Luận văn Nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội theo pháp luật hình sự Việt Nam

Nội dung text: Luận văn Nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội theo pháp luật hình sự Việt Nam

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI Trần Thị Thùy Dương NGUYÊN TẮC NHÂN ĐẠO ĐỐI VỚI NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI PHẠM TỘI THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2018
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI Trần Thị Thùy Dương NGUYÊN TẮC NHÂN ĐẠO ĐỐI VỚI NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI PHẠM TỘI THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM Chuyên ngành: Luật hình sự và Tố tụng hình sự Mã số: 8.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. NGUYỄN THỊ PHƯƠNG HOA HÀ NỘI - 2018
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn “Nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội theo pháp luật hình sự Việt Nam” là công trình nghiên cứu do chính tôi thực hiện dưới sự hướng dẫn khoa học của PGS.TS Nguyễn Thị Phương Hoa.Các nội dung, thông tin được trình bày trong luận văn là trung thực. Tôi xin chịu trách nhiệm về lời cam đoan trên của mình. Tác giả luận văn TRẦN THỊ THÙY DƯƠNG
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ NGUYÊN TẮC NHÂN ĐẠO ĐỐI VỚI NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI PHẠM TỘI 10 1.1. Khái niệm, đặc điểm và ý nghĩa của nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội 10 1.2. Nội dung của nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi 17 1.3. Mối liên hệ giữa nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội với một số nguyên tắc khác của luật hình sự Việt Nam 24 Chương 2: SỰ THỂ HIỆN CỦA NGUYÊN TẮC NHÂN ĐẠO ĐỐI VỚI NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI PHẠM TỘI TRONG LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM 31 2.1. Khái quát sự thể hiện của nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội trong luật hình sự trước năm 2015 31 2.2. Sự thể hiện của nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội trong Bộ luật hình sự năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) 41 Chương 3: HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM NHẰM ĐẢM BẢO NGUYÊN TẮC NHÂN ĐẠO ĐỐI VỚI NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI PHẠM TỘI 71 3.1. Hạn chế trong quy định của Bộ luật hình sự 2015 trong việc bảo đảm nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội 71 3.2. Định hướng hoàn thiện và kiến nghị cụ thể nhằm đảm bảo nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội 73 KẾT LUẬN 78 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
5. DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT BLHS Bộ luật hìnhsự CSHS Chính sách hìnhsự TNHS Trách nhiệm hình sự NCTN Người chưa thành niên
6. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Dưới chế độ xã hội chủ nghĩa, con người và vấn đề bảo đảm quyền con người là trung tâm của mọi hoạt động xã hội.Quan điểm xuyên suốt thể hiện trong đường lối, nguyên tắc của Đảng và Nhà nước Việt Nam là luôn coi con người vừa là mục tiêu, vừa là động lực của sự phát triển đất nước, trong đó trẻ em, người dưới 18 tuổi được ví như măng non, là nguồn hạnh phúc của gia đình, tương lai của dân tộc, chủ nhân kế tục sự nghiệp phát triển đất nước. Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011) đã nhấn mạnh: “ Chú trọng cải thiện điều kiện sống, lao động và học tập của thanh niên, thiếu niên, giáo dục và bảo vệ trẻ em”. Đối với người dưới 18 tuổi nói chung, trẻ em nói riêng, quan điểm của Nhà nước ta là bảo vệ, chăm sóc và giáo dục nhằm giúp họ phát triển về thể chất lẫn tinh thần một cách tốt nhất. Điều 37 Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam (sửa đổi, bổ sung năm 2013) xác định: “Trẻ em được Nhà nước, gia đình và xã hội bảo vệ, chăm sóc và giáo dục; được tham gia vào các vấn đề về trẻ em”. Điều 5 Luật Bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em năm 2004 cũng quy định rõ: “Việc bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em là