Luận văn Nguyên nhân và điều kiện của tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ trên địa bàn tỉnh Tiền Giang

Nội dung text: Luận văn Nguyên nhân và điều kiện của tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ trên địa bàn tỉnh Tiền Giang

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN TRÂN QUỐC VƯƠNG NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA TỘI VI PHẠM QUI ĐỊNH VỀ THAM GIA GIAO THÔNG ĐƯỜNG BỘ TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH TIỀN GIANG LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2017
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN TRÂN QUỐC VƯƠNG NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA TỘI VI PHẠM QUI ĐỊNH VỀ THAM GIA GIAO THÔNG ĐƯỜNG BỘ TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH TIỀN GIANG Chuyên ngành : Tội phạm học và phòng ngừa tội phạm Mã số : 60.38.01.05 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC TS. ĐỖ ĐỨC HỒNG HÀ HÀ NỘI - 2017
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu ghi trong luận văn là trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu và trích dẫn trong luận văn bảo đảm tính chính xác và trung thực. TÁC GIẢ LUẬN VĂN Nguyễn Trân Quốc Vương
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA TỘI VI PHẠM QUI ĐỊNH VỀ THAM GIA GIAO THÔNG ĐƯỜNG BỘ 6 1.1. Khái niệm và ý nghĩa của việc nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ 6 1.2. Phân loại nguyên nhân và điều kiện của tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ 10 1.3. Cơ chế tác động của các nguyên nhân và điều kiện của tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ 14 1.4. Mối quan hệ giữa nguyên nhân và điều kiện của tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ với tình hình tội phạm, nhân thân người phạm tội và phòng ngừa tình hình tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ 16 Chương 2. THỰC TRẠNG NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA TỘI VI PHẠM QUI ĐỊNH VỀ THAM GIA GIAO THÔNG ĐƯỜNG BỘ TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH TIỀN GIANG TỪ NĂM 2011 ĐẾN NĂM 2015 20 2.1. Thực trạng nhận thức và làm sáng tỏ nguyên nhân và điều kiện của tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ 20 2.2. Thực trạng nguyên nhân và điều kiện khách quan của tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ 35 2.3. Thực trạng nguyên nhân và điều kiện chủ quan của tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ 41 Chương 3. CÁC GIẢI PHÁP KHẮC PHỤC NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA TỘI VI PHẠM QUI ĐỊNH VỀ THAM GIA GIAO THÔNG ĐƯỜNG BỘ TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH TIỀN GIANG 47 3.1. Dự báo tình hình, nguyên nhân và điều kiện của tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ 47 3.2. Giải pháp khắc phục nguyên nhân và điều kiện của tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ 54 KẾT LUẬN 71 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 73 PHỤ LỤC
5. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ATGT: An toàn giao thông BLHS: Bộ luật hình sự CAND: Công an nhân dân CQCSĐT: Cơ quan Cảnh sát điều tra CSGT: Cảnh sát giao thông CSND: Cảnh sát nhân dân GPLX: Giấy phép lái xe GS: Giáo sư GTĐB: Giao thông đường bộ GTVT: Giao thông vận tải Nxb: Nhà xuất bản PGS: Phó giáo sư PTGT: Phương tiện giao thông TAND: Tòa án nhân dân TGGTĐB: Tham gia giao thông đường bộ TNGT: Tai nạn giao thông TS: Tiến sĩ TTATGT: Trật tự an toàn giao thông TTKS: Tuần tra, kiểm soát VKSND: Viện kiểm sát nhân dân VPQĐ: Vi phạm qui định
6. DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Bảng 2.1: Mức độ tổng quan của tình hình tội phạm và tình hình tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ trên địa bàn tỉnh Tiền Giang (2011-2015). Bảng 2.2: Cơ số tội phạm và cơ số tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ trên địa bàn tỉnh Tiền Giang (2011-2015). Bảng 2.3: Số vụ vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ đã được xét xử trên địa bàn tỉnh Tiền Giang (2011-2015). Bảng 2.4: Diễn biến tình hình tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ trên địa bàn tỉnh Tiền Giang giai đoạn 2011-2015 (so sánh định gốc). Bảng 2.5: Cơ cấu về mức độ của tình hình tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ trên địa bàn tỉnh Tiền Giang (2011-2015) phân theo số dân của 11 đơn vị hành chính cấp huyện. Bảng 2.6: Cơ cấu về mức độ của tình hình tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ trên địa bàn tỉnh Tiền Giang (2011-2015) phân theo diện tích 11 đơn vị hành chính cấp huyện. Bảng 2.7: Cấp độ nguy hiểm của tình hình tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ trên địa bàn tỉnh Tiền Giang (2011-2015) xét theo dân số và diện tích của các đơn vị hành chính cấp huyện. Bảng 2.8: Cơ cấu xét theo thời gian phạm tội. Bảng 2.9: Các hành vi khách quan của tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ do 307 bị cáo thực hiện từ năm 2011 đến năm 2015 tại tỉnh Tiền Giang. Bảng 2.10: Các phương tiện giao thông do 307 bị cáo bị xét xử về tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ đã điều khiển, từ năm 2011 đến 2015 trên địa bàn tỉnh Tiền Giang. Bảng 2.11: Cơ cấu xét theo chế tài đã áp dụng. Bảng 2.12: Cơ cấu xét theo độ tuổi của bị cáo.
