Luận văn Nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự

Nội dung text: Luận văn Nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự

1. Danh mục các bảng Số hiệu Tên bảng Trang bảng 3.1. Tổng hợp số vụ án hình sự có giải quyết vấn đề dân sự từ 76 năm 2004 - 2008 tại Toà án nhân dân thành phố Hà Nội 3.2. Tổng hợp số vụ án hình sự có giải quyết vấn đề dân sự bị 77 kháng cáo, kháng nghị từ năm 2004 - 2008 tại Toà án nhân dân thành phố Hà Nội 3.3. Tổng hợp số vụ án hình sự có giải quyết vấn đề dân sự bị 77 kháng cáo, kháng nghị phần dân sự từ năm 2004 - 2008 tại Toà án nhân dân thành phố Hà Nội 3.4. Tổng hợp kết quả xét xử phúc thẩm số vụ án hình sự có 78 giải quyết vấn đề dân sự bị kháng cáo, kháng nghị phần dân sự từ năm 2004 - 2008 tại Toà án nhân dân thành phố Hà Nội
2. Mục lục Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các bảng mở đầu 1 Chương 1: những VấN Đề CHUNG Về nguyên tắc giải quyết vấn đề 6 dân sự trong vụ án hình sự 1.1. Khái niệm, đặc điểm của nguyên tắc giải quyết vấn đề dân 6 sự trong vụ án hình sự 1.1.1. Khái niệm 6 1.1.2. Đặc điểm của nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ 12 án hình sự 1.2. Mối quan hệ giữa nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong 20 vụ án hình sự với một số nguyên tắc liên quan của luật tố tụng hình sự 1.2.1. Mối quan hệ với các nguyên tắc trách nhiệm của cơ quan 20 tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng, nguyên tắc trách nhiệm khởi tố và xử lý vụ án hình sự (Điều 12, 12 Bộ luật Tố tụng hình sự) 1.2.2. Mối quan hệ với nguyên tắc xác định sự thật của vụ án 23 1.2.3. Mối quan hệ với nguyên tắc bảo đảm quyền bình đẳng trước 24 Toà án 1.2.4. Mối quan hệ với nguyên tắc bảo hộ tính mạng, sức khoẻ, 26 danh dự, nhân phẩm, tài sản của công dân 1.3. Lịch sử nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án 29 hình sự của luật tố tụng hình sự Việt Nam 1.3.1. Giai đoạn trước năm 1945 29
3. 1.3.2. Giai đoạn từ năm 1945 đến năm 2003 32 1.4. Quy định của luật tố tụng hình sự một số nước trên thế giới 35 về nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự 1.4.1. Luật tố tụng hình sự của nước Cộng hòa Pháp 35 1.4.2. Bộ luật Tố tụng Hình sự Liên bang Nga 38 1.4.3. Luật Tố tụng Hình sự của nước Cộng hòa nhân dân Trung 41 Hoa 1.4.4. Bộ luật Tố tụng Hình sự Cộng hòa Liên bang Đức 43 1.4.5. Luật Điều tra và Tố tụng hình sự của Vương quốc Anh 44 Chương 2: nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự theo 47 pháp luật tố tụng hình sự Việt nam 2.1. Quy định của pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam về việc 47 giải quyết vấn đề dân sự đồng thời với việc giải quyết vụ án hình sự 2.2. Quy định của pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam về việc 57 tách vấn đề dân sự trong vụ án hình sự 2.3. Quy định của pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam về thủ tục 62 giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự 2.3.1. Giai đoạn khởi tố 62 2.3.2. Giai đoạn điều tra và truy tố 64 2.3.3. Giai đoạn xét xử 67 2.3.4. Giai đoạn thi hành án 73 Chương 3: thực tiễn thi hành và việc nâng cao hiệu quả áp dụng 76 nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự trong luật tố tụng hình sự việt nam 3.1. Thực tiễn thi hành và nguyên nhân của những hạn chế trong 76 việc thi hành nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự
4. 3.1.1. Thực tiễn thi hành 76 3.1.2. Nguyên nhân 92 3.2. Một số kiến nghị nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng nguyên 96 tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự trong luật tố tụng hình sự Việt Nam 3.2.1. Về lập pháp 96 3.2.2. Về áp dụng pháp luật 98 3.2.3. Về công tác cán bộ 101 kết luận 103 danh mục tài liệu tham khảo 105