trách nhiệm của gia đình, nhà trường, Nhà nước, xã hội và công dân”. Trên bình diện nguyên tắc hình sự của Đảng và Nhà nước ta thì Hiến pháp và pháp luật luôn coi trẻ em, người dưới 18 tuổi là đối tượng cần bảo vệ, chăm sóc và quan tâm đặc biệt đối với cả hai trường hợp, khi họ là chủ thể của tội phạm cũng như khi họ là đối tượng tác động của tội phạm. Trong những năm gần đây, tình hình tội phạm do người dưới 18 tuổi thực hiện ở nước ta có xu hướng gia tăng và diễn biến phức tạp. Theo thống kê của Ban chủ nhiệm Đề án 4 Chương trình quốc gia phòng, chống tội phạm, từ năm 2006 đến năm 2015 cả nước xảy ra 95.474 vụ phạm pháp hình sự về trật tự xã hội do người dưới 18 tuổi thực hiện, với tổng số 147.590 đối tượng. Số vụ, số đối tượng là người dưới 18 tuổi phạm tội hàng năm có xu hướng tăng lên; thành phần đối tượng, lĩnh vực phạm tội ngày càng đa dạng hơn; tính chất hành vi phạm tội, phương thức thủ 1
7. đoạn và hậu quả gây ra ngày càng nghiêm trọng, nguy hiểm hơn. Các tội phạm giết người, cướp tài sản, trộm cắp tài sản, gây rối trật tự công cộng và tội phạm về ma túy do người dưới 18 tuổi gây ra đang ngày càng phổ biến. Hành vi phạm tội của người dưới 18 tuổi không còn đơn giản do bồng bột, thiếu suy nghĩ mà đã có sự tính toán, chuẩn bị kỹ càng và khá tinh vi, thậm chí đã hình thành các băng nhóm tội phạm có tổ chức. Đứng trước thực trạng đó, gia đình, nhà trường và xã hội đã có nhiều biện pháp nhằm giảm thiểu nguy cơ nêu trên. Tuy nhiên, để đưa ra được một giải pháp đồng bộ, hiệu quả cho vấn đề này, trước hết phải xác định một cách khoa học, khách quan và đúng đắn về nguyên nhân cũng như đặc điểm tâm lý lứa tuổi của người dưới 18 tuổi nói chung và người dưới 18 tuổi phạm tội nói riêng. Xuất phát từ đặc điểm đặc trưng về tâm lý, giới tính, lứa tuổi của người dưới 18 tuổiphạm tội đó là những người chưa thật sự trưởng thành, có những hạn chế nhất định về thể chất và tâm lý, suy nghĩ của họ thường thiếu chín chắn, mang tính bộc phát cho nên nguyên tắc nhân đạo đối với đối tượng này cũng có nhiều điểm khác biệt so với đối tượng là người đã thành niên phạm tội. Điều 40 Công ước Liên hợp quốc về Quyền trẻ em có ghi:“Các quốc gia thừa nhận quyền của mọi trẻ em bị cho là tố cáo hay bị công nhận là đã vi phạm luật hình sự được đối xử phù hợp với việc cổ vũ ý thức của trẻ em Cách đối xử cũng phải tính đến lứa tuổi của trẻ em và đến điều mong muốn làm sao thúc đẩy sự tái hòa nhập vào việc đảm đương một vai trò xây dựng trong xã hội trẻ em ”. Nhận thức này đã được nhà làm luật thể chế hóa trong các quy định của pháp luật hình sự và tố tụng hình sự Việt Nam, từ quy định về độ tuổi chịu TNHS, nguyên tắc xử lý đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, các loại hình phạt và biện pháp tư pháp áp dụng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, vấn đề quyết định hình phạt và các biện pháp tha miễn đối với người dưới 18 tuổi phạm tội đến các quy định về trình tự, thủ tục tố tụng đối với người dưới 18 tuổi phạm tội.Đây chính là cơ sở pháp lý cho việc tiến hành các hoạt động truy cứu TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, đảm bảo phòng ngừa, ngăn chặn tội phạm, phát hiện chính xác, nhanh chóng và xử lý công minh, kịp thời mọi hành vi phạm tội, không để lọt tội phạm, không làm oan người vô tội. 2
8. Nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội bảo đảm sự thống nhất giữa ý chí của giai cấp cầm quyền với pháp luật của Nhà nước, giữa pháp luật với việc áp dụng pháp luật đó trong đấu tranh phòng, chống tội phạm. Việc hiểu không đúng, hoạch định không đúng hoặc thực hiện không đúng nguyên tắc hình sự đối với người dưới 18 tuổi phạm tội sẽ làm giảm hiệu quả của công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm. Khẳng định này đã được chứng minh trong thực tiễn, nhận thức không đúng nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội có khả năng dẫn đến những hạn chế, thiếu sót, sai lầm trong công tác xây dựng pháp luật, trong thực tiễn áp dụng và thi hành pháp luật. Không nắm vững nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổiphạm tội sẽ làm cho việc thực hiện chủ trương, đường lối trở nên gò bó, cứng nhắc hoặc tùy tiện, thái quá, không đạt được hiệu quả như mong muốn. Xuất phát từ thực tiễn cho thấy, những năm qua việc nắm bắt và thực hiện nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội còn tồn tại nhiều bất cập. Pháp luật hình sự quy định về tội phạm và hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội còn nhiều bất cập, việc tổ chức thực thi pháp luật hình sự trong đấu tranh phòng, chống tội phạm còn nhiều hạn chế, trong khi đó, công tác tổng kết thực tiễn lại rất ít được quan tâm. Vì thế, những vấn đề lý luận và thực tiễn về nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổiphạm tội cũng như việc triển khai thực hiện nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội còn tản mạn, thiếu thống nhất. Để góp phần hệ thống hóa, kiến giải, làm sáng tỏ các vấn đề lý luận và thực tiễn triển khai thực hiện nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội. Trên cơ sở đó, đưa ra một số giải pháp hoàn thiện nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội ở Việt Nam, tác giả chọn nghiên cứu đề tài: “Nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội theo pháp luật hình sự Việt Nam”. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Ở Việt Nam, có nhiều tài liệu, công trình nghiên cứu lý thuyết và thực tiễn liên quan đến vấn đề nguyên tắc nhân đạo và CSHS đối với người dưới 18 tuổiphạm 3
9. tội nói riêng. Trước hết giáo trình, tài liệu chuyên khảo các môn Luật hình sự, Luật Tố tụng hình sự, Luật thi hành án hình sự, Tội phạm học, Tâm lý học tội phạm và có nhiều đề tài khoa học, Luận án tiến sĩ, Luận văn thạc sĩ và các bài viết nghiên cứu đã đề cập đến những vấn đề cơ bản về nguyên tắc nhân đạo và CSHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội. Tuy nhiên, việc nghiên cứu về nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội còn hạn chế, chỉ tập trung ở một số tạp chí khoa học và bình luận khoa học hình sự. Có thể dẫn ra đây một số công trình đã công bố theo các nhóm vấn đề nghiên cứu, cụ thể: - Các công trình nghiên cứu về nguyên tắc nhân đạo Một số công trình nghiên cứu đề cập đến CSHS với tính cách là một tổng thể như: “Luật hình sự Việt Nam” của GS. TSKH Đào Trí Úc, Nhà xuất bản Khoa học xã hội, Hà Nội năm 2000; “Một số vấn đề cơ bản về chính sách hình sự dưới ánh sáng Nghị quyết Đại hội IX của Đảng” của GS.TS Hồ Trọng Ngũ, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội năm 2002; Trong các công trình này, các tác giả xem xét những khái niệm cơ bản nhất trong nguyên tắc nhân đạo và do đó có giá trị cao về học thuật, các tác giả giới hạn việc nghiên cứu của mình ở những vấn đề chung nhất có tính chất định hướng và ý nghĩa phương pháp luận. Tuy từng mặt, từng bộ phận của nguyên tắc nhân đạo đã được nhiều tác giả đề cập, chẳng hạn vấn đề tội phạm hóa, phi tội phạm hóa, hình sự hóa, phi hình sự hóa, về các nguyên tắc quyết định hình phạt, đường lối xét xử trong những trường hợp tăng nặng, giảm nhẹ TNHS nhưng do không được xem xét một cách đầy đủ, nên chưa có được cái nhìn hệ thống về nguyên tắc nhân đạo. Các công trình nghiên cứu về CSHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội “Chính sách hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội ” thuộc Giáo trình Luật hình sự Việt Nam (Phần chung) của GS.TS Võ Khánh Vinh, Nhà xuất bản Công an nhân dân, Hà Nội năm 2005; “Trách nhiệm hình sự của người chưa thành niên phạm tội ” thuộc Giáo trình Luật hình sự Việt Nam (Phần chung) của GS.TS Võ Khánh Vinh, Nhà xuất bản Khoa học xã hội, Hà Nội năm 2014 đã luận giải các đặc điểm tâm sinh lý, xã hội khác biệt nhất định liên quan đến TNHS của 4