7. Bảng 2.13: Phân tích giới tính, quốc tịch và dân tộc của 307 bị cáo phạm tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ đã bị xét xử từ năm 2011 đến năm 2015 tại tỉnh Tiền Giang. Bảng 2.14: Cơ cấu theo trình độ văn hóa của bị cáo. Bảng 2.15: Cơ cấu xét theo nghề nghiệp của bị cáo. Bảng 2.16: Người bị hại và quan hệ giữa nạn nhân với người thực hiện tội phạm. Bảng 2.17: Các hành vi vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ do người bị hại thực hiện. Bảng 2.18: Cơ cấu xét theo đặc điểm tiền sự.
8. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Giao thông là một hoạt động mang tính xã hội cao vì nó gắn liền với cuộc sống con người, thông qua kết cấu hạ tầng giao thông vận tải và trật tự an toàn giao thông. Giao thông nói chung và giao thông đường bộ nói riêng đóng một vị trí quan trọng trong sự phát triển của nền kinh tế quốc dân, bảo đảm an ninh quốc phòng của mỗi quốc gia. Khi giao thông phát triển và tình hình trật tự an toàn giao thông được đảm bảo thì sẽ có tác dụng mạnh mẽ, là tiền đề thúc đẩy xã hội phát triển; Ngược lại, nếu nó lạc hậu thì sẽ kìm hãm sự phát triển của xã hội. Nhận thấy tầm quan trọng của giao thông đường bộ đối với sự phát triển kinh tế - xã hội nên Đảng, Nhà nước, các cơ quan ban ngành, đoàn thể và toàn xã hội đã quan tâm và đưa ra nhiều chính sách, giải pháp để phát triển giao thông đường bộ. Tuy nhiên, bên cạnh những hiệu quả to lớn mà lĩnh vực giao thông vận tải đường bộ đã mang lại thì những vấn đề đang tồn tại song song và hết sức cấp bách đó chính là tai nạn giao thông, tội phạm về trật tự an toàn giao thông đã trở thành một nỗi lo, một vấn nạn của quốc gia. Tình hình VPQĐ về TGGTĐB xảy ra ngày càng nhiều, năm sau cao hơn năm trước. Bên cạnh đó, một số vấn đề khác có liên quan đến tình hình vi phạm trên như về đặc điểm tâm lý, độ tuổi, giới tính, dân tộc, tôn giáo của người điều khiển phương tiện giao thông và các văn bản áp dụng pháp luật chưa được cụ thể, rõ ràng và đầy đủ đã dẫn đến còn nhiều bất cập trong việc đề ra các giải pháp phòng ngừa tệ nạn này trong thời gian qua. Trên thực tế những năm qua, Đảng bộ tỉnh Tiền Giang và các Sở, Ban, Ngành đã nghiêm túc xây dựng các giải pháp quản lý, ngăn chặn, phòng ngừa môi trường giao thông hiện nay để ngăn chặn hoặc làm giảm thiểu tình hình tai nạn giao thông một cách đồng bộ, quyết liệt. Tuy nhiên, việc phối hợp thực hiện các biện pháp, giải pháp phòng ngừa tình hình tội VPQĐ về TGGTĐB giữa các 1
9. cơ quan chức năng chưa phát huy hiệu quả, tình trạng vi phạm về lĩnh vực giao thông đường bộ vẫn tiếp tục diễn ra, ngày càng nghiêm trọng hơn. Do đó, để nhận thức đúng và đầy đủ về tình hình TNGT và tội VPQĐ về TGGTĐB trên địa bàn tỉnh Tiền Giang và muốn công tác đấu tranh, ngăn chặn, phòng ngừa tội phạm này có hiệu quả chúng ta phải đúc kết từ lý luận, từ tổng kết kinh nghiệm thực tiễn của công tác đấu tranh, phòng ngừa tội phạm này, làm rõ những nguyên nhân và điều kiện dẫn đến hành vi VPQĐ về TGGTĐB để có những biện pháp loại trừ hoặc hạn chế những nguyên nhân, điều kiện đó để việc phòng ngừa tội này có hiệu quả trên địa bàn tỉnh Tiền Giang. Chính vì vậy, tác giả quyết định chọn đề tài: “Nguyên nhân và điều kiện của tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ trên địa bàn tỉnh Tiền Giang” để nghiên cứu làm luận văn thạc sĩ Luật học. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Trước tình hình tội VPQĐ về TGGTĐB diễn biến phức tạp trên phạm vi cả nước, cùng với việc tiến hành nhiều biện pháp phòng ngừa, ngăn chặn hành vi này, cho nên trong thời gian qua, trong giới nghiên cứu pháp luật Việt Nam đã có một số công trình nghiên cứu của các nhà khoa học, các cơ sở đào tạo và các ngành có liên quan về vấn đề đấu tranh, phòng ngừa TNGT và tội vi phạm qui định về điều khiển phương tiện giao thông đường bộ. Loại tội này được đề cập và phân tích trong một số bài viết, tạp chí chuyên ngành luật như: “Tình hình vi phạm qui định về điều khiển phương tiện giao thông đường bộ ở một số tỉnh đồng bằng sông Cửu Long và giải pháp phòng chống” của Tiến sĩ Phạm Văn Beo đăng trên Tạp chí khoa học 2011; Luận văn thạc sĩ “Tội vi phạm qui định về điều khiển phương tiện giao thông đường bộ trên địa bàn tỉnh Tiền Giang: Tình hình nguyên nhân và giải pháp phòng ngừa” của tác giả Huỳnh Thanh Hiệp năm 2013; Luận văn thạc sĩ “ Tội vi phạm qui định về điều khiển phương tiện giao thông đường bộ trên địa bàn tỉnh Long An: Tình hình nguyên nhân và giải pháp phòng ngừa” của tác giả Trần Văn Thành năm 2014. 2
10. Nhìn chung, các đề tài trên chỉ tập trung nghiên cứu về nguyên nhân và điều kiện cũng như giải pháp phòng ngừa đối với tội vi phạm qui định về điều khiển phương tiện giao thông đường bộ nói riêng. Chính vì thế trong thời gian tới để giảm thiểu tai nạn giao thông trên địa bàn tỉnh Tiền Giang được tốt hơn, nhằm hạn chế đến mức thấp nhất những thiệt hại do TNGT gây ra, vấn đề cần đặt ra là phải nghiên cứu một cách rộng hơn, sâu hơn đối với hành vi tham gia giao thông đường bộ nói chung một cách có hệ thống, toàn diện, sâu sắc và các giải pháp khả thi hơn để phòng ngừa có hiệu quả đối với hành vi này. Đồng thời cũng nhằm đáp ứng qui định tại Điều 260 Bộ luật Hình sự 2015 sẽ có hiệu lực trong thời gian tới thì việc nghiên cứu đề tài này là rất cần thiết. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Luận văn nghiên cứu về mặt lý luận, đánh giá một cách khái quát khoa học về nguyên nhân và điều kiện làm phát sinh loại tội phạm này, từ đó đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả trong công tác phòng ngừa tai nạn giao thông và tội VPQĐ về TGGTĐB trên địa bàn tỉnh Tiền Giang trong thời gian tới. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu trên, đề tài cần tập trung giải quyết những nhiệm vụ cụ thể sau: - Phân tích các nguyên nhân và điều kiện của tội VPQĐ về TGGTĐB. - Phân tích mối quan hệ giữa nguyên nhân và điều kiện của tội VPQĐ về TGGTĐB với tình hình tội phạm, với nhân thân người phạm tội, phòng ngừa tình hình tội VPQĐ về TGGTĐB. - Đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả công tác phòng ngừa VPQĐ về TGGTĐB trên địa bàn tỉnh Tiền Giang nói riêng và cả nước nói chung. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu 3
11. Luận văn tập trung nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực tiễn công tác phòng, ngừa tội VPQĐ về TGGTĐB theo Bộ luật Hình sự của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam và thực trạng từ địa bàn tỉnh Tiền Giang để làm sáng tỏ các vấn đề thuộc nội dung luận văn. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Tác giả tập trung nghiên cứu “Nguyên nhân và điều kiện của tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ trên địa bàn tỉnh Tiền Giang” dưới góc độ tội phạm học, từ năm 2011 đến năm 2015. Trên cơ sở đó, tác giả đề xuất các giải pháp giải quyết nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm, dự báo và phòng ngừa đối với tội “Vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ” trên địa bàn tỉnh Tiền Giang. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Trong quá trình thực hiện luận văn, tác giả dựa vào chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, các quan điểm của Chủ nghĩa Mác - Lênin, lấy tư tưởng Hồ Chí Minh làm kim chỉ nam, các tư tưởng của Đảng được thể hiện trong các Nghị quyết, Chỉ thị và pháp luật của Nhà nước về công tác đấu tranh, phòng ngừa tội phạm; Để thực hiện việc nghiên cứu của mình, tức làm rõ tình hình tội VPQĐ về TGGTĐB, xác định nguyên nhân, điều kiện của hiện tượng đó và cuối cùng là thiết lập các biện pháp, giải pháp phòng ngừa loại tội phạm phổ biến này. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Trong quá trình nghiên cứu luận văn sử dụng các phương pháp của triết học duy vật biện chứng và duy vật lịch sử, trong đó chú trọng sử dụng các phương pháp thống kê hình sự; phương pháp phân tích, phương pháp so sánh, tổng hợp dựa trên các báo cáo; phương pháp thống kê từ khảo sát thực tiễn; phương pháp tọa đàm, lấy ý kiến chuyên gia; phương pháp mô tả, tổng hợp, diễn 4