5. Mở đầu 1. Tính cấp thiết của đề tài Là một trong những nguyên tắc cơ bản, quan trọng được quy định trong Bộ luật Tố tụng Hình sự Việt Nam năm 2003, giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự có ưu điểm là rút ngắn được tiến trình tố tụng, làm giảm chi phí về tiền bạc, công sức, thời gian của các cơ quan tiến hành tố tụng cũng như của các đương sự. Giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự được hiểu là giải quyết các vấn đề liên quan đến tài sản, bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự như đòi trả lại tài sản bị chiếm đoạt, đòi bồi thường giá trị tài sản do bị can, bị cáo chiếm đoạt nhưng bị mất hoặc bị hủy hoại, buộc phải sửa chữa tài sản bị hư hỏng, đòi bồi thường thiệt hại về lợi ích gắn liền với việc sử dụng, khai thác tài sản, chi phí hợp lý để ngăn chặn, khắc phục thiệt hại do tài sản bị chiếm đoạt; đòi bồi thường thiệt hại do tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, uy tín bị xâm phạm Luật tố tụng hình sự và những văn bản pháp luật khác đã quy định nội dung, thủ tục giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Những quy định này là cơ sở pháp lý cho Tòa án khi tiến hành tố tụng, đồng thời cũng là công cụ để người tham gia tố tụng bảo vệ quyền lợi của mình. Tuy nhiên, thực tế xét xử cho thấy những quy định của pháp luật về vấn đề này còn chưa đầy đủ, chưa thống nhất nên khó áp dụng trong quá trình giải quyết vụ án. Mặt khác, do là vấn đề phát sinh trong vụ án hình sự nên các cơ quan tiến hành tố tụng cũng như những người tiến hành tố tụng thường không quan tâm đúng mức tới việc giải quyết vấn đề trách nhiệm dân sự mà chỉ chú trọng đến việc giải quyết vấn đề trách nhiệm hình sự. Nhiều Thẩm phán đã không nghiên cứu kỹ Bộ luật Dân sự và các hướng dẫn của Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao về việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự nên xác định không đúng thiệt hại, quyết định mức bồi thường không chính xác hoặc tách 1
6. phần dân sự trong vụ án hình sự để giải quyết ở vụ án khác không đúng quy định của pháp luật làm ảnh hưởng trực tiếp tới quyền và lợi ích chính đáng của những người tham gia tố tụng. Để góp phần khắc phục những tồn tại, thiếu sót, giúp cho việc áp dụng pháp luật tố tụng hình sự được đúng đắn, thống nhất, việc nghiên cứu một cách hệ thống nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự cả về mặt lý luận lẫn thực tiễn là một đòi hỏi cần thiết trong giai đoạn cải cách tư pháp hiện nay. Vì vậy tác giả đã chọn đề tài "Nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự" làm luận văn thạc sĩ luật học của mình. 2. Tình hình nghiên cứu Trong khoa học luật tố tụng hình sự Việt Nam cũng như trong thực tiễn áp dụng, nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự vẫn chưa được quan tâm, nghiên cứu một cách đầy đủ, có hệ thống và toàn diện. Tuy nhiên, hiện vấn đề này đã được một số nhà khoa học, luật gia quan tâm nghiên cứu ở các mức độ khác nhau. Nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự được đề cập trong cuốn Pháp luật hình sự - Thực tiễn xét xử và án lệ, của tác giả Đinh Văn Quế, do nhà xuất bản Lao động - xã hội phát hành; trong các bài viết đăng trên các tạp chí của một số tác giả như: Bàn về việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, của TS. Đỗ Văn Đại, Tạp chí kiểm sát, số 9/2007; Giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự, của Nguyễn Xuân Đang, Tạp chí Tòa án nhân dân, số 21/2005; Tòa án cấp sơ thẩm và tòa án cấp phúc thẩm đều xác định sai vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, của Trọng Tài, Tạp chí Tòa án nhân dân, số 6/2006; Vấn đề kháng nghị giám đốc thẩm về "dân sự" trong vụ án hình sự, của Đinh Văn Quế, Tạp chí Tòa án nhân dân, số 9/2009; Việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, của Hoàng Thị Sơn, Tạp chí Luật học, số 6/1998; Những vấn đề rút ra từ những vụ án hình sự sơ thẩm bị hủy ở cấp phúc thẩm trung ương, của Hồ Quốc Thái, Tạp chí Kiểm sát, số 8/2007; Bàn về thủ tục tố tụng khi điều 2