10. NCTN phạm tội.Từ yêu cầu của nguyên tắc nhân đạo và nguyên tắc phân hóa TNHS, việc xử lý NCTN phạm tội vừa phải tuân thủ quy định về xử lý tội phạm nói chung, vừa phải tuân thủ các quy định được xây dựng phù hợp với đặc thù của NCTN phạm tội. “Một số ý kiến về chính sách hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội trong Bộ luật hình sự năm 1999 ” của tác giả Nguyễn Mai Bộ, Tạp chí Nhà nước và Pháp luật số 4/2001, tác giả đã đề cập nội dung của CSHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội được thể hiện trong BLHS năm 1999 như: những trường hợp miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, phân tích nguyên tắc việc truy cứu TNHS người dưới 18 tuổi phạm tội và áp dụng hình phạt đối với họ được thực hiện chỉ trong trường hợp cần thiết và phải căn cứ vào tính chất của hành vi phạm tội, vào đặc điểm về nhân thân và yêu cầu của việc phòng ngừa tội phạm, “Chính sách hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội thể hiện trong Bộ luật hình sự năm 1999” của tác giả Ngô Duy Hiểu, Tạp chí Tòa án nhân dân, số 11/2001. “Sự phối hợp giữa gia đình, nhà trường và xã hội trong đấu tranh phòng, chống người chưa thành niên phạm tội” của Tiến sĩ Trần Quang Tiệp, Tạp chí Nhà nước và Pháp luật số 1/2005 đã phân tích, làm sáng tỏ ý nghĩa của việc tăng cường mối quan hệ phối hợp giữa gia đình, nhà trường, xã hội trong đấu tranh phòng, chống người dưới 18 tuổi phạm tội, những giải pháp cụ thể để nâng cao hiệu quả mối quan hệ này. Như vậy, ở trong nước, đã có khá nhiều công trình nghiên cứu khác nhau trong đó trực tiếp hoặc gián tiếp có đề cập đến những vấn đề thuộc nội dung của nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội. Đây là những công trình có giá trị khoa học và thực tiễn cao. Tuy nhiên, các công trình lại chưa khai thác sâu về khía cạnh nguyên tắc đối với người dưới 18 tuổi phạm tội. Ngoài ra, một số nội dung mới mà BLHS 2015 đã thay đổi lớn về sự thể hiện nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi nên đặt ra yêu cầu cần phải được tiếp tục nghiên cứu. 5
11. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu - Mục đích của luận văn: Nghiên cứu một số vấn đề lý luận và thực tiễn triển khai thực hiện nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội ở Việt Nam hiện nay, trên cơ sở đó đề xuất một số giải pháp cụ thể cho việc hoạch định và triển khai thực hiện nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội trong thực tiễn. - Nhiệm vụ của luận văn: Để đạt được mục đích nêu trên, luận văn đặt ra và phải giải quyết các nhiệm vụ sau đây: + Kiến giải làm rõ nội hàm khái niệm nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội; xác định vị trí, vai trò, đặc điểm, mục tiêu, các nguyên tắc và ý nghĩa của nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội trong thực tiễn công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm, hay nói cách khác là xác định mối liên hệ giữa nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội và hiệu quả thực tế của công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm do người dưới 18 tuổi thực hiện; + Phân tích làm rõ yêu cầu và các yếu tố bảo đảm xây dựng và thực hiện nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội; nội dung, các nhân tố tác động và các biện pháp thực hiện nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội; + Phân tích sự thể hiện của nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội trong pháp luật hình sự Việt Nam thông qua các khía cạnh: mục tiêu, quan điểm, đường lối xử lý, nguyên tắc xử lý, quy định về tội phạm, quy định về hình phạt đối với người dưới 18 tuổiphạm tội. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận văn - Đối tượng nghiên cứu của luận văn: Những vấn đề lý luận về nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, nguyên tắc nhân đạo hiện hành đối với người dưới 18 tuổi phạm tội ở Việt Nam và việc triển khai thực hiện nguyên tắc nhân đạo đối với NCTN phạm tội ở Việt Nam hiện nay. - Phạm vi nghiên cứu của luận văn: 6