12. dịch, quy nạp và phương pháp nghiên cứu dưới góc độ của ngành, liên ngành, đa ngành. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận Kết quả nghiên cứu của luận văn góp phần củng cố lý luận và thực tiễn đấu tranh, phòng ngừa tội phạm nói chung và tội VPQĐ về TGGTĐB trên địa bàn tỉnh Tiền Giang nói riêng. Ngoài ra, luận văn có thể dùng làm tài liệu tham khảo cho sinh viên các trường cao đẳng, đại học, học viên cao học, nghiên cứu sinh và các nhà nghiên cứu tội phạm học trong quá trình nghiên cứu một cách có hệ thống, toàn diện, sâu sắc để phòng ngừa có hiệu quả tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Kết quả nghiên cứu của luận văn có thể được dùng làm tài liệu tham khảo trong việc đánh giá thực trạng, tình hình, phân tích các nguyên nhân, điều kiện của tội phạm; Đề ra các giải pháp nâng cao công tác phòng ngừa tội VPQĐ về TGGTĐB trên địa bàn tỉnh Tiền Giang. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, luận văn được cấu trúc thành 3 chương, cụ thể như sau: Chương 1: Một số vấn đề lý luận về nguyên nhân và điều kiện của tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ. Chương 2: Thực trạng nguyên nhân và điều kiện của tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ trên địa bàn tỉnh Tiền Giang từ năm 2011 đến năm 2015. Chương 3: Các giải pháp khắc phục nguyên nhân và điều kiện của tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ trên địa bàn tỉnh Tiền Giang. 5
13. Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA TỘI VI PHẠM QUI ĐỊNH VỀ THAM GIA GIAO THÔNG ĐƯỜNG BỘ 1.1. Khái niệm và ý nghĩa của việc nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ 1.1.1. Khái niệm nguyên nhân và điều kiện của tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ Trong nghiên cứu tội phạm học, việc nghiên cứu các hiện tượng chống đối xã hội, trong đó có các loại hành vi phạm tội khác nhau, suy cho cùng nhằm mục đích thực tiễn là soạn thảo và sau đó là thực hiện các biện pháp được lập luận về mặt khoa học có khả năng tạo điều kiện cho việc đấu tranh có kết quả với các hiện tượng xã hội tiêu cực, làm giảm bớt, hạn chế tính phổ biến của chúng và cuối cùng từng bước khắc phục các hiện tượng xã hội tiêu cực này [22, tr. 136]. Muốn ngăn chặn, loại trừ tội phạm xảy ra thì trước hết phải làm sáng tỏ được vì đâu tội phạm phát sinh, tồn tại, vận động trong đời sống xã hội. Với ý nghĩa như vậy, các nhà tội phạm học hết sức quan tâm nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm. Để có thể chỉ ra được những yếu tố đóng vai trò là nguyên nhân và điều kiện làm phát sinh tội phạm nói chung, tội VPQĐ về TGGTĐB nói riêng, trước hết phải làm sáng tỏ về mặt lý luận các khái niệm “nguyên nhân”, “điều kiện”. Thuật ngữ “nguyên nhân” được định nghĩa tương đối thống nhất trong các từ điển tiếng Việt hiện nay. Trong Đại từ điển tiếng Việt, “nguyên nhân” được định nghĩa là: “Điều gây ra một kết quả hoặc làm xảy ra một việc, một hiện tượng” [47, tr.1217]; Trong từ điển tiếng Việt, “nguyên nhân” được hiểu: “Hiện tượng làm nảy sinh ra hiện tượng khác trong quan hệ với hiện tượng khác đó” [42, tr.671]. 6