7. tra lại hoặc xét xử lại phần dân sự trong vụ án hình sự, của Nguyễn Văn Trượng, Tạp chí Kiểm sát, số 9/2007 3. Mục đích nghiên cứu của đề tài Mục đích của đề tài là làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận liên quan đến nguyên tắc như: khái niệm, đặc điểm của nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, phân loại vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, phân tích mối quan hệ giữa nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự với một số nguyên tắc liên quan của luật tố tụng hình sự, những nội dung cơ bản của nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự theo luật tố tụng hình sự Việt Nam. Từ thực tiễn xét xử chỉ ra những điểm bất cập để đề xuất những kiến nghị và giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả trong việc áp dụng nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài Đối tượng nghiên cứu của đề tài là những vấn đề lý luận và thực tiễn về nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự cụ thể là: - Nghiên cứu một số vấn đề chung về nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. - Nghiên cứu nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự theo quy định của pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam. - Nghiên cứu thực trạng nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự ở Việt Nam hiện nay. - Đưa ra các kiến nghị nhằm hoàn thiện nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự trong thực tiễn xét xử. Trên cơ sở đối tượng, mục đích nghiên cứu đã xác định phạm vi nghiên cứu của đề tài. Luận văn nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực tiễn về nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự dưới góc độ của luật 3
8. tố tụng hình sự Việt Nam. Đồng thời, luận văn cũng có đề cập đến một số quy phạm của pháp luật dân sự và pháp luật tố tụng dân sự có liên quan nhằm hỗ trợ cho việc giải quyết nhiệm vụ và đối tượng nghiên cứu. 5. Cơ sở lý luận và các phương pháp nghiên cứu Cơ sở lý luận của luận văn là quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối của Đảng về Nhà nước và pháp luật, về quyền con người và quyền công dân trong xã hội. Luận văn sử dụng một số phương pháp nghiên cứu khoa học như: phương pháp luận, phương pháp lịch sử, so sánh, phân tích, tổng hợp, thống kê, kết hợp giữa lý luận và thực tiễn để làm sáng tỏ vấn đề cần giải quyết việc dân sự trong vụ án hình sự v.v 6. Những đóng góp mới về mặt khoa học của luận văn Về mặt lý luận: Kết quả nghiên cứu của luận văn sẽ giúp xác định được khái niệm, nội dung, thủ tục giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự từ đó đưa ra những kiến nghị về mặt lập pháp nhằm xây dựng và hoàn thiện nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Việc xây dựng các quy phạm pháp luật phù hợp, đầy đủ, có hệ thống sẽ là cơ sở pháp lý quan trọng để giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Về thực tiễn: Nghiên cứu một cách khá toàn diện và có hệ thống về nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, phân tích những vấn đề chung về nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, nêu lên những điểm bất cập trong các quy định của pháp luật hình sự và tố tụng hình sự hiện hành về vấn đề này, so sánh với một số nước khác để bảo vệ những luận điểm trong phần kiến nghị của mình. 7. ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Về mặt lý luận: Luận văn là công trình nghiên cứu khoa học đầu tiên, có tính hệ thống và tương đối toàn diện về nguyên tắc giải quyết vấn đề dân 4
9. sự trong vụ án hình sự ở cấp độ một luận văn thạc sĩ luật học với những đóng góp về mặt khoa học đã nêu trên. Về mặt thực tiễn: Kết quả nghiên cứu của luận văn giúp các cơ quan tiến hành tố tụng xác định và áp dụng đúng đắn, thống nhất nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự trong quá trình giải quyết vụ án, đưa ra những kiến nghị nhằm hoàn thiện các quy phạm pháp luật. Ngoài ra, luận văn còn có ý nghĩa làm tài liệu tham khảo trong công tác giảng dạy và nghiên cứu môn luật tố tụng hình sự. Những kết quả nghiên cứu của luận văn có thể được vận dụng trong công tác lập pháp và hoạt động thực tiễn áp dụng pháp luật ở nước ta hiện nay. 8. Kết cấu của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Những vấn đề chung về nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Chương 2: Nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam. Chương 3: Thực tiễn thi hành và việc nâng cao hiệu quả áp dụng nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự trong luật tố tụng hình sự Việt Nam. 5
10. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ NGUYÊN TẮC GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ DÂN SỰ TRONG VỤ ÁN HÌNH SỰ 1.1. Khái niệm, đặc điểm của nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự 1.1.1. Khái niệm Khi giải quyết các vụ án hình sự mà tội phạm xâm hại đến tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, tài sản của cá nhân, tổ chức thì ngoài việc điều tra, truy tố, xét xử về hình sự, áp dụng hình phạt đối với người phạm tội, các cơ quan tiến hành tố tụng còn phải giải quyết vấn đề bồi thường thiệt hại về vật chất và tinh thần cho cá nhân, tổ chức bị thiệt hại. Luật tố tụng hình sự Việt Nam cũng như một số nước trên thế giới đều quy định một cách cụ thể, rõ ràng về việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Tại Đề cương giới thiệu Bộ luật Tố tụng Hình sự năm 2003 đã nêu: Bộ luật Tố tụng Hình sự năm 1988 chưa quy định nguyên tắc chung về việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Thực tiễn cho thấy các cơ quan tiến hành tố tụng thường giải quyết các vấn đề dân sự gắn liền với việc chứng minh tội phạm nhưng việc thực hiện vấn đề này còn thiếu thống nhất. Để tạo cơ sở pháp lý cho việc giải quyết vấn đề bồi thường, bồi hoàn trong hoạt động tố tụng hình sự nhằm bảo đảm việc giải quyết vụ án hình sự được nhanh chóng, kịp thời, bảo đảm quyền lợi của những người tham gia tố tụng, Bộ luật đã bổ sung nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự như sau: Việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự được tiến hành cùng với việc giải quyết vụ án hình sự. Trong trường hợp vụ án hình sự phải giải quyết vấn đề bồi thường, 6
11. bồi hoàn mà chưa có điều kiện chứng minh và không ảnh hưởng đến việc giải quyết vụ án hình sự thì có thể tách ra để giải quyết theo thủ tục tố tụng dân sự (Điều 28 Bộ luật Tố tụng Hình sự) [7]. Việc quy định giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự có ý nghĩa vô cùng quan trọng trong công cuộc đấu tranh phòng và chống tội phạm. Khi thực hiện hành vi phạm tội, bên cạnh việc phải chịu trách nhiệm hình sự thì bị can, bị cáo còn phải chịu trách nhiệm dân sự với tính chất là một chế tài được áp dụng đối với người gây thiệt hại. Do đó, nó có ý nghĩa giáo dục đối với bản thân người gây thiệt hại và có tác dụng răn đe, phòng ngừa chung. Hơn nữa, quan hệ dân sự trong vụ án hình sự không đơn thuần chỉ là một quan hệ dân sự mà việc thực hiện trách nhiệm dân sự của bị can, bị cáo còn nhằm thực hiện trách nhiệm hình sự của họ. Ví dụ: người phạm tội trả lại tài sản, sửa chữa hoặc bồi thường thiệt hại là để thực hiện một biện pháp tư pháp được quy định tại Điều 42 Bộ luật Hình sự, tức là để thực hiện một yêu cầu của trách nhiệm hình sự. Trong một số trường hợp, việc giải quyết vấn đề dân sự (xác định rõ ràng tính chất và mức độ thiệt hại do tội phạm gây ra) có ý nghĩa quan trọng trong việc xác định tính chất, mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội, đồng thời còn có giá trị như là chứng cứ để chứng minh về tội phạm, là cơ sở để áp dụng trách nhiệm hình sự đối với bị can, bị cáo. Bên cạnh đó, việc quy định giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự còn có ý nghĩa quan trọng trong việc bảo đảm cho các quyền cơ bản của công dân được bảo vệ và tôn trọng. Theo quy định của Hiến pháp và pháp luật thì công dân được Nhà nước bảo hộ quyền sở hữu hợp pháp đối với tài sản, quyền bất khả xâm phạm về tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm. Mọi hành vi gây thiệt hại đến tài sản thuộc sở hữu hợp pháp của công dân, cơ quan, tổ chức và xâm hại tới tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, của cá nhân đều phải bồi thường và xử lý theo pháp luật. Hơn nữa, việc quy định giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự còn có ý nghĩa đảm bảo cho việc giải quyết vụ án được chính xác, nhanh gọn, 7
