Luận văn Nguyên nhân và điều kiện tội trộm cắp tài sản trên địa bàn quận Gò Vấp, Thành phố Hồ Chí Minh

Nội dung text: Luận văn Nguyên nhân và điều kiện tội trộm cắp tài sản trên địa bàn quận Gò Vấp, Thành phố Hồ Chí Minh

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN HÀ MINH NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN TỘI TRỘM CẮP TÀI SẢN TRÊN ĐỊA BÀN QUẬN GÒ VẤP, THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2017
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN HÀ MINH NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN TỘI TRỘM CẮP TÀI SẢN TRÊN ĐỊA BÀN QUẬN GÒ VẤP, THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Chuyên ngành: Tội phạm học và phòng ngừa tội phạm Mã số: 60.38.01.05 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS NGUYỄN THỊ PHƢƠNG HOA HÀ NỘI - 2017
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU .1 Chƣơng 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA TỘI TRỘM CẮP TÀI SẢN 7 1.1. Khái niệm, ý nghĩa nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tội trộm cắp tài sản 7 1.2. Phân loại nguyên nhân và điều kiện của tội trộm cắp tài sản 11 1.3. Cơ chế tác động của các nguyên nhân và điều kiện của tội trộm cắp tài sản . 14 1.4. Mối quan hệ giữa nguyên nhân và điều kiện của tội trộm cắp tài sản với tình hình tội trộm cắp tài sản, với nhân thân người phạm tội trộm cắp tài sản và với phòng ngừa tội trộm cắp tài sản 16 Chƣơng 2: THỰC TRẠNG NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA TỘI TRỘM CẮP TÀI SẢN TRÊN ĐỊA BÀN QUẬN GÒ VẤP – THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH . . . .19 2.1. Thực trạng nhận thức về nguyên nhân và điều kiện của tội trộm cắp tài sản trên địa bàn quận Gò Vấp 19 2.2. Thực trạng các nguyên nhân và điều kiện cụ thể của tội trộm cắp tài sản trên địa bàn quận Gò Vấp 23 Chƣơng 3: NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA TỘI TRỘM CẮP TÀI SẢN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA ĐỐI VỚI PHÒNG NGỪA TỘI TRỘM CẮP TÀI SẢN . 60 3.1. Dự báo tình hình tội trộm cắp tài sản trên địa bàn quận Gò Vấp trong thời gian tới 60 3.2. Các giải pháp tăng cường phòng ngừa tội trộm cắp tài sản trên địa bàn quận Gò Vấp trong thời gian tới 63 KẾT LUẬN 79 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 81 PHỤ LỤC
4. DANH MỤC BẢNG, BIỂU Bảng 1.1. Thống kê số vụ phạm tội trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh từ 2011 – 2015. Bảng 1.2. Thống kê kết quả điều tra khám phá án của Công an thành phố Hồ Chí Minh (từ 16/11/2014 đến 15/11/2015) Bảng 1.3. Số vụ phạm pháp hình sự và số vụ trộm cắp tài trên địa bàn quận Gò Vấp, thành phố Hồ Chí Minh, giai đoạn 2011-2015. Bảng 2.1. Hoàn cảnh gia đình của người vị thành niên phạm tội trộm cắp tài sản. Bảng 2.2. Cơ cấu về trình độ học vấn của người phạm tội trộm cắp tài sản. Bảng 2.3. Cơ cấu về giới tính, và nghề nghiệp của người phạm tội trộm cắp tài sản. Bảng 2.4. Cơ cấu về độ tuổi của người phạm tội trộm cắp tài sản. Bảng 2.5. Cơ cấu về tái phạm, tái phạm hiểm của người phạm tội trộm cắp tài sản. Bảng 2.6. Số vụ và số bị cáo tội trộm cắp tài sản trên địa bàn quận Gò Vấp, thành phố Hồ Chí Minh, giai đoạn 2011-2015. Biểu đồ 2.1. Nguyên nhân tội phạm vị thành niên ở Việt Nam.
5. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Gò Vấp là quận nội thành nằm về phía Bắc của thành phố Hồ Chí Minh, là cửa ngõ ra vào trung tâm thành phố, điểm giao nhau giữa các tuyến quốc lộ và gần xa lộ xuyên Á nên có một lượng khách rất lớn đến lưu trú, di chuyển trên địa bàn. So với các quận khác, Gò Vấp còn quỹ đất lớn, là quận có tốc độ đô thị hóa cao và đã có thời điểm không kiểm soát được. Quá trình đô thị hóa quá nhanh chóng đã làm cho Gò Vấp trở thành một trong ba quận có tốc độ tăng dân số cơ học cao nhất thành phố Hồ Chí Minh. Theo thống kê vào năm 2015 của Cục Thống kê Thành phố Hồ Chí Minh, dân số quận Gò Vấp là 595.880 người, là quận đông dân thứ 2 của thành phố, trong đó số dân nhập cư từ các tỉnh vào chiếm từ 34-36% dân số. Những năm qua, ảng bộ và chính quyền địa quận Gò Vấp đã ban hành nhiều chủ trương, chính sách để phát triển kinh tế - xã hội như tập trung thu hút nguồn vốn đầu tư, xây dựng cơ sở hạ tầng, nâng cấp hệ thống giao thông, xây dựng các tiện ích xã hội phục vụ cho cộng đồng dân cư như nên đời sống vật chất, tinh thần của người dân được cải thiện rất nhiều. Tuy vậy, bên cạnh những thành tựu đã đạt được thì mặt trái của nền kinh tế thị trường, sự gia tăng dân số nhanh với tỉ lệ dân nhập cư lớn, tốc độ đô thị hóa cao đã gây khó khăn trong công tác quản lý con người và quản lý xã hội đã làm cho tình hình tội phạm trên địa bàn quận Gò Vấp diễn biến hết sức phức tạp. Các tội xâm phạm sở hữu như trộm cắp tài sản, cướp giật, lừa đảo chiếm đoạt tài sản, chứa chấp, tiêu thụ tài sản do người khác phạm tội mà có chiếm tỷ lệ lớn trong cơ cấu tội phạm. ặc biệt, trộm cắp tài sản thật sự vẫn là vấn nạn của địa phương, chiếm trên 50% tổng số vụ phạm pháp hình sự xảy ra hàng năm trên địa bàn quận Gò Vấp. Theo Báo cáo tổng kết năm 2015 của ực lượng Cảnh sát điều tra tội phạm về trật tự xã hội Công an thành phố Hồ Chí Minh, trong năm 2015 trên toàn thành phố xảy ra 6004 vụ phạm pháp hình sự, trong đó tội trộm cắp tài sản là 3416 vụ, chiếm 56.89% (xem bảng 1.1- phần phụ lục). Tại địa bàn quận Gò Vấp, năm 2015 xảy ra 214 vụ trộm cắp tài sản trong tổng số 355 vụ phạm pháp hình sự, chiếm 60.28% (xem bảng 1.3- phần phụ lục). Qua số liệu trên cho thấy trộm cắp tài sản 1
6. chiếm tỉ lệ rất cao trong tổng số các vụ phạm pháp hình sự trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh nói chung và quận Gò Vấp nói riêng. Tuy nhiên, thực tế công tác đấu tranh phòng, chống loại tội phạm này trong những năm qua chưa đạt hiệu quả cao, còn bộc lộ nhiều hạn chế, thiếu xót như: một số cán bộ và bộ phận nhân dân nhận còn coi nhẹ, nhận thức chưa đầy đủ về ý nghĩa của công tác phòng ngừa tội phạm; các biện pháp phòng ngừa tội trộm cắp tài sản mà trọng tâm là hạn chế các nguyên nhân và điều kiện của nó chưa được thực hiện đồng bộ, còn mang tính hình thức nên chưa phát huy được hiệu quả; sự phối hợp giữa các cơ quan chức năng với quần chúng nhân dân chưa thật sự tốt Xuất phát từ nhu cầu thực tiễn cấp bách, cần thiết phải đi sâu nghiên cứu đầy đủ, có hệ thống và toàn diện về nguyên nhân và điều kiện dẫn đến tội trộm cắp tài sản trên địa bàn quận Gò Vấp, trên cơ sở đó đưa ra các dự báo và các giải pháp phòng ngừa loại tội phạm này một cách có hiệu quả trong thời gian tới. Vì vậy, tôi chọn đề tài: “Nguyên nhân và điều kiện tội trộm cắp tài sản trên địa bàn quận Gò Vấp, thành phố Hồ Chí Minh” làm luận văn Thạc sỹ luật học chuyên ngành Tội phạm học và Phòng ngừa tội phạm nhằm đáp ứng yêu cầu cấp thiết hiện nay. 2. Tình hình nghiên cứu của đề tài Trong nghiên cứu Tội phạm học, nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tội phạm là vấn đề vô cùng quan trọng, bởi suy cho cùng, mục đích của tội phạm học nói riêng cũng như mục đích của các lĩnh vực khoa học nghiên cứu về tội phạm nói chung là góp phần làm giảm đến mức thấp nhất số lượng tội phạm xảy ra trong xã hội, đảm bảo an ninh, trật tự, an toàn xã hội. Mà muốn giảm tội phạm, vấn đề quan trọng là phải phân tích làm rõ nguyên nhân và điều kiện làm phát sinh tội phạm và hạn chế, triệt tiêu chúng. Chính vì vậy hiện nay có rất nhiều công trình nghiên cứu về nguyên nhân và điều kiện của tội phạm, có thể kể đến các công trình nghiên cứu tiêu biểu sau đây: Giáo trình tội phạm học, GS.TS Võ Khánh Vinh chủ biên, ại học Huế - Trung tâm đào tạo từ xa, năm 2011; Giáo trình tội phạm học của tập thể tác giả, Trường ại hoc Luật Hà Nội, năm 2012, tái bản năm 2013, 2015; Tập bài giảng Tội phạm học của tập thể tác giả khoa luật Hình sự - Trường đại học luật Tp. Hồ Chí Minh; Tội phạm học Việt Nam một số vấn đề lý luận và thực tiễn, của Tập thể tác 2
