chung các công trình kể trên, ở các mức độ khác nhau đã đề cập đến đề tài luận văn. Tuy nhiên chưa có công trình nào trực tiếp nghiên cứu đến vấn đề về trách nhiệm của cơ quan THTT, người THTT. Do vậy, nguyên tắc trách nhiệm của cơ quan THTT, người THTT cần được tiếp tục nghiên cứu. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu: Làm sáng tỏ những vấn đề lý luận về nguyên tắc trách nhiệm của cơ quan THTT, người THTT trong pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam, từ đó làm sáng tỏ những bất cập, hạn chế. Đồng thời đề xuất những giải pháp, kiến nghị và giải pháp bảo đảm thực hiện nguyên tắc trách nhiệm của cơ quan THTT, người THTT, đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp trong giai đoạn hiện nay. 3.2. Nhiêm vụ nghiên cứu: Để đạt được mục đích nghiên cứu Luận văn có những nhiệm vụ sau đây: - Làm rõ khái niệm, đặc điểm, sự thể hiện của nguyên tắc trong BLTTHS, ý nghĩa, mối quan hệ giữa nguyên tắc trách nhiệm của cơ quan THTT, người tiến hành tố tụng với các nguyên tắc khác trong BLTTHS năm 2003; - Phân tích các quy định của pháp luật về vị trí, vai trò, chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và trách nhiệm của CQĐT, VKS, Tòa án; Thủ trưởng CQĐT, Phó thủ trưởng CQĐT, ĐTV, Viện trưởng VKS, Phó viện trưởng VKS, KSV, Chánh án Tòa án, Phó chánh án Tòa án, Thẩm phán, Hội thẩm, thư ký Tòa án trong quá trình điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án hình sự đối với các vụ án hình sự. Tìm ra những hạn chế, bất cập về bảo đảm nguyên tắc trách nhiệm của cơ quan THTT, người THTT trong BLTTHS năm 2003. 4
9. - Đề xuất một số các biện pháp bảo đảm việc thể chế và áp dụng nguyên tắc trách nhiệm của cơ quan THTT, người THTT trong pháp luật TTHS Việt Nam. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu: Trên cơ sở phân tích các quy định của pháp luật, quy định về vị trí, vai trò, chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn và trách nhiệm của cơ quan THTT, người THTT trong quá trình điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án hình sự đối với các vụ án hình sự. Trên cơ sở đó tìm ra những hạn chế, bất cập về bảo đảm nguyên tắc trách nhiệm của cơ quan THTT, người THTT; Đề xuất một số phương hướng xây dựng, hoàn thiện và thực hiện nguyên tắc trách nhiệm của cơ quan THTT, người THTT trong luật TTHS Việt Nam. 4.2. Phạm vi nghiên cứu: Làm rõ khái niệm, đặc điểm, sự thể hiện của nguyên tắc trong BLTTHS, ý nghĩa, mối quan hệ giữa nguyên tắc trách nhiệm của cơ quan THTT, người THTT với các nguyên tắc khác trong BLTTHS năm 2003; Trên cơ sở phân tích các quy định về nguyên tắc trách nhiệm của cơ quan THTT, người THTT trong BLTTHS năm 2003, tìm ra những hạn chế, bất cập về bảo đảm nguyên tắc trách nhiệm của cơ quan THTT, người THTT quy định trong BLTTHS năm 2003. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Để đạt được mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu, luận văn dựa trên quan điểm chủ nghĩa duy vật biện chứng và duy vật lịch sử chủ nghĩa Mác - Lê Nin, tư tưởng Hồ Chí Minh và các quan điểm của Đảng, Nhà nước ta về đề cao trách nhiệm của các cơ quan THTT, người THTT trong luật tố tụng hình sự Việt Nam để giải quyết các vụ án hình sự có chất lượng, hiệu quả. Luận văn kết hợp nhiều phương pháp nghiên cứu cụ thể, như: phương pháp tổng hợp, phân tích, so sánh, thông kê, hệ thống v.v. kết hợp giữa các phương pháp nghiên cứu, phương pháp phân tích được xem là chủ đạo. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Ở một mức độ nhất định, kết quả nghiên cứu của luận văn có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo phục vụ cho việc nâng cao trách nhiệm của các cơ quan THTT, người THTT trong việc thực hiện các quy định của BLTTHS để giải quyết các vụ án hình sự đạt chất lượng, hiệu quả, mọi hành vi phạm tội đều phải được phát hiện xử lý nghiêm minh, không bỏ lọt tội phạm, không làm oan người vô tội. 5