12. + Phạm vi nội dung: Dưới góc độ khoa học pháp lý, quan niệm như thế nào là nguyên tắc nhân đạo đã được nhiều tác giả quan tâm, đề cập trong sách, báo pháp lý. Trong đó, các tác giả đã đưa ra nhiều quan điểm khác nhau về khái niệm và nội dung của nguyên tắc nhân đạo. Sự khác nhau giữa các quan điểm này thể hiện chủ yếu ở quan niệm nguyên tắc nhân đạo theo nghĩa rất rộng, rộng hay hẹp. Tuy nhiên, giữa các quan điểm đó lại không có sự khác nhau về nội dung và những bộ phận của nguyên tắc nhân đạo.Với nhận thức đó, chúng tôi cho rằng, nội dung và các bộ phận của nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội được thể hiện ở nguyên tắc pháp luật hình sự, nguyên tắc pháp luật tố tụng hình sự, nguyên tắc pháp luật thi hành án hình sự và nguyên tắc phòng ngừa tội phạm.Trong phạm vi nội dung nghiên cứu luận văn, chúng tôi tập trung làm rõ nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổiphạm tội theo nghĩa hẹp chỉ bao gồm nguyên tắc pháp luật hình sự mà cụ thể là nguyên tắc về tội phạm và nguyên tắc về hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội. Tất nhiên, việc giới hạn nội dung nghiên cứu này chỉ mang tính tương đối bởi lẽ theo phương pháp nghiên cứu khoa học tiếp cận vấn đề đa ngành, liên ngành, các vấn đề được bàn luận, phân tích, kiến giải luôn đan xen và hòa quyện với nhau trên hệ thống nền tảng tri thức chung. + Phạm vi không gian: Luận văn tập trung nghiên cứu những vấn đề lý luận liên quan đến nguyên tắc về tội phạm và nguyên tắc về hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội ở Việt Nam. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu - Phương pháp luận: Luận văn được nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp luận biện chứng duy vật của Chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm, đường lối của Đảng Cộng sản Việt Nam, Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam về đường lối đổi mới đất nước, tinh thần cải cách tư pháp, chiến lược xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật, hoạt động đấu tranh phòng, chống tội phạm.Trong quá trình nghiên cứu, luận văn đã sử dụng phương pháp nghiên cứu của chuyên ngành Luật hình sự, Luật tố tụng hình sự, Tội phạm học, Tâm lý học, Xã hội học, Khoa học điều tra hình sự với các phương pháp nghiên cứu cụ thể để 7
13. làm sáng tỏ bản chất của vấn đề nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội. Với quan điểm hệ thống, nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội là một bộ phận quan trọng không thể tách rời của nguyên tắc pháp luật, nguyên tắc nhân đạo và cũng nhằm thực hiện nhiệm vụ chung của nguyên tắc pháp luật hình sự, nhưng nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội lại có nội dung, nhiệm vụ, mục đích riêng của mình. Vì vậy, nghiên cứu lấy nội dung, mục tiêu, nhiệm vụ của nguyên tắc pháp luật, nguyên tắc nhân đạo làm xuất phát điểm để tiếp cận bản chất vấn đề nghiên cứu và từ đó tìm ra các liên hệ bản chất cần triển khai nghiên cứu trong luận văn. - Phương pháp nghiên cứu: Trong quá trình nghiên cứu luận văn chúng tôi sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể sau đây: + Phương pháp phân tích tài liệu, sử dụng để hệ thống hóa những vấn đề lý luận về nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội; về quy trình nguyên tắc từ việc hoạch định, tổ chức thực hiện đến việc phân tích, đánh giá nguyên tắc. + Phương pháp thống kê, phân tích, so sánh số liệu thống kê, sử dụng để điều tra, khảo sát thực tế và thống kê tình hình người dưới 18 tuổi phạm tội ở Việt Nam trong thời gian qua nhằm làm căn cứ cho việc xây dựng và hoàn thiện nguyên tắc nhân đạođối với người dưới 18 tuổi phạm tội. + Phương pháp tổng kết thực tiễn, sử dụng để nghiên cứu tổng kết đánh giá những kết quả, tài liệu thu thập được từ thực tiễn áp dụng các quy định của pháp luật hình sự về tội phạm và hình phạt đối với người dưới 18 tuổi phạm tội ở Việt Nam. + Phương pháp so sánh pháp luật, phương pháp này được sử dụng để nghiên cứu lý luận và thực tiễn về nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội thông qua các quy định cụ thể của pháp luật hình sự của nước ngoài, đối chiếu so sánh với các quy định của Việt Nam, để tìm được phương án, đề xuất hợp lý cho Việt Nam. 8