7. giả, Viện nghiên cứu nhà nước và pháp luật, Nxb. Công an nhân dân, năm 2000; Tội phạm học, luật hình sự và luật tố tụng hình sự Việt Nam của tập thể tác giả Viện nghiên cứu nhà nước và pháp luật, Nxb. Chính trị quốc gia, năm 1994; Tội phạm học Việt Nam – Một số vấn đề lý luận và thực tiễn, TS. Phạm Văn Tỉnh, Nxb. Tư pháp, năm 2006; Nạn nhân của tội phạm, TS. Trần Hữu Tráng, Nxb. Giáo dục Việt Nam, năm 2011; Một số vấn đề tội phạm học Việt Nam, do GS.TS Nguyễn Văn Cảnh và PGS.TS Phạm Văn Tỉnh chủ biên, Học viện cảnh sát nhân dân, năm 2013; Đánh giá hiệu quả phòng ngừa tội phạm – Một số vấn đề lý luận, PGS.TS Nguyễn Thị Phương Hoa, Tạp chí Khoa học pháp lý, 2010 01(56), trang 19-24; Bàn về nguyên nhân của tội phạm, TS. Trần Hữu Tráng, Tạp chí luật học số 11/2010, trang 43-51 Các tác giả trong các công trình nghiên cứu trên đã đưa ra những vấn đề lý luận chung của Tội phạm học; đánh giá đúng thực tế và nhận diện các đặc điểm của tình hình tội phạm, nguyên nhân và điều kiện của tội phạm nói chung và của một số tội cụ thể, trên cơ đó đưa ra dự báo và góp phần cho việc hoạch định các chính sách hình sự, đề ra các giải pháp phòng, chống tội phạm. Các công trình nghiên cứu về nguyên nhân và điều kiện của tội phạm thường theo hai hướng phổ biến đó là các công trình lý luận như các Giáo trình tội phạm học, Tội phạm học Việt Nam một số vấn đề lý luận và thực tiễn, Một số vấn đề về tội phạm học Việt Nam và các công trình ứng dụng vào nhóm tội và địa bàn cụ thể như Bàn về nguyên nhân của tội phạm, các Luận văn thạc sĩ luật học Những kết quả của các công trình nghiên cứu này là những tri thức, hiểu biết quan trọng mà tác giả có thể kế thừa trong quá trình nghiên cứu làm đề tài của mình. Tuy nhiên, chưa có một công trình nghiên cứu chuyên sâu về nguyên nhân và điều kiện của tội trộm cắp tài sản trên địa bàn quận Gò Vấp, thành phố Hồ Chí Minh. Vì vậy, trên cơ sở kế thừa những tri thức lý luận nền tảng về nguyên nhân và điều kiện của tội phạm, những tri thức nghiên cứu về nguyên nhân và điều kiện của tội phạm trong các loại tội, nhóm tội trong các công trình kể trên và từ thực tiễn tình hình tội trộm cắp tài sản trên địa bàn quận Gò Vấp trong giai đoạn 2011 - 2015, tác giả sẽ phân tích, làm rõ những nguyên nhân và điều kiện của tội trộm cắp tài sản gắn với đặc điểm tình hình kinh tế, văn hóa, đạo đức, truyền thống của người dân quận Gò Vấp. Trên cơ sở đó, kiến nghị các giải pháp phòng ngừa tội trộm cắp tài sản trên 3
8. địa bàn quận Gò Vấp - thành phố Hồ Chí Minh từ khía cạnh nguyên nhân và điều kiện của tội phạm. ây chính là hướng nghiên cứu của luận văn. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của đề tài “Nguyên nhân và điều kiện của tội trộm cắp tài sản trên địa bàn quận Gò Vấp - thành phố Hồ Chí Minh” là thu thập, nghiên cứu, phân tích các tài liệu, số liệu, các bản án xét xử để làm rõ những nguyên nhân và điều kiện phát sinh tội trộm cắp tài sản trong giai đoạn 2011 - 2015, trên cơ sở đó hoàn thiện hệ thống các giải pháp phòng ngừa hữu hiệu tội trộm cắp tài sản trên địa bàn quận Gò Vấp - thành phố Hồ Chí Minh trong thời gian tới. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu ể thực hiện mục đích trên, luận văn cần thực hiện các nhiệm vụ sau: Một là, nghiên cứu lý luận và pháp luật. Nhiệm vụ này bao gồm những hoạt động cụ thể như: tìm, thu thập và nghiên cứu những tài liệu về tội phạm học, về pháp luật hình sự và những tài liệu khác liên quan đến đề tài luận văn làm cơ sở cho việc nhận thức thống nhất, rõ ràng phương pháp luận nghiên cứu và sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể cho phù hợp; Hai là, nghiên cứu thực tế, bao gồm các hoạt động sau: Tìm, thu thập, xử lý, phân tích, so sánh những số liệu thống kê thường xuyên của các cơ quan tư pháp, đặc biệt là số liệu thống kê xét xử sơ thẩm hình sự từ năm 2011 đến năm 2015 của Toà án nhân dân Quận Gò Vấp về tội trộm cắp tài sản; Tìm, thu thập các bản án xét xử sơ thẩm hình sự về tội trộm cắp tài sản trên địa bàn quận Gò Vấp trong khoảng thời gian từ năm 2011 đến năm 2015 và xử lý, phân tích, so sánh theo các tiêu thức Tội phạm học cần thiết; Tìm, thu thập và nghiên cứu các báo cáo tổng kết năm của cơ quan Công an, Viện kiểm sát nhân dân và Toà án nhân dân quận Gò Vấp. Tìm, thu thập và nghiên cứu các tài liệu của các cơ quan, đoàn thể của quận Gò Vấp xác định nguyên nhân, điều kiện của tội trộm cắp tài sản trên địa bàn và các biện pháp phòng ngừa. Ba là, nghiên cứu sáng tạo, bao gồm các việc cụ thể sau: 4
9. - Khái quát hóa những vấn đề lý luận về nguyên nhân và điều kiện của tội trộm cắp tài sản; - Áp dụng lý luận đó vào việc làm rõ các nguyên nhân và điều kiện tội trộm cắp tài sản trên địa bàn quận Gò Vấp – thành phố Hồ Chí Minh; - ề xuất các giải pháp phòng ngừa tội cướp trộm cắp sản trên địa bàn Quận Gò Vấp – thành phố Hồ Chí Minh từ khía nguyên nhân và điều kiện của tội phạm. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tƣợng nghiên cứu ối tượng nghiên cứu của đề tài đã nêu thể hiện ở việc làm rõ mối quan hệ phụ thuộc giữa nguyên nhân và điều kiện tội trộm cắp tài sản với các hiện tượng, quá trình kinh tế - xã hội khác trên địa bàn quận Gò Vấp – thành phố Hồ Chí Minh, bao gồm hoạt động phòng ngừa tội phạm. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Xét về mặt nội dung: đề tài của tác giả nghiên cứu trong phạm vi tội phạm học thuộc chuyên ngành Tội phạm học và phòng ngừa tội phạm. Về thời gian: đề tài sử dụng chất liệu nghiên cứu trong vòng 05 năm từ năm 2011 đến năm 2015, bao gồm số liệu thống kê và một số bản án hình sự sơ thẩm Tòa án về tội trộm cắp tài sản quận Gò Vấp – thành phố Hồ Chí Minh. Về không gian: đề tài uận văn được thực hiện trên phạm vi quận Gò Vấp – thành phố Hồ Chí Minh. Về tội danh: đề tài nghiên cứu tội trộm cắp tài sản theo quy định tại iều 138 – chương XIV Các tội xâm phạm sở hữu trong Bộ luật hình sự 1999. 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Phƣơng pháp luận ề tài luận văn được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác – ênin và tư tưởng Hồ Chí Minh về vấn đề tội phạm nói chung, quan điểm của ảng, chính sách pháp luật của Nhà nước ta về phòng, chống tội phạm nói chung và tội trộm cắp tài sản nói riêng, những tri thức khoa học của triết học, xã hội học, luật học, các học thuyết chính trị pháp lý 5
10. 5.2. Phƣơng pháp nghiên cứu ề tài luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu chung của lĩnh vực khoa học xã hội và các phương pháp nghiên cứu đặc thù của Tội phạm học, như: Phương pháp thống kê, phương pháp phiếu điều tra, phương pháp phỏng vấn, phương pháp quan sát, phương pháp thực nghiệm, phương pháp chuyên gia, phương pháp so sánh các nguồn tài liệu, phương pháp nghiên cứu pháp lí để rút ra được những kết luận có tính lý luận và thực tiễn nhằm giải quyết nội dung đặt ra từ đề tài. 6. Ý ngh a l ý luận và ý ngh a thực tiễn của luận văn Những kết quả nghiên cứu của luận văn có ý nghĩa về mặt lý luận và cả thực tiễn quan trọng như sau: Ý ngh a lý luận Kết quả nghiên cứu của luận văn sẽ góp phần hoàn thiện lý luận khoa học về nguyên nhân và điều kiện tội trộm cắp tài sản, nguyên nhân và điều kiện của tội phạm, cũng như lý luận Tội phạm học. Ý ngh a thực tiễn Kết quả nghiên cứu của luận văn là một tài liệu quan trọng giúp nâng cao hiệu quả phòng ngừa tội phạm do người phạm tội trộm cắp tài sản thực hiện, góp phần tăng cường hiệu quả hoạt động phòng, chống tội phạm nói chung, góp phần ổn định tình hình an ninh, trật tự trên địa bàn quận Gò Vấp nói riêng và toàn thành phố Hồ Chí Minh nói chung. Kết quả nghiên cứu của luận văn cũng là những tài liệu tham khảo hữu ích cho các cán bộ, giảng viên, sinh viên trong các cơ sở đào tạo. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, bảng biểu và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chƣơng 1: Những vấn đề lý luận về nguyên nhân và điều kiện của tội trộm cắp tài sản. Chƣơng 2: Thực trạng nguyên nhân và điều kiện của tội trộm cắp tài sản trên địa bàn quận Gò Vấp – thành phố Hồ Chí Minh . Chƣơng 3: Nguyên nhân và điều kiện của tội trộm cắp tài sản và những vấn đề đặt ra đối với phòng ngừa tội trộm cắp tài sản. 6
11. Chƣơng 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA TỘI TRỘM CẮP TÀI SẢN 1.1. Khái niệm, ý ngh a nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tội trộm cắp tài sản 1.1.1. Khái niệm nguyên nhân và điều kiện của tội trộm cắp tài sản Trong tội phạm học, nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm là vấn đề vô cùng quan trọng, bởi mục đích cuối cùng của tội phạm học là góp phần làm giảm dần, từ đó dẫn đến triệt tiêu tội phạm xảy ra trong xã hội. Mà muốn giảm tội phạm, vấn đề quan trọng là phải phân tích làm rõ nguyên nhân và điều kiện làm phát sinh tội phạm và trên cơ sở đó xây dựng hệ thống biện pháp phòng ngừa nhằm làm hạn chế hoặc triệt tiêu các nguyên nhân và điều kiện này. Theo ại từ điển tiếng Việt, nguyên nhân được định nghĩa là: : “Điều gây ra kết quả hoặc làm xảy ra một sự vật, hiện tượng” [25, tr.1217] hay trong Từ điển tiếng Việt, nguyên nhân được hiểu: “Hiện tượng làm nảy sinh ra hiện tượng khác trong quan hệ với hiện tượng đó” [10, tr.671]. Theo quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin thì nguyên nhân là phạm trù chỉ sự tác động qua lại giữa các mặt trong một sự vật, một hiện tượng hoặc giữa các sự vật, hiện tượng với nhau gây ra sự biến đổi nhất định gọi là kết quả. Các hiện tượng là nguyên nhân, trong những điều kiện nhất định sẽ làm phát sinh ra kết quả. Nguyên nhân có khả năng làm phát sinh kết quả nhưng điều kiện lại là chất xúc tác, thúc đẩy kết quả xảy ra nhanh hơn, thuận lợi hơn. Nguyên nhân và điều kiện không phải là một hiện tượng xã hội bất biến mà chúng luôn vận động, thay đổi và có thể chuyển hóa cho nhau. Từ đó, ta có thể thấy rằng nguyên nhân là phạm trù chỉ sự tác động qua lại của các mặt trong một sự vật, một hiện tượng hoặc giữa các sự vật, hiện tượng với nhau gây ra sự biến đổi nhất định gọi là kết quả. Kết quả của mối quan hệ nhân quả này, xét dưới góc độ tội phạm học, chính là tình hình tội phạm. Như vậy, nguyên nhân của tình hình tội phạm đó là sự tác động qua lại của các nhân tố đối lập, xung 7
12. đột với nhau trên nhiều bình diện khác nhau của đời sống xã hội. Sự xung đột này là khách quan và tất yếu trong mọi sự vận động đi lên của đời sống xã hội. ể nguyên nhân sinh ra một kết quả nào đó, như tội trộm cắp tài sản chẳng hạn, thì quá trình tác động phải diễn ra trong điều kiện nhất định. Có nghĩa là, điều kiện là những nhân tố không có khả năng trực tiếp làm phát sinh tình hình tội phạm, song nó tạo thuận lợi, hổ trợ, thúc đẩy sự tác động làm phát sinh tình hình tội phạm. iều kiện như một thứ “xúc tác” cần thiết để nguyên nhân nhanh chóng trở thành tình hình tội phạm trong xã hội. Tình hình tội phạm là một hiện tượng xã hội mang tính tiêu cực nên nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm cũng là các hiện tượng xã hội tiêu cực. Theo GS.TS Võ Khánh Vinh: “Nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm được hiểu là hệ thống các hiện tượng xã hội tiêu cực trong hình thái kinh tế - xã hội tương ứng quyết định sự ra đời của tình hình tội phạm như là hậu quả của mình” [24, tr. 86]. Các hiện tượng xã hội tiêu cực này xuất phát từ các lĩnh vực xã hội, kinh tế, chính trị, văn hóa tư tưởng, sự hạn chế trong tổ chức quản lý đã làm phát sinh tình hình tội phạm tại một địa bàn và trong khoảng thời gian nhất định. Như vậy, nguyên nhân của tình hình tội trộm cắp tài sản là những hiện tượng xã hội tiêu cực làm phát sinh, phát triển tình hình