10. Bên cạnh đó, luận văn có thể dùng làm tài liệu tham khảo phục vụ cho công tác nghiên cứu, và giảng dạy chuyên ngành ở cơ sở đào tạo về pháp luật, dùng làm biên soạn các tập bài giảng, chuyên đề giảng dạy các khóa đào tạo bồi dưỡng nghiệp vụ về điều tra, truy tố, xét xử các vụ án hình sự. Ngoài ra kết quả nghiên cứu của luận văn còn có thể được sử dụng để xây dựng các kỹ năng nghề nghiệp, các thao tác nghiệp vụ trong quan hệ giữa KSV, ĐTV, Thẩm phán trong quá trình giải quyết các vụ án hình sự trong giai đoạn cải cách tư pháp. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo và phần phụ lục, luận văn được chia thành 3 chương với những nội dung chủ yếu sau: Chương 1: Những vấn đề lý luận về nguyên tắc trách nhiệm của cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng trong tố tụng hình sự Việt Nam Chương 2: Sự thể hiện của nguyên tắc trách nhiệm của cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng trong Bộ luật tố tụng hình sự Việt Nam và thực tiễn thực hiện Chương 3: Các giải pháp bảo đảm thực hiện nguyên tắc trách nhiệm của cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng trong tố tụng hình sự Việt Nam. 6
11. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ NGUYÊN TẮC TRÁCH NHIỆM CỦA CƠ QUAN TIẾN HÀNH TỐ TỤNG, NGƯỜI TIẾN HÀNH TỐ TỤNG TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM 1.1 Khái niệm, đặc điểm, ý nghĩa của nguyên tắc trách nhiệm của cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng trong tố tụng hình sự Việt Nam 1.1.1. Khái niệm về nguyên tắc và nguyên tắc trách nhiệm của Cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng 1.1.1.1. Khái niệm về nguyên tắc “Nguyên tắc” theo Từ điển Tiếng Việt là “Điều cơ bản định ra, nhất thiết phải tuân theo trong một loạt việc làm” [17, tr.672]. Như vậy, nguyên tắc là sự phản ánh quy luật của tự nhiên, xã hội, mọi tư tưởng quan điểm chỉ đạo phải phù hợp với điều kiện phát triển khách quan mới có thể trở thành nguyên tắc của một lĩnh vực nhất định. Nguyên tắc trong TTHS cũng vậy, đó là những định hướng thể hiện quan điểm, đường lối, chính sách hình sự của Nhà nước trong hoạt động tố tụng đấu tranh phòng, chống tội phạm. Các nghiên cứu hiện nay đang có những quan niệm khác nhau về nguyên tắc cơ bản của luật TTHS, như: định nghĩa, tiêu chí, cách phân loại cũng như xác định giá trị của các nguyên tắc cơ bản trong quá trình giải quyết vụ án hình sự. Tuy nhiên, quan điểm được thừa nhận tương đối rộng rãi cho rằng nguyên tắc cơ bản của luật TTHS chứa đựng ba nội hàm, đó là: (1) Nguyên tắc cơ bản của luật TTHS là tư tưởng chủ đạo và là định hướng cơ bản của hoạt động TTHS; (2) Nguyên tắc của luật TTHS bao giờ cũng được phản ánh trên ba lĩnh vực thể hiện (sinh hoạt) của nó là: trong pháp luật TTHS (tức là trong luật thực định), trong việc giải thích và trong thực tiễn áp dụng các qui phạm pháp luật TTHS trừu tượng; (3) Các nguyên tắc của luật TTHS bao giờ cũng được “nhà làm luật ghi nhận thông