14. + Phương pháp chuyên gia, sử dụng để tham khảo ý kiến của các cán bộ thực tiễn, các chuyên gia nghiên cứu về những vấn đề có liên quan đến nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội. Việc nghiên cứu này có thể được tiến hành thông qua các ấn phẩm, chuyên khảo, đề tài khoa học, sách báo pháp lý đã được xuất bản, nghiệm thu có đề cập đến nội dung nghiên cứu của luận văn. + Phương pháp điều tra điển hình, sử dụng để thu thập thông tin một số vụ án điển hình và kết quả công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm do người dưới 18 tuổi thực hiện trong thời gian qua của các cơ quan bảo vệ pháp luật. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn - Kết quả nghiên cứu của luận văn có ý nghĩa lý luận và thực tiễn trong công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm nói chung và tội phạm do người dưới 18 tuổi thực hiện nói riêng. Về mặt lý luận, luận văn cung cấp cơ sở lý luận và thực tiễn cho hoạt động lập pháp, hành pháp và đặc biệt trong lĩnh vực hoạt động tư pháp hình sự, áp dụng nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội để đấu tranh có hiệu quả với tội phạm hình sự do người dưới 18 tuổi thực hiện ở Việt Nam trong giai đoạn hiện nay. - Về mặt thực tiễn, luận văn có thể dùng làm tài liệu tham khảo cho cán bộ nghiên cứu về xây dựng pháp luật, cán bộ hoạt động thực tiễn, tổ chức thực hiện và áp dụng pháp luật. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, nội dung luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận về nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội Chương 2: Sự thể hiện của nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội trong luật hình sự Việt Nam Chương 3: Hoàn thiện pháp luật hình sự Việt Nam nhằm đảm bảo nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội. 9
15. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ NGUYÊN TẮC NHÂN ĐẠO ĐỐI VỚI NGƯỜI DƯỚI 18 TUỔI PHẠM TỘI 1.1 Khái niệm và ý nghĩa của nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội 1.1.1 Khái niệm của nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội Trong tiến trình phát triển của nhân loại, nhân đạo luôn là niềm khát vọng cháy bỏng của con người. Cùng với những giá trị xã hội khác như công bằng, bình đẳng, dân chủ, pháp luật nhân đạo là giá trị xã hội có ý nghĩa cực kỳ quan trọng đối với sự phát triển của xã hội nói chung và của mỗi con người nói riêng. Tồn tại với tính cách là một trong những giá trị xã hội quan trọng, nhân đạo ngày càng được khẳng định đầy đủ hơn trong các mối quan hệ giữa xã hội và cá nhân, giữa nhà nước và công dân, giữa các tổ chức xã hội và các thành viên của chúng, giữa con người và con người trong mọi lĩnh vực đời sống xã hội, trong đó có lĩnh vực pháp luật, nhân đạo được thể hiện đầy đủ nhất và mạnh mẽ nhất, trở thành nền tảng tư tưởng, nội dung, thuộc tính và nguyên tắc của nó.Vấn đề nhân đạo là vấn đề con người, vốn được hiểu là “cái đức yêu thương con người, trên cơ sở tôn trọng phẩm giá, quyền và lợi ích của con người”, “là đạo đức thể hiện tình thương yêu với ý thức tôn trọng giá trị phẩm chất của con người”, là một từ ghép gốc Hán với nghĩa nhân là người và đạo là đường. Nhân đạo là đường làm người, là đạo làm người, là thương yêu tôn trọng, bảo vệ giá trị, phẩm giá và quyền sống của con người.Đặc biệt, đối với con người chưa hòa thiện về thể chất và tinh thần, thì sự nhân đạo càng được chú trọng và đặt lên hàng đầu. Người dưới 18 tuổi là những người chưa hoàn toàn phát triển đầy đủ về nhân cách (thể chất và tinh thần), chưa có đầy đủ quyền lợi và nghĩa vụ của một công dân. Điều 1 Công ước quốc tế về quyền trẻ em được Đại hội đồng Liên hợp quốc thông qua ngày 20/11/1989 có ghi: “Trong phạm vi Công ước này, trẻ em có nghĩa 10
16. là người dưới 18 tuổi, trừ trường hợp luật pháp áp dụng đối với trẻ em có quy định tuổi thành niên sớm hơn”. Ở Việt Nam, độ tuổi người dưới 18 tuổi được xác định thống nhất trong Hiến pháp (mới đây nhất là Hiến pháp năm 2013), BLHS sự năm 1999, Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003, Bộ luật Lao động, Bộ luật Dân sự, Luật xử lý vi phạm hành chính và một số văn bản quy phạm pháp luật khác. Tất cả các văn bản pháp luật đó đều quy định tuổi của người dưới 18 tuổi là dưới 18 tuổi và quy định riêng những chế định pháp luật đối với người dưới 18 tuổi trong từng lĩnh vực cụ thể. - Khái niệm người dưới 18 tuổi