14. Theo phép biện chứng duy vật của chủ nghĩa Mác - Lênin, “nguyên nhân” là phạm trù chỉ sự tác động lẫn nhau giữa các mặt trong một sự vật hoặc giữa các sự vật với nhau, gây ra một biến đổi nhất định nào đó [13, tr. 105]. Về bản chất, nguyên nhân không phải là hiện tượng, sự vật nào đó, mà nguyên nhân chỉ có thể là sự tác động qua lại. Không có sự tác động qua lại thì không có nguyên nhân. Để nguyên nhân sinh ra kết quả nhất định nào đó như tình hình tội phạm chẳng hạn thì quá trình tương tác phải diễn ra trong những điều kiện nhất định. “Điều kiện” là những yếu tố đóng vai trò xúc tác, tuy không sản sinh ra kết quả [14, tr.321]. Song nó tạo thuận lợi, hỗ trợ, thúc đẩy sự tương tác sinh ra kết quả. Về bản chất, điều kiện là những sự kiện, hiện tượng, tình huống, hoàn cảnh nhất định. Trong từ điển tiếng Việt, điều kiện được hiểu là: “Cái cần phải có để cho một cái khác có thể có hoặc có thể xảy ra” [42, tr.321]. Khi nghiên cứu về nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm, có thể tiếp cận ở một số khái niệm. Chẳng hạn như “Nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm là toàn bộ những hiện tượng, quá trình xã hội làm phát sinh tình hình tội phạm” [22, tr.135]. Theo GS.TS Võ Khánh Vinh: “Nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm được hiểu là hệ thống các hiện tượng xã hội tiêu cực trong hình thái kinh tế - xã hội tương ứng quyết định sự ra đời của tình hình tội phạm” [46, tr.87]. Từ đó, có thể đưa ra nhận định rằng: Nguyên nhân là những gì làm phát sinh ra tội phạm. Điều kiện là những gì tuy không làm phát sinh ra tội phạm nhưng nó làm hỗ trợ để nguyên nhân dễ làm phát sinh ra tội phạm. Theo quan điểm chung của Tội phạm học, nguyên nhân và điều kiện của THTP là tổng hợp những hiện tượng tiêu cực và quá trình xã hội mang tính tiêu cực trong lĩnh vực chính trị, kinh tế, văn hóa tư tưởng, tâm lý xã hội của chế độ xã hội làm phát sinh tình hình tội phạm tại một địa bàn và trong khoảng thời gian nhất định [22, tr. 135]. 7
15. Nguyên nhân của THTP là sự tác động qua lại giữa các yếu tố tiêu cực của môi trường sống bên ngoài với các yếu tố tâm - sinh lý tiêu cực bên trong cá nhân con người cùng với yếu tố tình huống nhất thời thuận lợi đã dẫn đến việc thực hiện một hành vi (hành động và không hành động) mà Bộ luật Hình sự qui định là tội phạm [44, tr. 87]. Nói cách khác, nguyên nhân của THTP là những yếu tố tác động trực tiếp làm phát sinh THTP trong phạm vi nhất định, còn điều kiện của THTP là những hiện tượng xã hội thúc đẩy, tạo điều kiện để THTP phát triển. Về mặt lý thuyết, đây là hai phạm trù khác nhau, giữ vai trò khác nhau trong việc sinh ra kết quả là THTP nhưng trong một số trường hợp rất khó phân biệt đâu là nguyên nhân, đâu là điều kiện của THTP và có khi chúng chuyển hóa lẫn nhau [22, tr. 138]. Tuy nhiên, thực tế đấu tranh và phòng ngừa tội phạm lại luôn đòi hỏi phải loại trừ cả hai, tức phải loại trừ cả những gì thuộc về nguyên nhân và loại trừ cả những gì thuộc về điều kiện phát sinh tội phạm. Khi nghiên cứu một hành vi, một hiện tượng nào đó có thể trở thành nguyên nhân hay không, cần có những điều kiện sau: Thứ nhất, hành vi, hiện tượng đó phải xảy ra trước hậu quả về thời gian. Thứ hai, nguyên nhân phải chứa đựng khả năng gây ra hậu quả. Thứ ba, hậu quả xảy ra là hiện thực hóa khả năng của hành vi. Tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ được qui định tại Điều 260 Bộ luật Hình sự năm 2015. Tội này đã xâm phạm vào khách thể là sự an toàn của hoạt động giao thông đường bộ và sự an toàn về tính mạng, sức khoẻ, tài sản của người khác được pháp luật hình sự bảo vệ. Xét theo mối liên hệ nhân - quả, thì “quả” ở đây chỉ có thể là tình hình tội VPQĐ về TGGTĐB, còn “nhân” (nguyên nhân) của nó không thể là một hiện tượng, một yếu tố nào, mà nhân chỉ có thể là sự tác động qua lại của nhiều hiện tượng, nhiều yếu tố. Như vậy, có thể hiểu nguyên nhân và điều kiện của tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ là sự tác động qua lại giữa các yếu tố tiêu cực của môi trường sống bên ngoài với các yếu tố tâm - sinh lý tiêu cực bên trong cá 8