12. đỡ tốn kém về thời gian, công sức, bảo vệ quyền lợi cho người bị hại, nguyên đơn dân sự, người có quyền lợi liên quan khi bị tội phạm xâm hại. Nhiều chứng cứ trong vụ án hình sự có thể làm cơ sở cho việc giải quyết vấn đề dân sự. Ngoài ra, những đặc điểm đặc trưng của tố tụng hình sự về các nguyên tắc, thủ tục, thời hạn, trách nhiệm của cơ quan tiến hành tố tụng so với những đặc điểm của tố tụng dân sự cũng góp phần tăng tính khả thi trong việc thực hiện các quyết định về dân sự trong vụ án hình sự. Từ những ý nghĩa nêu trên, việc quy định giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự là một đòi hỏi cần thiết. Bộ luật Tố tụng Hình sự năm 2003 đã quy định giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự là một nguyên tắc cơ bản xuất phát từ những nguyên nhân chủ yếu sau: Thứ nhất: Trong quá trình giải quyết các vụ án hình sự có vấn đề dân sự, nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự chi phối toàn bộ quá trình khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án. Ngay từ giai đoạn khởi tố vụ án, cơ quan tiến hành tố tụng cũng phải xác minh làm rõ những tin báo có liên quan đến vấn đề dân sự trong vụ án làm cơ sở cho Điều tra viên tiến hành điều tra, xác minh nhằm làm sáng tỏ vụ án. Trong giai đoạn điều tra, bên cạnh việc thu thập chứng cứ chứng minh về phần trách nhiệm hình sự, Điều tra viên còn phải thu thập tài liệu, chứng cứ phục vụ cho việc giải quyết vấn đề trách nhiệm dân sự trong vụ án. Khi Viện kiểm sát ra quyết định truy tố bị can bằng bản cáo trạng thì cũng phải nêu rõ vấn đề dân sự cần giải quyết. ở giai đoạn xét xử, bên cạnh việc quyết định về trách nhiệm hình sự đối với bị cáo, Tòa án phải đưa ra những phán quyết để giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án. Đến giai đoạn thi hành án, việc thi hành phần dân sự trong bản án hình sự đã có hiệu lực pháp luật của Tòa án được thực hiện một cách đầy đủ là một trong những điều kiện để xét giảm án, tha tù đối với người bị kết án. Thứ hai: Nội dung của nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự thể hiện phương châm, định hướng của Đảng và Nhà nước ta về 8
13. hoạt động tố tụng hình sự nói chung và về việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự nói riêng là nhân đạo, công bằng, dân chủ, kỷ cương và theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Việc giải quyết vụ án hình sự bao gồm giải quyết phần trách nhiệm hình sự và giải quyết phần trách nhiệm dân sự trong vụ án phải đảm bảo tính chính xác, khách quan, có hiệu quả đồng thời phải tôn trọng và bảo vệ các quyền, lợi ích hợp pháp của cá nhân, tổ chức. Thứ ba: Nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự là bảo đảm pháp lý cho hoạt động của các cơ quan tiến hành tố tụng trong việc phát hiện chính xác, nhanh chóng và xử lý công minh, kịp thời mọi hành vi phạm tội, đồng thời chúng còn là những bảo đảm pháp lý cho việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của những người bị thiệt hại do hành vi phạm tội gây ra. Bên cạnh đó, quy định giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự là nguyên tắc cơ bản của luật tố tụng hình sự còn góp phần vào việc bảo đảm cho quá trình tiến hành tố tụng được thực hiện một cách thống nhất. Để đưa ra được khái niệm nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự trước hết chúng ta phải đưa ra được khái niệm vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Hiện nay, việc xác định vấn đề dân sự trong vụ án hình sự còn có nhiều ý kiến khác nhau. Có ý kiến cho rằng, vấn đề dân sự trong vụ án hình sự là tất cả những gì không phải là tội phạm và hình phạt có liên quan đến tiền hoặc tài sản như việc tịch thu vật, tiền trực tiếp liên quan đến tội phạm; trả lại tài sản, sửa chữa hoặc bồi thường thiệt hại; tiền, tài sản bị kê biên, bị thu giữ trong quá trình giải quyết vụ án theo quy định của Bộ luật Tố tụng Hình sự nhưng không thuộc trường hợp bị tịch thu, sung quỹ Nhà nước nên Tòa án quyết định hủy bỏ quyết định kê biên hoặc trả lại cho chủ sở hữu hoặc người quản lý hợp pháp; án phí và những khoản tiền hoặc tài sản mà cơ quan tiến hành tố tụng quyết định trong quá trình giải quyết vụ án hình sự. Theo quan điểm của tác giả Đinh Văn Quế thì vấn đề dân sự trong vụ án hình sự chỉ bao gồm những khoản tiền hoặc tài sản có liên quan đến trả lại 9