qua một hay nhiều qui phạm pháp luật” [ 1, tr.15]. Trên cơ sở này, Giáo trình luật TTHS Việt Nam của Khoa luật - Đại học Quốc gia Hà Nội cho rằng Luật TTHS tồn tại hệ thống các nguyên tắc cơ bản chứ không phải là những nguyên tắc rời rạc và có những đặc điểm sau: (1) Các nguyên tắc cơ bản của luật TTHS là những tư tưởng, định hướng của hoạt động TTHS thể hiện quan điểm của Đảng và Nhà nước đối với quá trình giải quyết vụ án là dân chủ, kỷ cương và theo định hướng XHCN; (2) Các nguyên tắc cơ bản của luật TTHS chi phối toàn bộ quá trình khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử, thi 7
12. hành án hoặc chi phối một số giai đoạn trong quá trình giải quyết vụ án hình sự; (3) Các nguyên tắc cơ bản của luật TTHS được ghi nhận trong các văn bản pháp luật của Nhà nước như Hiến pháp, Bộ luật TTHS (4) Các nguyên tắc cơ bản của luật TTHS có tính ổn định cao, bởi lẽ nó phản ánh những nguyên lý cơ bản nhất trong quá trình giải quyết vụ án hình sự. (5) Theo đó thì luật TTHS có các nhóm nguyên tắc cơ bản sau: Các nguyên tắc bảo đảm pháp chế XHCN trong hoạt động TTHS; Các nguyên tắc bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của công dân; Các nguyên tắc bảo đảm tính chính xác, khách quan của hoạt động TTHS; Các nguyên tắc bảo đảm tính dân chủ trong hoạt động TTHS. Trên cơ sở này, Giáo trình đưa ra định nghĩa về nguyên tắc cơ bản của luật TTHS như sau: “Nguyên tắc cơ bản của luật TTHS là những phương châm, định hướng chi phối toàn bộ hay một số giai đoạn của hoạt động TTHS trong quá trình xây dựng và áp dụng pháp luật TTHS” [5, tr.45-46]. Giáo trình quan niệm bản thân hoạt động TTHS đã đòi hỏi là luôn tồn tại những nguyên tắc của nó. Tuy nhiên khi những nguyên tắc của TTHS được nhà làm luật qui định ở những văn bản pháp luật thì nó sẽ trở thành nguyên tắc của luật TTHS. Chúng tôi cho rằng nguyên tắc của luật TTHS là không đồng nhất. TTHS là toàn bộ các hoạt động của cơ quan THTT, người THTT, người tham gia tố tụng và các cá nhân, cơ quan nhà nước, tổ chức xã hội có liên quan nhằm giải quyết vụ án hình sự một cách khách quan, toàn diện, nhanh chóng, chính xác và đúng pháp luật. Hoạt động TTHS vì thế mang tính khách quan, tất yếu, tồn tại trong tất cả các quốc gia, là cách thức để Nhà nước ban hành nhằm điều chỉnh các quan hệ xã hội phát sinh trong quá trình giải quyết vụ án hình sự. Do được phản ánh ý thức chủ quan của nhà làm luật nên nội hàm các nguyên tắc của TTHS được nghi nhận trong luật TTHS không phải luôn trùng khít với nội hàm các nguyên tắc của TTHS mà chịu sự chi phối của mô hình tố tụng mà quốc gia đó lựa chọn. Chính vì thế một số nguyên tắc cơ bản trong luật TTHS của quốc gia này nhưng lại không có trong luật TTHS của một số quốc gia khác, hoặc các nguyên tắc cơ bản của TTHS được quy định trong luật TTHS ở thời điểm này nhưng lại không quy định là các nguyên tắc cơ bản trong luật TTHS ở thời điểm khác. BLTTHS năm 2003 quy định hệ thống các nguyên tắc cơ bản tại Chương 2 gồm 30 nguyên tắc (từ Điều 3 đến Điều 32). Tổng kết thực tiễn thi hành BLTTHS hiện hành cho thấy nhiều quy định không mang tính nguyên tắc mà chỉ là trình tự, thủ tục tố tụng; thiếu một số nguyên tắc, nhất là những nguyên tắc có ý nghĩa đối với việc bảo đảm quyền con người, quyền công dân. Nhằm bảo đảm các quy định về nguyên tắc cơ bản đúng nghĩa là những tư tưởng chỉ đạo đối với việc 8