tội trộm cắp tài sản như là hậu quả tất yếu của mình. iều kiện của tình hình tội trộm cắp tài sản là những hiện tượng xã hội tiêu cực, tự mình không sinh ra tình hình tội trộm cắp tài sản, mà là hỗ trợ, làm dễ dàng và tăng cường cho sự hình thành và hoạt động của các nguyên nhân. Các nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội trộm cắp tài sản tạo thành một hệ thống gồm nhiều bộ phận mà những bộ phận này là tổng thể các nguyên nhân và điều kiện của tội trộm cắp tài sản cụ thể, do một con người cụ thể thực hiện. Dù vẫn chưa có dự thống nhất về cơ chế tác động của các yếu tố được coi là nguyên nhân làm phát sinh một tội phạm cụ thể, nhưng hầu hết quan điểm của các nhà Tội phạm học đều cho rằng nguyên nhân làm phát sinh tội phạm cụ thể là do sự tác động qua lại của các nhân tố chủ quan nằm chính trong cá nhân con người cụ thể và các nhân tố khách quan là các hiện tượng, quá trình xã hội. Chỉ một mình yếu tố chủ quan hay chỉ một mình yếu tố khách quan không tự nó làm phát sinh tội phạm. Theo quan điểm của GS.TS Võ Khánh Vinh, thì: “ những 8
13. điều kiện, những yếu tố của môi trường bên ngoài hay những quá trình tâm lý bên trong con người, dù ở mức độ bất lợi và xấu thế nào đi chăng nữa, tự nó đều không phải là nguyên nhân và điều kiện của hành vi phạm tội cụ thể mà phải là sự tương tác, kết hợp của hai loại yếu tố đó mới trở thành nguyên nhân và điều kiện của tội phạm cụ thể” [24, tr. 112-113]. Từ những lý luận đã nêu trên, có thể định nghĩa nguyên nhân và điều kiện của một tội trộm cắp tài sản cụ thể như sau: Nguyên nhân của tội trộm cắp tài sản là sự tác động qua lại giữa các yếu tố tiêu cực thuộc môi trường sống và các yếu tố tâm – sinh lý tiêu cực thuộc cá nhân con người trong những sự kiện, hiện tượng, tình huống, hoàn cảnh nhất định làm phát sinh những hành vi nguy hiểm cho xã hội mà uật hình sự Việt Nam hiện hành qui định là tội trộm cắp tài sản. Điều kiện của tội trộm cắp tài sản chính là những sự kiện, hiện tượng, tình huống, hoàn cảnh nhất định tạo thuận lợi, hỗ trợ, thúc đẩy sự tác động làm phát sinh một tội phạm trộm cắp tài sản cụ thể. Trong mối quan hệ giữa nguyên nhân và điều kiện của tội trộm cắp tài sản với kết quả của nó, là tình hình tội phạm trộm cắp tài sản, thì bản thân nguyên nhân không thể làm phát sinh được kết quả nếu thiếu những hoàn cảnh, điều kiện thuận lợi cũng như điều kiện tự nó không thể làm phát sinh kết quả. Có thể coi đây là mối quan hệ cộng hợp giữa nguyên nhân và điều kiện trong việc xác định tình hình tội phạm là kết quả của nó. Phải có đồng thời cả hai nhân tố là nguyên nhân và điều kiện của tội trộm cắp tài sản thì mới làm phát sinh tình hình tội phạm trộm cắp tài sản. Như vậy, về mặt lý luận nguyên nhân và điều kiện là hai phạm trù khác nhau, giữ vai trò khác nhau trong việc sinh ra kết quả là tình hình tội phạm trộm cắp tài sản. Thế nhưng, trong tội phạm học sự phân biệt đâu là nguyên nhân, đâu là điều kiện, chỉ mang tính tương đối. Có những yếu tố trong trường hợp này là nguyên nhân, nhưng lại là điều kiện ở một trường hợp khác. Hơn nữa, việc đấu tranh phòng ngừa tội phạm luôn đòi hỏi phải loại trừ cả hai. Chính vì vậy, việc nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tội trộm cắp tài sản chỉ thật sự hữu ích và khả thi khi 9
14. làm rõ được các hiện tượng, các yếu tố tham gia vào sự tác động qua lại làm phát sinh tội trộm cắp tài sản. 1.1.2. Ý nghĩa của việc nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tội trộm cắp tài sản Phòng ngừa tội phạm mang ý nghĩa chính trị xã hội, kinh tế sâu sắc, làm tốt công tác phòng ngừa tội phạm giúp giữ vững an ninh quốc gia, trật tự an toàn xã hội, bảo vệ tài sản của xã hội, tính mạng, sức khoẻ, danh dự, phẩm giá của mọi người dân, tiết kiệm ngân sách Nhà nước, sức lao động của các nhân viên Nhà nước, của công dân trong các hoạt động điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án và giáo dục cải tạo người phạm tội, cũng như trong việc giải quyết các vấn đề có liên quan đến tội phạm. Phòng ngừa tội trộm cắp tài sản là sử