14. tài sản, sửa chữa hoặc bồi thường thiệt hại quy định tại Điều 42 Bộ luật Hình sự, hay nói cách khác là vấn đề dân sự trong vụ án hình sự chỉ trong phạm vi "trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng" theo quy định tại chương V Bộ luật Dân sự (nay là chương XXI Bộ luật Dân sự năm 2005 [17, tr. 19- 20]. Chúng tôi đồng ý với ý kiến của tác giả Đinh Văn Quế vì trong quá trình giải quyết vụ án, các cơ quan tiến hành tố tụng có quyền áp dụng một số biện pháp tư pháp có liên quan đến tiền hoặc tài sản như: tịch thu vật hoặc tiền do phạm tội hoặc do mua bán, đổi chác những thứ ấy mà có; tịch thu vật hoặc trả lại vật hoặc tiền của người khác mà người phạm tội đã sử dụng vào việc thực hiện tội phạm nhưng các quyết định này không phải là quan hệ dân sự giữa những người tham gia tố tụng trong vụ án hình sự, mà chỉ là quan hệ giữa cơ quan tiến hành tố tụng với người tham gia tố tụng. Như vậy, vấn đề dân sự trong vụ án hình sự được hiểu là những quan hệ về đòi tài sản; đòi bồi thường giá trị tài sản do bị can, bị cáo chiếm đoạt nhưng bị mất hoặc bị hủy hoại; yêu cầu sửa chữa tài sản bị hư hỏng, bị hủy hoại; đòi bồi thường thiệt hại về lợi ích gắn liền với việc sử dụng, khai thác tài sản, chi phí hợp lý để ngăn chặn, khắc phục thiệt hại do tài sản bị chiếm đoạt; đòi bồi thường thiệt hại về vật chất và tinh thần do tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, uy tín bị hành vi phạm tội gây ra hay nói cách khác vấn đề dân sự trong vụ án hình sự là vấn đề trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng theo quy định tại chương XXI Bộ luật Dân sự. Căn cứ vào tính chất, mối quan hệ giữa phần trách nhiệm dân sự và phần trách nhiệm hình sự trong vụ án có thể chia vấn đề dân sự trong vụ án hình sự thành hai loại: Loại thứ nhất: những vấn đề dân sự có liên quan đến trách nhiệm hình sự của người phạm tội như giá trị tài sản bị chiếm đoạt; thiệt hại về vật 10
15. chất hoặc tinh thần mà những thiệt hại này là yếu tố định tội hoặc định khung hình phạt. Ví dụ: Bị cáo Trần Văn T phạm tội Cướp tài sản. Theo T khai thì giá trị tài sản chiếm đoạt được là 13 cây vàng, 1 xe máy future và một số tài sản khác trị giá khoảng 190 triệu đồng. Theo lời khai của người bị hại thì giá trị tài sản mà T chiếm đoạt được là 14 cây vàng, 1 xe máy future mới và một số tài sản khác trị giá khoảng 210 triệu đồng. Như vậy, nếu theo lời khai của bị cáo thì hành vi của bị cáo thuộc trường hợp quy định tại điểm e khoản 2 Điều 133 Bộ luật Hình sự "Chiếm đoạt tài sản có giá trị từ 50 triệu đồng đến dưới 200 triệu đồng" có khung hình phạt từ 7 năm tù đến 15 năm tù. Nếu theo lời khai của người bị hại thì hành vi của bị cáo thuộc trường hợp quy định tại điểm b khoản 3 Điều 133 Bộ luật Hình sự "Chiếm đoạt tài sản có trá trị từ 200 triệu đồng đến dưới 500 triệu đồng" có khung hình phạt tù từ 12 năm tù đến hai mươi năm tù. Do vậy, cơ quan tiến hành tố tụng cần phải làm rõ về giá trị tài sản bị chiếm đoạt. Xác định đúng giá trị tài sản bị chiếm đoạt là yếu tố quan trọng để xác định bị cáo phạm tội thuộc khoản 2 hay khoản 3 Điều 133 Bộ luật Hình sự. Đây là phần dân sự không thể tách rời khỏi trách nhiệm hình sự của bị can, bị cáo. Nếu không xác định đúng được phần dân sự này thì không thể xét xử đúng vụ án được. Loại thứ hai: những vấn đề dân sự không liên quan đến trách nhiệm hình sự của người phạm tội. Ví dụ: khoản tiền mai táng phí, tiền chi phí cho việc cứu chữa nạn nhân, tiền bồi dưỡng sức khỏe, tiền mất thu nhập, tiền trợ cấp cho người mà người bị hại khi còn sống phải trợ cấp, tổn thất về tinh thần, tiền lãi Việc phân loại vấn đề dân sự trong vụ án hình sự có ý nghĩa vô cùng quan trọng trong việc giải quyết vụ án. Nó giúp cho các cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng đưa ra những quyết định đúng đắn trong việc tách hay không tách vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Bởi lẽ, trong các vụ án 11
