Luận văn Nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh

Nội dung text: Luận văn Nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI TẠ THÙY CHÂU NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA TÌNH HÌNH TỘI LỪA ĐẢO CHIẾM ĐOẠT TÀI SẢN TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2017
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI TẠ THÙY CHÂU NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA TÌNH HÌNH TỘI LỪA ĐẢO CHIẾM ĐOẠT TÀI SẢN TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Chuyên ngành: Tội phạm học và Phòng ngừa tội phạm Mã số: 60.38.01.05 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC TS. ĐỖ ĐỨC HỒNG HÀ HÀ NỘI - 2017
3. LỜI CẢM ƠN Tôi xin gửi lời tri ân đến quý thầy cô của Học Viện Khoa Học Xã Hội - Viện Hàn Lâm Khoa Học Xã Hội Việt Nam, quý thầy cô thỉnh giảng của Học Viện đã tận tình truyền thụ kiến thức chuyên môn cho tôi cùng các học viên. Đặc biệt tôi xin cám ơn Tiến sĩ Đỗ Đức Hồng Hà người thầy đã hết lòng giúp đỡ và hướng dẫn trực tiếp cho tôi trong việc thực hiện quyển luận văn này. Xin trân trọng cám ơn.
4. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan công trình nghiên cứu do chính tôi thực hiện dưới sự hướng dẫn khoa học của Tiến sĩ Đỗ Đức Hồng Hà. Luận văn có thừa kế các tư tưởng, kết quả nghiên cứu của những người đi trước, mọi thông tin, số liệu được sử dụng trong luận văn là trung thực và có trích dẫn nguồn đầy đủ được ghi trong danh mục tài liệu tham khảo. Người viết.
5. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: LÝ LUẬN VỀ NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA TÌNH HÌNH TỘI LỪA ĐẢO CHIẾM ĐOẠT TÀI SẢN 7 1.1. Khái niệm và ý nghĩa của việc nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản 7 1.2. Phân loại nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản 15 1.3. Cơ chế tác động đến nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản 27 1.4. Mối quan hệ giữa nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản với tình hình tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản và nhân thân người phạm tội 29 Chương 2: THỰC TRẠNG NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA TÌNH HÌNH TỘI LỪA ĐẢO CHIẾM ĐOẠT TÀI SẢN TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRONG THỜI GIAN QUA 35 2.1. Thực trạng nhận thức về nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản 35 2.2. Thực trạng các nguyên nhân và điều kiện cụ thể của tình hình tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản 36 2.3. Thực trạng làm sáng tỏ các nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản 53 Chương 3: GIẢI PHÁP KHẮC PHỤC NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA TÌNH HÌNH TỘI LỪA ĐẢO CHIẾM ĐOẠT TÀI SẢN TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TRONG THỜI GIAN TỚI 60
6. 3.1. Tăng cường nhận thức về nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản 60 3.2. Chú trọng làm rõ các nguyên nhân và điều kiện cụ thể của tình hình tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản 63 3.3. Giải pháp khác khắc phục nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản 69 KẾT LUẬN 76 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 79
7. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLHS : Bộ luật Hình sự BLTTHS : Bộ luật Tố tụng hình sự BHXH : Bảo hiểm xã hội CMND : Chứng minh nhân dân GS. TS. : Giáo sư Tiến sĩ PGS. TS. : Phó giáo sư Tiến sĩ TAND Q.1 : Tòa án nhân dân quận 1 TAND Q.PN : Tòa án nhân dân quận Phú Nhuận TAND : Tòa án nhân dân TAND Tp.HCM : Tòa án nhân dân thành phố Hồ Chí Minh Tp. : Thành phố Tp.HCM : Thành phố Hồ Chí Minh TS. : Tiến sĩ TSXHCN : Tài sản xã hội chủ nghĩa VKSND : Viện kiểm sát nhân dân
8. DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Bảng 2.1: Thống kê theo giới tính của người phạm tội Bảng 2.2: Thống kê theo tuổi của người phạm tội Bảng 2.3: Thống kê theo trình độ học vấn của người phạm tội Bảng 2.4: Thống kê theo nghề nghiệp của người phạm tội Bảng 2.5: Thống kê theo tiền án, tiền sự của người phạm tội Bảng 2.6: Thống kê theo nội dung vụ án của người phạm tội Bảng 2.7: Thống kê theo quan hệ giữa người phạm tội và nạn nhân của người phạm tội
9. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Tài sản và quyền sở hữu tài sản là một trong những quyền quan trọng, thân thiết nhất của con người và luôn chiếm được sự quan tâm đặc biệt của các nhà lập pháp của bất kỳ quốc gia nào. Từ ngày thống nhất đất nước cho đến nay, Hiến pháp nước ta luôn khẳng định quyền sở hữu là một quyền thiêng liêng, bất khả xâm phạm ngoại trừ trường hợp thật cần thiết vì lý do quốc phòng, an ninh hoặc vì lợi ích quốc gia, tình trạng khẩn cấp, phòng, chống thiên tai, Nhà nước trưng mua hoặc trưng dụng có bồi thường tài sản của tổ chức, cá nhân theo giá thị trường. Để thể chế hóa quy định này của Hiến pháp, BLHS của nước ta đã dành hẳn một chương để quy định các tội xâm phạm sở hữu (Chương XIV BLHS 1999 sửa đổi, bổ sung năm 2009) từ Điều 133 đến Điều 152 và “Tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản” được quy định tại Điều 139 trong BLHS 1999. Từ khi Việt Nam thực hiện công cuộc đổi mới, từng bước gia nhập ASEAN (Association of Southeast Asia Nations), WTO (World Trade Organization) thì cả nước nói chung và Tp.HCM nói riêng đã có những bước phát triển vượt bậc trên tất cả các mặt, kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội. Là một thành phố năng động, Tp.HCM đã nhanh chóng trở thành một trung tâm chính trị, kinh tế và văn hóa lớn của cả nước. Tuy nhiên, bên cạnh những chuyển biến tích cực của nền kinh tế thị trường vẫn còn có nhiều diễn biến phức tạp làm phát sinh những vấn đề xã hội đáng quan tâm đó là sự chuyển biến của tình hình tội phạm trong nước. Nghiên cứu diễn biến tình hình tội phạm tại Tp.HCM trong những năm gần đây thì phải nhận thấy rằng tình hình tội phạm diễn biến khá phức tạp, tính chất, mức độ và thủ đoạn phạm tội của đối tượng gây án càng ngày càng tinh vi, xảo quyệt đã gây khó khăn cho công tác điều tra và xử lý tội phạm, nổi 1
10. cộm nhất là nhóm tội xâm phạm quyền sở hữu và đặc biệt là tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản; loại tội này đang diễn biến càng ngày càng phức tạp, với thủ đoạn tinh vi hơn trước, giá trị chiếm đoạt lên đến hàng chục ngàn tỷ đồng, tội phạm có tổ chức chặt chẽ, thực hiện những vụ án lừa đảo xuyên quốc gia qua hệ thống mạng toàn cầu nên việc phát hiện và bắt giữ chúng là một điều hết sức khó khăn. Tội phạm đã lợi dụng sự sơ hở của pháp luật, sự non yếu trong quản lý nhà nước, sự yếu kém của cán bộ, khai thác mặt trái của nền kinh tế thị trường, quản lý kinh tế, để lừa đảo; thông qua các hoạt động môi giới dịch vụ, đại lý mua bán hàng xuất nhập khẩu, mạng Internet, các hợp đồng tín dụng, vay vốn qua ngân hàng để chiếm đoạt tài sản với số lượng lớn, làm tổn thất nguồn tài chính của nhà nước, ảnh hưởng đến trật tự quản lý kinh tế tại Tp.HCM. Qua đó có thể thấy rằng tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản thuộc loại tội phạm có diễn biến rất phức tạp mà tính chất phức tạp của nó thể hiện ở điểm: số vụ liên tục tăng, thủ đoạn lừa đảo ngày càng tinh vi, mức độ thiệt hại về tài sản càng ngày càng nghiêm trọng. Có nhiều nguyên nhân để giải thích cho tình trạng nghiêm trọng của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản; tuy