dụng nhiều giải pháp nhà nước và xã hội nhằm triệt tiêu những mâu thuẫn xã hội, khắc phục những nguyên nhân, điều kiện làm phát sinh tình hình tội phạm trộm cắp tài sản. Vì vậy, phòng ngừa tội trộm cắp tài sản không thể tách rời việc nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tội trộm cắp tài sản và phòng ngừa tội trộm cắp tài sản chỉ đạt hiệu quả khi nó sử dụng những thành tựu nghiên cứu về nguyên nhân và điều kiện tình hình tội trộm cắp tài sản. Do đó, có thể khẳng định rằng việc nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tội trộm cắp tài sản là vấn đề vô cùng quan trọng, là tiền đề để xây dựng các giải pháp phòng chống tội trộm cắp tài sản trong xã hội. Nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tội trộm cắp tài sản còn tạo cơ sở để hoạch định các chính sách phát triển kinh tế xã hội một cách phù hợp, giảm thiểu các nguyên nhân làm phát sinh tội trộm cắp tài sản nói riêng và tội phạm nói chung. Việc soạn thảo, ban hành các chính sách nhằm phát triển kinh tế - xã hội trước mắt cũng như về lâu dài rất cần thiết phải nắm bắt kịp thời những nhân tố xã hội có khả năng làm phát sinh tội phạm, để thông qua các chính sách đó, có thể can thiệp, tác động kịp thời vào những vướng mắc, những mâu thuẫn phát sinh trong xã hội, từ đó kiểm soát và giảm thiểu, hạn chế vchúng trong một giới hạn cho phép. iều này cũng đồng nghĩa với việc kiểm soát được tình hình tội phạm trong xã hội, duy trì sự phát triển kinh tế - xã hội một các bền vững. Nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tội trộm cắp tài sản còn giúp chúng ta dự liệu những tác động tiêu cực từ một số chính sách với đời sống xã hội, qua đó 10
15. chủ động hạn chế những ảnh hưởng không mong muốn của chúng để không làm phát sinh tội trộm cắp tài sản. Ngoài ra, việc nghiên cứu này còn giúp chúng ta dự báo được tình hình tội phạm trong thời gian tới, cung cấp những thông tin hữu ích, tạo cơ sở cho việc hoạch định chính sách về pháp luật nói chung và chính sách hình sự nói riêng. 1.2. Phân loại nguyên nhân và điều kiện Các nguyên nhân và điều kiện của tội phạm rất đa dạng và có những mức độ tồn tại, thể hiện khác nhau. Việc phân loại các nguyên nhân và điều kiện này được tiến hành theo nhiều hướng như: phạm vi, mức độ, mục đích tác động, nội dung, bản chất và các tiêu chuẩn khác. Căn cứ vào phạm vi, mức độ tác động của nguyên nhân và điều kiện Dựa vào tiêu chí này có thể phân nguyên nhân và điều kiện thành ba nhóm: + Nguyên nhân và điều kiện chung. ây là nhóm nguyên nhân và điều kiện thể hiện mức độ khái quát cao nhất, có phạm vi tác động bao trùm lên nhiều lĩnh vực của đời sống xã hội, nhiều loại đối tượng khác nhau và khả năng làm phát sinh nhiều nhóm tội và loại tội trong đó có tội trộm cắp tài sản. Ví dụ, sự tác động của quá trình toàn cầu hóa, mặt trái nền của nền kinh tế thị trường, sự yếu kém trong công tác quản lý nhà nước là nguyên nhân và điều kiện của nhiều loại tội phạm khác nhau. + Nguyên nhân và điều kiện của nhóm tội phạm. Những nguyên nhân và điều kiện nhóm này, chỉ phát sinh trong từng lĩnh vực của đời sống xã hội, chỉ tác động đến từng nhóm đối tượng mang tính đặc thù, vì vậy có khả năng làm phát sinh một nhóm loại tội phạm. Ví dụ, sự khủng hoảng, suy thoái kinh tế, tình trạng thất nghiệp cao là những nguyên nhân dẫn đến các tội xâm phạm sở hữu trong đó có tội trộm cắp tài sản. + Nguyên nhân và điều kiện của tội phạm cụ thể. ây là nhóm nguyên nhân tác động một cách cụ thể đến từng cá nhân người phạm tội, là những tình huống, hoàn cảnh mang tính đặc thù gắn liền với điều kiện sống, với môi trường sinh hoạt của từng cá nhân cụ thể. Nhóm nguyên nhân và điều kiện này chỉ có khả năng làm phát sinh một tội phạm cụ thể. Ví dụ, những người có lòng tham, ý thức pháp luật 11