13. xây dựng và thực hiện BLTTHS, tạo cơ sở cho việc hình thành những chuẩn mực pháp lý về cách ứng xử của các chủ thể trong quá trình giải quyết vụ án hình sự. Đề tài khoa học cấp bộ “Hoàn thiện các nguyên tắc cơ bản trong Bộ luật tố tụng hình sự đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp” do TS. Nguyễn Mạnh Hùng làm chủ nhiệm đề tài Hà Nội, năm 2011 đã đưa ra định nghĩa về nguyên tắc cơ bản của TTHS như sau: Nguyên tắc cơ bản của tố tụng hình sự là những tư tưởng có sự chỉ đạo, định hướng đối với hoạt động xây dựng và áp dụng pháp luật tố tụng hình sự. [9, tr 9] Những nguyên tắc cơ bản của TTHS thể hiện chính sách hình sự, quan điểm giải quyết vụ án hình sự của Đảng và Nhà nước ta, đảm bảo mọi tội phạm đều được phát hiện kịp thời, xử lý nhanh chóng, công minh theo đúng pháp luật, không bỏ lọt tội phạm và người phạm tội, không làm oan người vô tội. Trên phương diện những giá trị hiện thực đạt được, các nguyên tắc cơ bản của Luật TTHS đảm bảo quá trình tố tụng được tiến hành thống nhất với phương châm bảo vệ quyền lợi hợp pháp của công dân tham gia tố tụng cũng như nâng cao vai trò, trách nhiệm của các cơ quan Nhà nước trong đấu tranh phòng và chống tội phạm. Việc tác động đến thực tiễn có ảnh hưởng lớn đến sửa đổi, bổ sung, ban hành mới văn bản pháp luật nên các nguyên tắc cơ bản mang cả ý nghĩa pháp lý khi mọi hoạt động xây dựng pháp luật đều phải dựa trên các nguyên tắc này. Trên cơ sở phân tích như đã nêu trên, tác giả đồng ý với các khái niệm về nguyên tắc như đã nêu trên. Tuy nhiên để cho rõ hơn, tác giả tổng hợp lại khái niệm các nguyên tắc trên và có thể đưa ra khái niệm về nguyên tắc như sau: Nguyên tắc cơ bản của luật tố tụng hình sự là những tư tưởng, định hướng có sự chỉ đạo, chi phối toàn bộ hay một giai đoạn của hoạt động tố tụng hình sự trong quá trình xây dựng và áp dụng pháp luật tố tụng hình sự. 1.1.1.2. Khái niệm về nguyên tắc trách nhiệm của Cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng Khái niệm “ trách nhiệm” theo Từ điển “ Điều phải làm, phải gánh vác hoặc phải nhận lấy về mình”; hay “được hiểu là sự ràng buộc đối với lời nói, hành vi của mình, bảo đảm đúng đắn, nếu sai trái thì phải chịu phần hậu quả”; hoặc “là phần việc được giao hoặc coi như được giao cho, phải bảo đảm làm tròn, nếu kết quả không tốt thì phải gánh chịu phần hậu quả [18, tr 1020] Phân tích về tự do và trách nhiệm trong hoạt động của con người, tác giả Nguyễn Văn Phúc viết: “Trách nhiệm thường được hiểu là khả năng của con người ý thức được 9
14. những kết quả hoạt động của mình, đồng thời là khả năng thực hiện một cách tự giác những nghĩa vụ được đặt ra cho mình nó quy định bởi nhu cầu phát triển của đời sống con người. Trách nhiệm được hình thành trong quá trình điều chỉnh lợi ích giữa người và người”[ 10, tr. 330 – 331] Một lập luận khác cho rằng, “trách nhiệm được phản ánh trong ý thức đạo đức dưới hình thức nguyên tắc đạo đức và chuẩn mực hành vi. Vì chuẩn mực đạo đức là phản ánh cái cần có, cho nên trách nhiệm chính là cái cần có, tất yếu phải có như là lợi ích xã hội khi cá nhân hoạt động nhằm xác lập lợi ích của mình” [15]. Theo những quan điểm và lập luận trên, trách nhiệm trở thành nội dung của nghĩa vụ đạo đức với điều kiện: một mặt, nó phải được các cá nhân nhận thức một cách thấu đáo đòi hỏi của lợi ích xã hội và thỏa mãn được các chuẩn mực đạo đức cần và đủ để hành vi của mình đáp ứng đòi hỏi các lợi ích của xã hội; mặt khác, các cá nhân phải có thái độ quan tâm đến trách nhiệm và hoàn thành