khác với khái niệm trẻ em.Theo Điều 1 Luật Bảo vệ, chăm sóc và Giáo dục trẻ em năm 2004: “Trẻ em là công dân Việt Nam dưới 16 tuổi”. Tóm lại, khái niệm người dưới 18 tuổi được xây dựng dựa trên sự phát triển về mặt thể chất và tinh thần của con người và được cụ thể hoá bằng giới hạn độ tuổi trong các văn bản pháp luật của từng quốc gia.Theo đó, người ta quy định những quyền và nghĩa vụ cụ thể của người dưới 18 tuổi. Như vậy, về khái niệm: Người dưới 18 tuổi là người dưới 18 tuổi, chưa phát triển hoàn thiện về thể chất và tinh thần, chưa có đầy đủ các quyền và nghĩa vụ pháp lý như người đã thành niên. Ở Việt Nam, tuổi kết nạp Đội thiếu niên tiền phong Hồ Chí Minh là từ 10 đến 15 tuổi, tuổi kết nạp Đoàn thanh niên cộng sản Hồ Chí Minh là từ 15 đến 30 tuổi. Trong tuổi Đoàn gọi là thanh niên, trong tuổi Đội là thiếu niên, dưới tuổi Đội gọi là nhi đồng. Ở mỗi lứa tuổi, người dưới 18 tuổi được Nhà nước và xã hội quan tâm bảo vệ, chăm sóc và giáo dục để phát triển tốt nhất về thể chất và nhân cách, trở thành người khỏe mạnh, có ích cho xã hội. Năng lực nhận thức và năng lực điều khiển hành vi của con người không hình thành ngay khi sinh ra mà được tích lũy theo thời gian và kinh nghiệm sống. Chính vì vậy, tuổi tiền đề để đánh giá tính chất, mức độ trưởng thành của cá nhân, theo chuẩn mực quốc tế thì người dưới 18 tuổi cần được bảo vệ đặc biệt. Trong lĩnh vực hình sự, người dưới 18 tuổi phạm tội được coi là người có năng lực nhận thức 11
17. và năng lực điều khiển hành vi hạn chế. ở những người dưới 18 tuổi, hệ thống giá trị bên trong chi phối hành vi, xử sự chưa phát triển một cách ổn định, bền vững, khả năng tự kiềm chế chưa cao, vì vậy họ có thể thực hiện tội phạm do bị người khác dụ dỗ, kích động, thúc đẩy, lôi kéo. Ngoài ra, với năng lực nhận thức và năng lực điều khiển hành vi còn hạn chế, họ có thể thực hiện tội phạm do ý thức chưa đầy đủ về tính nguy hiểm cho xã hội của hành vi, đánh giá sai các tình huống và yêu cầu của xã hội. Tính đặc thù và tâm lý người chưa đủ 18 tuổi nói chung và người dưới 18 tuổi phạm tội nói riêng, một số văn kiện quốc tế đưa ra những quy định đặc biệt bảo vệ họ trong lĩnh vực tư pháp hình sự như Công ước của Liên hợp quốc về các quyền trẻ em năm 1989; Những quy tắc tiêu chuẩn tối thiểu của Liên hợp quốc về áp dụng pháp luật đối với người dưới 18 tuổi năm 1985 (Quy tắc Bắc Kinh); Quy tắc về bảo vệ người dưới 18 tuổi bị tước tự do năm 1990.Tại Công ước Liên hợp quốc về các quyền dân sự và chính trị năm 1966 khẳng định mọi trẻ em trên thế giới, không phân biệt chủng tộc, màu da, giới tính, ngôn ngữ, tôn giáo, nguồn gốc dân tộc hoặc xã hội, tài sản hoặc dòng dõi đều có quyền được hưởng những biện pháp bảo hộ cần thiết của người dưới 18 tuổi và tư tưởng định hướng, chi phối toàn bộ quá trình xử lý, biện pháp xử lý người dưới 18 tuổi tại quy tắc Bắc Kinh và Quy tắc về bảo vệ người dưới 18 tuổi bị tước tự do là quan tâm hàng đầu đến lợi ích tốt nhất của họ. Việt Nam đã gia nhập Công ước về quyền trẻ em và cam kết thực hiện việc áp dụng mọi biện pháp bao gồm cả biện pháp lập pháp để bảo dảm các quyền của trẻ em. Trên cơ sở các chuẩn mực chung đó, Nhà nước ta đã thể hiện trong các quy định của BLHS với chính sách khoan hồng, thu hẹp phạm vi xử lý đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, áp dụng những biện pháp xử lý tốt nhất đối với họ. Nhân đạo, như đã nêu là phạm trù đạo đức thừa nhận và tôn trọng danh dự, nhân phẩm của con người, coi con người là giá trị cao nhất, coi mục đích của các quá trình phát triển xã hội và của sự tiến bộ xã hội là vì lợi ích của mọi người và đặc biệt đối với người dưới 18 tuổi với sự hạn chế nhất định về năng lực nhận thức và năng lực hành vi như đã phân tích ở trên thì sự nhân đạo càng cần được xem trọng 12