16. hình sự có giải quyết vấn đề dân sự, đôi khi vấn đề trách nhiệm dân sự có quan hệ mật thiết với vấn đề trách nhiệm hình sự, là cơ sở của trách nhiệm hình sự, thậm chí vấn đề trách nhiệm hình sự chỉ có thể được giải quyết đúng đắn trên cơ sở giải quyết đúng vấn đề trách nhiệm dân sự. Đối với những trường hợp này thì không thể tách phần dân sự ra để giải quyết riêng bằng một vụ án dân sự khác, vì nếu tách ra để giải quyết riêng bằng vụ án khác thì sẽ không giải quyết được vấn đề trách nhiệm hình sự hoặc giải quyết vấn đề trách nhiệm hình sự không triệt để. Tuy nhiên, đối với một số trường hợp vấn đề dân sự phát sinh trong vụ án hình sự không ảnh hưởng đến phần trách nhiệm hình sự của bị cáo thì các cơ quan tiến hành tố tụng có thể giải quyết đồng thời với vụ án hình sự hoặc tách ra để giải quyết bằng một vụ án dân sự khác. Từ những phân tích nêu trên chúng tôi xin đưa ra khái niệm về nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự như sau: Nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự là những phương châm, định hướng chi phối toàn bộ hoạt động tố tụng hình sự trong việc giải quyết các quan hệ về bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng do tội phạm gây ra trong vụ án hình sự. 1.1.2. Đặc điểm của nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự Từ khái niệm nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự nêu trên, chúng ta có thể đưa ra những đặc điểm cơ bản của nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự như sau: Thứ nhất: Nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự là một nguyên tắc cơ bản của luật tố tụng hình sự, chứa đựng những nội dung thể hiện phương châm, định hướng của Đảng và Nhà nước ta về việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự chi phối toàn bộ quá trình khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án trong quá trình giải 12
17. quyết các vụ án hình sự có vấn đề dân sự. Là một nguyên tắc cơ bản của luật tố tụng hình sự nên nội dung của nguyên tắc này cũng thể hiện phương châm, định hướng của Đảng và Nhà nước ta về hoạt động tố tụng hình sự nói chung và về việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự nói riêng là nhân đạo, công bằng, dân chủ, kỷ cương và theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Việc giải quyết vụ án hình sự bao gồm giải quyết phần trách nhiệm hình sự và giải quyết phần trách nhiệm dân sự trong vụ án phải đảm bảo tính chính xác, khách quan, có hiệu quả đồng thời phải tôn trọng và bảo vệ các quyền, lợi ích hợp pháp của cá nhân, tổ chức. Bộ luật Tố tụng Hình sự quy định giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự là một nguyên tắc cơ bản có ý nghĩa đảm bảo cho việc tiến hành giải quyết vụ án nhanh chóng, chính xác, có hiệu quả, đồng thời cũng đảm bảo cho các quyền, lợi ích hợp pháp của công dân được thực hiện và hoàn toàn phù hợp với tinh thần cải cách tư pháp trong giai đoạn hiện nay. Ngoài ra, việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự còn có ý nghĩa thực tiễn ngay đối với vụ án hình sự. Thực tế, có những vụ án hình sự chỉ có thể giải quyết được thấu đáo thông qua việc xem xét vấn đề dân sự. Bởi vì: thứ nhất trong nhiều vụ án hình sự, việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự có ý nghĩa rất lớn đối với việc định tội danh và định khung hình phạt đối với bị cáo. Thứ hai: việc khắc phục hậu quả mà thông thường có liên quan đến vấn đề bồi thường thiệt hại còn là một tình tiết giảm nhẹ theo quy định tại điểm b, khoản 1 Điều 46 Bộ luật Hình sự "Người phạm tội tự nguyện sửa chữa, bồi thường thiệt hại, khắc phục hậu quả" [2]. Do đó, nếu bị cáo thực hiện đầy đủ việc bồi thường thiệt hại sẽ được cơ quan tiến hành tố tụng xem xét để áp dụng tình tiết giảm nhẹ quy định tại điểm b khoản 1 Điều 46 Bộ luật Hình sự. Hơn nữa, nếu bị cáo tự nguyện bồi thường cho người bị hại thì nhiều trường hợp do được bồi thường thỏa đáng, người bị hại sẽ tha thiết xin giảm trách nhiệm hình sự cho bị cáo (có đơn đề nghị giảm trách nhiệm hình sự hoặc tại phiên tòa họ tha thiết xin giảm trách nhiệm hình sự cho bị cáo), khi đó bị cáo còn được áp dụng tình tiết giảm nhẹ khác được quy định tại khoản 2 13