trách nhiệm một cách tự nguyện, tự giác. Với quan niệm như vậy, trong xã hội, bất kỳ ai cũng có trách nhiệm bởi mỗi người đều có vị trí nhất định trong các mối quan hệ xã hội, như gia đình, dòng họ, địa phương, tập thể, tổ chức chính - xã hội , công dân của một đất nước, thành viên cộng đồng dân tộc và rộng nhất là của nhân loại Trong các mối quan hệ đó, trách nhiệm được hình thành thành trên cơ sở những quy định của luật pháp, quy chế thỏa thuận tập thể, tổ chức, địa phương Trách nhiệm còn được hình thành do dư luận xã hội và bị chi phối bởi dư luận xã hội. Từ những phân tích trên trách nhiệm được hiểu là sự thực hiện bổn phận, nghĩa vụ của chủ thể đối với người khác, với xã hội một cách tự giác. Trách nhiệm đối lập với vô trách nhiệm, gắn liền với chịu trách nhiệm [ 6,tr 43] Như vậy, trong xã hội các cơ quan nhà nước sẽ không thể nào đi vào hoạt động nếu không có sự tham gia của con người. Con người là chủ thể của mọi quan hệ xã hội và chính con người thể chế hóa các quy định của pháp luật vào cuộc sống. Những con người cụ thể làm việc trong các cơ quan nhà nước được gọi là cán bộ, công chức, nhân viên nhà nước. Họ thay mặt nhà nước thực hiện thẩm quyền pháp lý của cơ quan đó trên cơ sở pháp luật. Cũng giống như các cơ quan nhà nước khác, các cơ quan THTT có người THTT làm việc trong các cơ quan đó. Người THTT là những người thuộc cơ quan THTT có chức danh pháp lý, được quy định quyền và nghĩa vụ khi tham gia giải quyết vụ án hình sự và nhân danh nhà nước thực hiện nhiệm vụ được coi là trách nhiệm công vụ. 10
15. Theo Từ điển Luật học, trách nhiệm công vụ là “trách nhiệm của cán bộ, công chức nhà nước phải hành động phù hợp với quy định của pháp luật, lựa chọn phương án hành động tối ưu và hợp lý nhất, báo cáo kết quả hoạt động và gánh chịu những hậu quả do không thực hiện hay thực hiện không đúng các nghĩa vụ của mình. Trách nhiệm công vụ là khái niệm thể hiện trên cả hai khía cạnh: tích cực và tiêu cực. Theo khía cạnh tích cực, trách nhiệm công vụ thể hiện phạm vi các yêu cầu cụ thể của Nhà nước thông qua các quy định của pháp luật về nội dung nhiệm vụ và phẩm chất của cán bộ, công chức khi thực thi công vụ. Trách nhiệm công vụ theo nghĩa tiêu cực là sự gánh chịu hậu quả pháp lý do không thực hiện hay thực hiện không đúng nghĩa vụ. Nội hàm khái niệm trách nhiệm công vụ còn thể hiện yêu cầu của pháp luật và đạo đức nghề nghiệp đối với cán bộ, công chức về tính chủ động sáng tạo trong hoạt động thực thi công vụ. Đó là nghĩa vụ phải lựa chọn phương án hành động tối ưu và hợp lý nhất” [19 ,tr 800] Theo Bình luận khoa học Bộ luật TTHS - Nxb Chính trị quốc gia Hà nội 2001 “Việc nghiêm chỉnh và triệt để tuân thủ các quy định của Bộ luật TTHS trước hết là nhiệm vụ của cơ quan THTT hình sự, đó là CQĐT, VKS, Tòa án. Các cơ quan này phải hoạt động theo đúng nhiệm vụ, quyền hạn và thủ tục do pháp luật quy định. Vì mọi vi phạm pháp luật của cơ quan THTT có thể dẫn đến việc xử lý oan, vi phạm các quyền và lợi ích hợp pháp của công dân làm tổn hại uy tín của HĐTP và làm giảm lòng tin của nhân dân vào hiệu lực và sự công minh của Pháp luật. Trong khi thực hiện các quyền và nghĩa vụ của mình những người THTT cũng phải triệt để chấp hành các quy định của Bộ luật, tức là họ chỉ được hành động trong phạm vi quyền tố tụng và trình tự, thủ tục đã được Bộ luật quy định, đồng thời phải chấp hành nghiêm chỉnh những nhiệm vụ của họ trong tố tụng.”