18. và đặt lên hàng đầu.Trong lĩnh vực xã hội pháp luật, nhân đạo thể hiện ở chỗ không phải con người tồn tại vì pháp luật mà ngược lại, Pháp luật phải tồn tại vì con người. Do vậy, tư tưởng nhân đạo phải là nền tảng cho nội dung của hệ thống pháp luật, và là nguyên tắc cơ bản khi xử lý người dưới 18 tuổi và “chi phối chẳng những phương pháp điều chỉnh pháp luật, mà còn chi phối cả tính chất của các quan hệ pháp lý cũng như các hoạt động của các chủ thể tham gia các quan hệ pháp luật”.Với nghĩa đó, nhân đạo không chỉ phải trở thành nguyên tắc của hệ thống pháp luật còn là nguyên tắc cơ bản đối với người dưới 18 tuổi. Trong xử lý người dưới 18 tuổi phạm tội, luật hình sự phải đồng thời đạt được các mục đích: bảo vệ các lợi ích khác nhau trong xã hội và cải tạo giáo dục người dưới 18 tuổi phạm tội thành người lương thiện, có ích cho xã hội và không phạm tội mới. Nói cách khác, luật hình sự bảo vệ xã hội khỏi sự xâm phạm của người dưới 18 tuổi phạm tội, đồng thời trả lại cho xã hội chính con người đã từng xâm hại nó sau khi đã được giáo dục, cải tạo, đặc biệt là người dưới 18 tuổi phạm tội vì các em còn tương lai và khả năng cải tạo để tiếp tục cuộc sống giúp ích cho xã hội. Những mục đích đó chỉ có thể cùng đạt được một khi người dưới 18 tuổi phạm tội được đối xử một cách nhân đạo, tức được áp dụng những biện pháp tác động không gây đau đớn về thể xác, không xúc phạm danh dự, nhân phẩm con người, được áp dụng hình phạt cũng như các biện pháp cưỡng chế hình sự khác chỉ đến mức “cần” và “đủ” cho việc cải tạo, giáo dục và phòng ngừa họ phạm tội mới v.v mà tựu chung lại vốn là những biểu hiện của sự giảm nhẹ TNHS, hình phạt mà nói trừu tượng hơn nữa là những biểu hiện của sự khoan hồng của luật hình sự đối với người dưới 18 tuổi phạm tội. Nguyên tắc của luật hình sự là những tư tưởng chỉ đạo xuyên suốt quá trình xây dựng, áp dụng và hoàn thiện pháp luật hình sự. Các nguyên tắc của luật hình sự phản ánh những quy luật kinh tế, chính trị, văn hoá, xã hội của một chế độ nhất định mà dựa trên cơ sở đó luật hình sự được xây dựng và áp dụng nhằm đáp ứng yêu cầu phát triển của xã hội. 13
19. Với ý nghĩa là những tư tưởng, quan điểm chỉ đạo, nguyên tắc nhân đạo của luật hình sự là nền tảng cho hoạt động xây dựng và áp dụng pháp luật hình sự.Vì vậy, trong hoạt động xây dựng pháp luật hình sự nguyên tắc nhân đạo của luật hình sự là cơ sở để xây dựng quy phạm pháp luật hình sự. Nội dung của các quy phạm pháp luật hình sự phải phản ánh được tinh thần các nguyên tắc của luật hình sự hay nói cách khác nội dung của các quy phạm pháp luật hình sự phải hàm chứa tư tưởng của các nguyên tắc luật hình sự. Trong hoạt động áp dụng pháp luật hình sự, các nguyên tắc của luật hình sự là cơ sở để giải thích pháp luật hình sự, hướng dẫn việc áp dụng pháp luật hình sự, định hướng hoạt động cho các cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng. Sự đối xử nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi đó cần phải được quy định trong BLHS, bởi sự ghi nhận đó là tiền đề cần thiết cho việc thực hiện đầy đủ nguyên tắc nhân đạo đối với họ trong thực tiễn áp dụng luật hình sự, tránh được sự tuỳ tiện theo hướng “quá có lợi” hoặc “quá bất lợi cho người dưới 18 tuổi phạm tội”, làm giảm khả năng bảo vệ của luật hình sự đối với các lợi ích trong xã hội hoặc áp dụng không đúng hình phạt cũng như các biện pháp tác động hình sự khác đối với người dưới 18 tuổi phạm tội. Do vậy, nội dung của nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội nói chung và người dưới 18 tuổi phạm tội nói riêng trong luật hình sự luôn được phản ánh vào các quy định của pháp luật hình sự ở nước ta:tại lời nói đầu BLHS 1985, đã khẳng định: “Bộ luật Hình sự ( ) thể hiện chính sách của Đảng và Nhà nước ta là xử phạt người dưới 18 tuổi phạm tội không chỉ nhằm chừng trị mà còn nhằm giáo dục cải tạo họ trở thành người có ích cho xã hội, thể hiện tinh thần nhân đạo xã hội chủ nghĩa và lòng tin vào khả năng cải tạo con người dưới chế độ xã hội chủ nghĩa”. BLHS 1999 “ thể hiện tinh thần chủ động phòng ngừa và kiên quyết đấu tranh phòng, chống tội phạm và thông qua hình phạt để răn đe, giáo dục, cảm hóa, cải tạo người dưới 18 tuổi phạm tội trở thành người lương thiện ” và như một cấu trúc quan trọng, xung quanh đó các quy định và chế định được hình thành, tạo thành hướng đi về tư tưởng của cơ chế điều chỉnh của luật hình sự nước ta.Với 14