16. nhân con người mà trong những tình huống, hoàn cảnh nhất định đã dẫn đến việc thực hiện một hành vi nguy hiểm cho xã hội mà Bộ luật Hình sự qui định là tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ. Giữa nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội VPQĐ về TGGTĐB có những phạm vi ảnh hưởng khác nhau. Trong thực tế, việc phân định rõ đâu là nguyên nhân, đâu là điều kiện của tình hình tội VPQĐ về TGGTĐB là việc hết sức khó khăn, phức tạp. Ðiều kiện dẫn đến tình hình tội VPQĐ về TGGTĐB cũng là các hiện tượng xã hội tiêu cực, nhưng khác với nguyên nhân ở chỗ nó không làm phát sinh ra tội phạm mà nó chỉ tạo ra các hoàn cảnh thuận lợi cho sự hình thành, tồn tại và phát triển của tình hình tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ. 1.1.2. Ý nghĩa của việc nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ Việc nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tội VPQĐ về TGGTĐB mang lại ý nghĩa cả về lý luận và thực tiễn. 1.1.2.1. Ý nghĩa lý luận Thứ nhất, việc nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội VPQĐ về TGGTĐB góp phần hoàn thiện hệ thống lý luận của chính nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm. Bằng việc nghiên cứu tổng quát về nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội VPQĐ về TGGTĐB nói chung và nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội VPQĐ về TGGTĐB trên địa bàn tỉnh Tiền Giang nói riêng góp phần làm rõ thực trạng, cơ cấu, diễn biến của tình hình tội phạm VPQĐ về TGGTĐB và dự đoán xu hướng của nó trong thời gian tới. Thứ hai, nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội VPQĐ về TGGTĐB còn góp phần cung cấp những thông tin hữu ích cho các ngành khoa học pháp lý khác sử dụng làm tài liệu để tiếp tục đi sâu nghiên cứu, xem xét đối tượng của mình, đồng thời là cơ sở áp dụng các phương pháp, biện pháp trong thực tế phòng, chống tội phạm. 9
17. Thứ ba, nghiên cứu làm rõ nguyên nhân, điều kiện của tình hình tội VPQĐ về TGGTĐB còn nhằm làm rõ, phát hiện các sơ hở thiếu sót trên các lĩnh vực với Nhà nước là chủ thể quản lý để kịp thời khắc phục bổ sung, chỉnh lý nhằm ngăn chặn tội phạm VPQĐ về TGGTĐB và đưa ra các giải pháp phòng ngừa tội phạm một cách hiệu quả nhất. 1.1.2.2. Ý nghĩa thực tiễn Thứ nhất, trên cơ sở nghiên cứu làm rõ nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội VPQĐ về TGGTĐB để các chủ thể trong hoạt động phòng ngừa tội phạm tiến hành soạn thảo, đề xuất các phương pháp, giải pháp nhằm tác động để ngăn chặn và loại trừ các nguyên nhân, điều kiện của tội phạm vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ. Thứ hai, nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội VPQĐ về TGGTĐB còn góp phần cung cấp những thông tin hữu ích cho khoa học quản lý, giáo dục người phạm tội và những phương pháp phân loại người phạm tội để nghiên cứu những hình thức, phương pháp quản lý, giáo dục người phạm tội, lập dự án phát triển cơ sở hạ tầng giao thông đường bộ 1.2. Phân loại nguyên nhân và điều kiện của tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ Theo GS.TS Võ Khánh Vinh: “Các nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm nói chung cũng như của các loại tội phạm hoạt động, tác động trong những vùng tương đối lớn và trong phạm vi cả nước. Các nguyên nhân và điều kiện của tội phạm cụ thể chỉ có tác động đối với tội phạm đó.” [44, tr. 90]. Tội VPQĐ về TGGTĐB phát sinh không phải do một nguyên nhân và điều kiện gây ra mà là kết quả tác động của hàng loạt các nguyên nhân và điều kiện khác nhau. Trong tội phạm học, các nhà khoa học đã phân loại nguyên nhân và điều kiện như sau: 1.2.1. Căn cứ vào phạm vi và mức độ tác động 10
18. - Nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm nói chung: Khái niệm nguyên nhân và điều kiện của THTP nói chung thể hiện mức độ khái quát cao nhất. Khái niệm nguyên nhân và điều kiện của các loại tội phạm cụ thể nhất [44, tr. 90]. Tội VPQĐ về TGGTĐB là một tội trong tổng số các tội phạm xảy ra trên địa bàn tỉnh Tiền Giang nên nó cũng xuất phát từ một số nguyên nhân chung làm phát sinh tình hình tội phạm trên địa bàn tỉnh Tiền Giang. Những nguyên nhân nổi bật như: Ảnh hưởng tiêu cực từ môi trường sống, những tồn tại, hạn chế, yếu kém trong công tác quản lý nhà nước, do hiểu biết pháp luật và ý thức chấp hành pháp luật của người dân còn hạn chế, hoạt động phòng ngừa, đấu tranh phòng, chống tội phạm của các cơ quan chức năng chưa thật sự đạt hiệu quả, đó là những nguyên nhân và điều kiện mà hầu hết các loại tội phạm phát sinh trong xã hội đều bắt nguồn từ đó. - Nguyên nhân và điều kiện của các loại tội phạm nói chung (Nguyên nhân và điều kiện của nhóm tội, loại tội): Trong Bộ luật Hình sự 2015, tội VPQĐ về TGGTĐB được qui định tại Điều 260 và thuộc nhóm tội xâm phạm an toàn công cộng, trật tự công cộng. Do đó, nguyên nhân và điều kiện của tội VPQĐ về TGGTĐB cũng xuất phát từ nguyên nhân và điều kiện của nhóm tội xâm phạm an toàn công cộng, trật tự công cộng. - Nguyên nhân và điều kiện của tội phạm cụ thể: Đây là mức độ nghiên cứu có phạm vi hẹp nhất, nghiên cứu từng hành vi phạm tội cụ thể [22, tr. 139]. Cặp phạm trù cái chung và cái riêng trong triết học biện chứng cho thấy, muốn nhận thức nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội VPQĐ về TGGTĐB trên địa bàn tỉnh Tiền Giang phải dựa trên cơ sở từng hành vi phạm tội VPQĐ về TGGTĐB trên địa bàn tỉnh Tiền Giang. 1.2.2. Căn cứ vào nội dung của sự tác động - Nguyên nhân và điều kiện về kinh tế, văn hóa, xã hội: Những mâu thuẫn bất hợp lý trong đời sống xã hội như: Những bất cập, hạn chế, tiêu cực trong nền 11
19. kinh tế; những bất cập, hạn chế, tiêu cực trong nền văn hóa; những bất cập hạn chế trong quản lý xã hội. Nền kinh tế có ảnh hưởng rất lớn đến tình hình tội phạm nói chung và tội VPQĐ về TGGTĐB nói riêng. Nếu nền kinh tế có những yếu tố bất cập, hạn chế, tiêu cực như: Thất nghiệp, phân hóa giàu nghèo sẽ dẫn đến tình trạng người dân không có PTGT hiện đại để sử dụng, kết cấu hạ tầng giao thông xuống cấp, lạc hậu sẽ tiềm ẩn nguy cơ gây ra TNGT Từ các tác động này, sẽ ảnh hưởng gián tiếp làm cho tội VPQĐ về TGGTĐB ngày càng gia tăng. Những bất cập, hạn chế, tiêu cực trong nền văn hóa như: Ảnh hưởng tiêu cực từ di hại của chế độ cũ, những tàn dư của xã hội phong kiến còn ăn sâu vào tiềm thức của đại đa số người dân như những thói quen tùy tiện, thiếu ý thức, vô kỷ luật, nhiều người có tâm lý “Một người làm quan cả họ được nhờ” dẫn đến các hành vi không chấp hành pháp luật giao thông đường bộ về phần đường, phía đi, dừng đỗ Tất cả những yếu tố đó, đang ăn sâu vào trong tâm trí của con người Việt Nam và ảnh hưởng nhiều đến vấn đề đảm bảo TTATGT nói chung cũng như phòng ngừa tình hình tội VPQĐ về TGGTĐB nói riêng. Những bất cập, hạn chế trong quản lý xã hội như: Tình trạng bất công, bất bình đẳng xã hội vẫn còn tồn tại, hiện tượng tiêu cực, nạn tham ô, tham nhũng vẫn đang hiện diện ở mức báo động Những hiện tượng tiêu cực đó đang làm xói mòn đạo đức, lối sống của một bộ phận không nhỏ cán bộ, công chức, viên chức nhà nước và đang dần dần giảm lòng tin của Nhân dân vào các cơ quan bảo vệ pháp luật. Sự xuống cấp về đạo đức của những người có chức quyền hình thành những tiêu cực như: Những biểu hiện tiêu cực của lực lượng làm nhiệm vụ tuần tra, kiểm soát đã làm người tham gia giao thông mất niềm tin vào lực lượng chức năng, coi thường pháp luật, những hành vi vi phạm TTATGT không được ngăn chặn và xử lý kịp thời dẫn đến tiềm ẩn nguy cơ gây ra các thiệt hại cho người và phương tiện khác. 12