18. Điều 46 Bộ luật Hình sự. Vì vậy, nếu vấn đề khắc phục hậu quả liên quan đến việc bồi thường thiệt hại được thực hiện tốt thì trách nhiệm hình sự của bị cáo sẽ được giảm rất nhiều. Thực tiễn xét xử tại Tòa án cho thấy nếu bị cáo tự nguyện bồi thường thiệt hại và người bị hại tha thiết có đơn xin yêu cầu giảm nhẹ trách nhiệm hình sự cho bị cáo thì Tòa án coi đây là những tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự và quyết định giảm nhẹ hình phạt đối với bị cáo. Ngoài ra, nếu bị cáo thành khẩn khai báo, ăn năn hối cải thì còn được hưởng tình tiết giảm nhẹ theo quy định tại điểm p khoản 1 Điều 46 Bộ luật Hình sự và như vậy, bị cáo sẽ được áp dụng Điều 47 Bộ luật Hình sự để quyết định hình phạt nhẹ hơn quy định của Bộ luật Hình sự (xử dưới khung). Đặc biệt, nhiều trường hợp người phạm tội khắc phục đến mức thấp nhất hậu quả của tội phạm thì còn có thể được miễn trách nhiệm hình sự. Ví dụ: Do có mâu thuẫn về mặt tình cảm nên A đã rủ C và D đánh B. Sau khi đánh cho B một trận làm B bị thương nặng, A và D bỏ đi. C thấy ân hận vì hành động thiếu suy nghĩ của mình, hơn nữa giữa C và B không có mâu thuẫn gì mà ngược lại B còn là hàng xóm và đã nhiều lần giúp đỡ C. Chính vì vậy, C đã đưa B đi đến bệnh viện và tận tình chăm sóc cho B. C bỏ ra toàn bộ chi phí thuốc men chạy chữa cho B và còn đưa cho gia đình B 10 triệu đồng. Sau đó C đến cơ quan công an tự thú, khai rõ sự việc và tố cáo hành vi phạm tội của A và D giúp cơ quan công an điều tra tội phạm. Trước sự chăm sóc tận tình và sự ăn năn hối hận của C, khi B tỉnh lại đã có đơn xin miễn trách nhiệm hình sự cho C. Cơ quan tiến hành tố tụng đã miễn trách nhiệm hình sự cho C. Như vậy, có thể thấy rõ ràng việc bồi thường thiệt hại có ảnh hưởng rất lớn tới việc xác định trách nhiệm hình sự của bị cáo. Thứ hai: Nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự chỉ được áp dụng trong việc giải quyết những quan hệ về bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng. 14
19. Những hành vi phạm tội của bị can, bị cáo xâm phạm đến sức khỏe, tính mạng, danh dự, nhân phẩm, tài sản của công dân thì ngoài việc làm phát sinh trách nhiệm hình sự còn làm phát sinh trách nhiệm dân sự của những người tham gia tố tụng. Khi giải quyết vụ án hình sự, Tòa án giải quyết rất nhiều vấn đề có liên quan đến tiền và tài sản như vấn đề tang vật, án phí, tịch thu vật, tiền hoặc tài sản do phạm tội mà có, đòi lại tài sản, đòi bồi thường thiệt hại nhưng không phải tất cả vấn đề nào liên quan đến tiền hoặc tài sản mà cơ quan tiến hành tố tụng giải quyết cũng đều là vấn đề dân sự trong vụ án hình sự và được giải quyết theo nguyên tắc này. Điều 42 Bộ luật Hình sự quy định: Người phạm tội phải trả lại tài sản đã chiếm đoạt cho chủ sở hữu hoặc người quản lý hợp pháp, phải sửa chữa hoặc bồi thường thiệt hại vật chất đã được xác định do hành vi phạm tội gây ra. Trong trường hợp phạm tội gây thiệt hại về tình thần, Tòa án buộc người phạm tội phải bồi thường về vật chất, công khai xin lỗi người bị hại [2]. Do vậy, vấn đề dân sự trong vụ án hình sự chỉ bao gồm việc đòi trả lại tài sản bị chiếm đoạt, đòi bồi thường giá trị tài sản do bị can, bị cáo chiếm đoạt nhưng bị mất hoặc bị hủy hoại, buộc phải sửa chữa tài sản bị hư hỏng, đòi bồi thường thiệt hại về lợi ích gắn liền với việc sử dụng, khai thác tài sản, chi phí hợp lý để ngăn chặn, khắc phục thiệt hại do tài sản bị chiếm đoạt; đòi bồi thường thiệt hại về vật chất và tinh thần do tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, uy tín bị xâm phạm hay nói cách khác vấn đề dân sự trong vụ án hình sự chỉ được xác định trong phạm vi "trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng" theo quy định tại chương XXI Bộ luật Dân sự. Như vậy, những quan hệ pháp luật dân sự trong vụ án hình sự là những quan hệ bồi thường thiệt hại phát sinh do tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, tài sản của tổ chức, cá nhân bị tội phạm xâm hại. Đây chỉ là một phần nhỏ trong 15