16. kém khi gặp điều kiện thuận lợi như thấy tài sản không người trông giữ thì rất dễ có hành vi trộm cắp. Căn cứ vào nội dung, tính chất tác động của nguyên nhân và điều kiện Theo tiêu chí này có thể phân chia nguyên nhân và điều kiện thành 5 nhóm: + Nguyên nhân và điều kiện trong lĩnh vực kinh tế xã hội. à những hiện tượng quá trình xã hội mang nội dung kinh tế, phát sinh trong hoạt động sản xuất, phân phối và lưu thông, bao gồm cả việc đề ra và tổ chức thực hiện các chính sách nhằm phát triển kinh tế - xã hội. Nhóm nguyên nhân và điều kiện này có thể tác động đến nhiều nhóm tội và loại tội khác nhau, nhưng chủ yếu và trực tiếp nhất là tội phạm về kinh tế, các tội tham nhũng, các tội xâm phạm sở hữu trong đó có tội trộm cắp tài sản. + Nguyên nhân và điều kiện về chính trị xã hội. Nhóm nguyên nhân và điều kiện này phản ánh những mâu thuẫn về lợi ích chính trị của các giai cấp, các tầng lớp khác nhau, sự xung đột của các hệ tư tưởng, các loại học thuyết trong xã hội. ây là nhóm nguyên nhân và điều kiện làm phát sinh nhiều nhóm tội và loại tội khác nhau nhưng chủ yếu là tội phạm về an ninh quốc gia, các tội xâm phạm trật tự an toàn xã hội. + Nguyên nhân và điều kiện trong lĩnh vực văn hóa xã hội. ây là nhóm nguyên nhân và điều kiện bắt nguồn từ những xung đột, mâu thuẫn của những phong tục tập quán, sở thích, thị hiếu, trào lưu không phù hợp với chuẩn mực của xã hội hiện tại. ây là nhóm nguyên nhân và điều kiện làm phát sinh nhiều loại tội phạm như các tội xâm phạm chế độ hôn nhân gia đình, các tội xâm phạm trật tự công cộng, xâm phạm sở hữu. + Nguyên nhân và điều kiện về tổ chức quản lý xã hội. Nhóm nguyên nhân và điều kiện này phát sinh từ những bất hợp lý, khuyết điểm, sai lầm, yếu kém trong công tác quản lí nhà nước, quản lí xã hội, quản lí con người. ó là những thủ tục hành chánh rườm rà, những bất cập trong việc thực hiện các chính sách xã hội, công tác quản lý địa bàn, quản lý dân cư chưa sâu sát từ đó trở thành nguyên nhân và điều kiện làm phát sinh nhiều loại tội phạm. 12
17. + Nguyên nhân và điều kiện thuộc về pháp luật và công tác phòng, chống tội phạm. Nhóm nguyên nhân và điều kiện này phát sinh từ những mâu thuẫn, xung đột trong hệ thống pháp luật, sự thiếu đồng bộ, những lổ hổng, khoảng trống chưa được luật hóa trong đời sống xã hội, những hạn chế, thiếu xót của các cơ quan bảo vệ pháp luật. Và đây có thể trở thành nguyên nhân và điều kiện của nhiều tội phạm khác nhau. Căn cứ vào nguồn gốc hình thành của nguyên nhân và điều kiện Tiêu chí phân loại này cho thấy có ba nhóm nguyên nhân và điều kiện đó là: + Thứ nhất là nhóm nguyên nhân và điều kiện khách quan xuất phát từ môi trường sống của người phạm tội. ây là những nguyên nhân và điều kiện phát sinh từ những yếu tố tiêu cực thuộc môi trường gia đình, nhà trường, xã hội, bạn bè, đồng nghiệp của người phạm tội. Những môi trường này có sự tác động liên tục và lâu dài lên người phạm tội, từ khi sinh ra đến khi đi học và cả khi trưởng thành. Ví dụ, hoàn cảnh gia đình; những thiếu xót từ phía nhà trường; những bất cập trong công tác quản lý của các cơ quan chức năng hay những hạn chế trong hoạt động của các cơ quan bảo vệ pháp luật là những nguyên nhân và điều kiện cơ bản, xuất phát từ môi trường sống của tội trộm cắp tài sản. + Thứ hai là nhóm nguyên nhân và điều kiện xuất phát từ chủ thể thực hiện hành vi phạm tội. Trộm cắp tài sản là tội phạm được thực hiện với lỗi cố ý trực tiếp, người phạm tội mong muốn đạt được mục đích là chiếm đoạt được tài sản. Vì vậy, có thể khẳng định chắc chắn rằng, tội phạm trộm cắp tài sản là kết quả của sự tương tác giữa các yếu tố môi trường sống bên ngoài với quá trình tâm sinh lý bên trong con người phạm tội. Quá trình tâm sinh lý bên trong con người cụ thể chính là đặc điểm nhân cách, đặc điểm nhân thân của cá nhân người đó như là: độ tuổi, nghề nghiệp, giới tính, trình độ học vấn, hoàn cảnh gia đình, tiền án, tiền sự + Thứ ba, là nhóm nguyên nhân và điều kiện xuất phát từ phía nạn nhân của tội phạm. Một cơ chế thực hiện hành vi trộm cắp tài sản đầy đủ và toàn diện là sự tác động qua lại giữa người thực hiện hành trộm cắp tài sản và nạn nhân của hành vi đó. Trong nhiều trường hợp, nạn nhân cũng có vai trò rất quan trọng trong việc hình thành ý định phạm tội cũng như thúc đẩy việc phạm tội. Ví dụ, thói quen cẩu thả 13