20. - Nguyên nhân và điều kiện xuất phát từ môi trường giáo dục: Môi trường giáo dục có những bất cập, hạn chế trong các khâu về nội dung, phương pháp giảng dạy. Chẳng hạn như: Nội dung giảng dạy ở các trường chưa phù hợp với tình hình thực tế, còn nặng về lý thuyết mà chưa có sự đầu tư đúng mức cho việc rèn luyện các kỹ năng xử lý tình huống; nội dung văn hóa đạo đức người lái xe chưa được chú trọng - Nguyên nhân và điều kiện xuất phát từ môi trường gia đình: Những yếu tố tiêu cực từ môi trường gia đình như: Gia đình khuyết thiếu, gia đình quá nuông chiều con cái, gia đình không hạnh phúc, gia đình có người thân vi phạm pháp luật Các khuyết điểm trong môi trường gia đình có ảnh hưởng đến suy nghĩ, hành động của các thành viên trong gia đình, nhất là con cái và ảnh hưởng tiêu cực đến ý thức chấp hành pháp luật GTĐB của các thành viên trong gia đình. - Nguyên nhân và điều kiện thuộc về tâm, sinh lý của cá nhân người phạm tội: Nguyên nhân và điều kiện từ phía người phạm tội là tổng hợp những nhân tố tiêu cực thuộc về nhân thân người phạm tội có thể tác động, ảnh hưởng đến việc làm phát sinh tội VPQĐ về TGGTĐB trên địa bàn tỉnh Tiền Giang. Những nhân tố tiêu cực này có thể là dấu hiệu thuộc về sinh học, tâm lý, xã hội - nghề nghiệp của người phạm tội. Những đặc điểm nhân thân xấu của người phạm tội như: Không hiểu biết pháp luật, coi thường pháp luật, coi thường tính mạng và sức khỏe người khác chính là nguyên nhân trực tiếp của tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ. 1.2.3. Căn cứ vào góc độ quản lý nhà nước, trong đó Nhà nước với tư cách là chủ thể quản lý - Các nguyên nhân và điều kiện chủ quan: Là những nguyên nhân và điều kiện xuất phát từ những hạn chế, yếu kém trong hoạt động phòng, chống tội phạm. 13
21. Hiện nay công tác quy hoạch, xây dựng kết cấu hạ tầng giao thông như mở rộng lối đi cho người đi bộ, tăng diện tích mặt đường dành cho giao thông không theo kịp sự bùng nổ của phương tiện giao thông cá nhân. Từ đó, làm tăng nguy cơ xảy ra va chạm cho người tham gia giao thông dẫn đến vi phạm luật giao thông đường bộ. Tình trạng bỏ lọt tội phạm trong các vụ án VPQĐ về TGGTĐB do bị hại từ chối giám định tỷ lệ thương tật. Mặt khác, công tác điều tra, truy tố, xét xử các đối tượng phạm tội VPQĐ về TGGTĐB đôi lúc chưa nghiêm, chưa được công bằng nên chưa đủ sức răn đe đối với người phạm tội cũng như giáo dục chung đối với những người tham gia giao thông. - Các nguyên nhân và điều kiện khách quan: Là những nguyên nhân và điều kiện khách quan, không phụ thuộc vào chủ quan của Nhà nước như: Ảnh hưởng của địa lý, dân cư, ảnh hưởng của khí hậu, thiên tai, ảnh hưởng di hại của chế độ cũ cũng tác động đến tình hình tội VPQĐ về tham gia giao thông đường bộ. 1.3. Cơ chế tác động của các nguyên nhân và điều kiện của tội vi phạm qui định về tham gia giao thông đường bộ Từ khái niệm nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội VPQĐ về TGGTĐB đã phân tích tại tiểu mục 1.2.1 cho thấy, hành vi phạm tội VPQĐ về TGGTĐB trên thực tế luôn là kết quả của sự tác động qua lại giữa các yếu tố thuộc môi trường xã hội bên ngoài và các yêu tố tâm, sinh lý tiêu cực xuất phát từ cá nhân người phạm tội [14, tr. 309]. Sự tác động này diễn ra theo một cơ chế nhất định được gọi là cơ chế hình thành hành vi phạm tội. Cơ chế này vận hành theo công thức S-X-R, trong đó S là các yếu tố thuộc môi trường (kích thích khách thể), X là yếu tố tâm, sinh lý con người (kích thích phương tiện), R là hành động trả lời các kích thích đó (hành vi phạm tội). 14