[ 20,tr.26] Nguyên tắc trách nhiệm của cơ quan THTT, người THTT trong luật tố tụng hình sự là Điều luật được bổ sung vào BLTTHS ngày 9/6/2000. Điều luật xác định trách nhiệm của cơ quan THTT và người THTT phải nghiêm chỉnh thực hiện những quy định của Pháp luật và phải chịu trách nhiệm về những hành vi, quyết định của mình. Có thể nói, đây là một bảo đảm pháp lý hết sức quan trọng cho hoạt động tiến hành tố tụng được tiến hành đúng pháp luật, đặc biệt là đối với bị can, bị cáo khi mà các quyền và lợi ích hợp pháp của họ dễ bị vi phạm nếu hoạt động tố tụng không đươc tiến hành đúng pháp luật. Điều luật này quy định rõ trách nhiệm của những người có hành vi vi phạm pháp luật trong quá trình THTT. Theo điều luật đang được bình luận, người làm trái pháp luật 11
16. trong việc bắt, giam, giữ, khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án (ví dụ, Điều tra viên ra quyết định khởi tố bị can hoặc ra lệnh bắt giam người không đủ căn cứ hoặc không đúng thủ tục do BLTTHS quy định; Thẩm phán và Hội thẩm cố ý ra bản án trái pháp luật, kết án oan người không có tội vv ) thì tùy theo tính chất, mức độ vi phạm mà bị xử lý kỷ luật hoặc bị truy cứu trách nhiệm hình sự.[21,tr.24] Quy định trách nhiệm của những người thực hiện các hoạt động tố tụng, mặc dù không nói rõ chức danh nhưng chúng ta có thể hiểu đó là trách nhiệm cá nhân. Bất cứ người nào làm trái pháp luật trong việc bắt, giam, giữ, khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án thì tùy theo tính chất, mức độ vi phạm mà bị xử lý kỷ luật hoặc bị truy cứu trách nhiệm hình sự. Những người này không nhất thiết phải là người THTT mà họ có thể là người của cơ quan khác được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra hoặc Ủy ban nhân dân xã, phường, thị trấn trong hoạt động thi hành án. Tuy nhiên, ở đây cũng nhẫn mạnh rằng không nhất thiết cứ làm trái luật thì phải chịu trách nhiệm hình sự mà tùy theo mức độ vi phạm mà xử lý. [14, tr72-73] Từ sự phân tích trên, có thể đưa ra khái niệm nguyên tắc trách nhiệm của cơ quan THTT, người THTT như sau: Nguyên tắc trách nhiệm của cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng là những quy định pháp luật cơ bản, chung nhất, mang tư tưởng, định hướng chỉ đạo được ghi nhận trong Bộ luật Tố tụng hình sự về trách nhiệm của các cơ quan, người có thẩm quyền trong quá trình tiến hành tố tụng phải nghiêm chỉnh thực hiện những quy định của pháp luật và phải chịu trách nhiệm về những hành vi, quyết định của mình do không thực hiện hay thực hiện không đúng các nhiệm vụ của mình và tùy tính chất, mức độ vi phạm phải chịu trách nhiệm dân sự, hành chính hoặc hình sự. 1.1.2. Đặc điểm của nguyên tắc trách nhiệm của Cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng Thứ nhất, Cơ quan THTT, người TTHS là duy nhất được Nhà nước giao trách nhiệm thực hiện các hành vi tố tụng trong hoạt động khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử, thi hành các bản án, quyết định của Toà án và các quyết định khác do pháp luật quy định. Nói cách khác, cơ quan THTT, người tiến hành TTHS là người nhân danh Nhà nước thực hiện các hoạt động TTHS theo quy định của pháp luật. Khi thực hiện nhiệm vụ chỉ tuân theo pháp luật, chịu trách nhiệm trước pháp luật và được pháp luật bảo vệ. Cơ quan THTT, người tiến hành TTHS là người có vai trò quan trọng, giữ vị trí trung tâm trong hoạt động TTHS. Tư cách đạo đức, ý thức pháp luật, trình độ nghiệp vụ, kỹ năng nghề nghiệp của 12