nhiên, việc nghiên cứu làm rõ các đặc điểm về nguyên nhân và điều kiện của loại tội phạm này trên phạm vi một địa bàn cụ thể (thông qua việc nghiên cứu đặc điểm kinh tế - xã hội, đặc điểm dân cư, tính chất của địa bàn) sẽ giúp chúng ta lý giải phần nào tính đặc thù của loại tội phạm lừa đảo chiếm đoạt tài sản trên địa bàn Tp.HCM. Với mong muốn tìm ra nguyên nhân và điều kiện của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản trên địa bàn thành Tp.HCM để từ đó có thể đưa ra các đề xuất nhằm có các giải pháp đấu tranh, phòng, chống loại tội phạm này. Do đó, người viết chọn đề tài “Nguyên nhân và điều kiện của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh” để làm luận văn tốt nghiệp Thạc sĩ của mình. 2
11. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Cho đến nay, đã có nhiều công trình nghiên cứu trong lĩnh vực tội phạm học cụ thể là tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản nhưng ở nhiều phạm vi và góc độ khác nhau, có thể liệt kê điển hình như: - Lê Quang Thành, Đấu tranh phòng, chống tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản do người nước ngoài thực hiện ở Việt Nam, Luận án tiến sĩ luật học, Học Viện Khoa Học Xã Hội, năm 2016. - Trần Anh Tuấn, Đấu tranh phòng, chống tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản trong lĩnh vực xuất khẩu lao động của lực lượng cảnh sát điều tra, Luận án tiến sĩ luật học, Học Viện Khoa Học Xã Hội, năm 2016. - Trần Thị Phương Hiền, Tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản, những vấn đề lý luận và thực tiễn, Luận văn thạc sĩ luật học, Đại học Luật Hà Nội năm 2007. - Nguyễn Thị Hồng Phượng, Tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản trên địa bàn tỉnh Quảng Nam: Tình hình, nguyên nhân và giải pháp phòng, chống, Luận văn thạc sĩ luật học, Học Viện Khoa Học Xã Hội, năm 2014 Ngoài các công trình nghiên cứu trên còn có các công trình nghiên cứu dưới dạng giáo trình, sách chuyên khảo của một số tác giả khác có liên quan đến lĩnh vực tội phạm như: “Giáo trình tội phạm học” của tác giả GS.TS. Võ Khánh Vinh, nhà xuất bản Công an nhân dân năm 2011; “Tội phạm học hiện đại và phòng ngừa tội phạm” của tác giả GS.TS. Nguyễn Xuân Yêm; “Tội phạm và cấu thành tội phạm” của tác giả GS. TS. Nguyễn Ngọc Hòa, nhà xuất bản Tư Pháp năm 2015; “Tội phạm học đương đại” của tác giả PGS. TS. Dương Tuyết Miên, nhà xuất bản Chính trị - Hành chính năm 2013; “Cơ chế hành vi phạm tội, cơ sở để xác định nguyên nhân và biện pháp phòng, chống tội phạm” của tác giả Phạm Văn Tỉnh, tạp chí Kiểm sát số 01/1996; Các công trình nghiên cứu về tội phạm chủ yếu để tìm ra tình hình tội phạm, nguyên nhân của tội phạm và đề ra các giải pháp phòng, chống hành vi 3
12. phạm tội trong một tội phạm cụ thể. Trong đề tài thạc sĩ này, bản thân người viết muốn nghiên cứu để tìm ra những nguyên nhân và điều kiện nào để tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản có cơ hội hình thành? Tìm ra cơ chế và mối quan hệ tác động qua lại giữa nguyên nhân và điều kiện và nhân thân người phạm tội của loại tội này rồi từ đó đề ra giải pháp loại trừ. Theo người viết, đây là một đề tài hay, mới trên địa bàn Tp.HCM, nên người viết mạnh dạn đăng ký tên đề tài luận văn thạc sĩ là “Nguyên nhân và điều kiện của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh”. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích của luận văn là làm sáng tỏ nguyên nhân và điều kiện hình thành tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản theo Điều 139 BLHS năm 1999, đánh giá thực trạng, nguyên nhân và điều kiện tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản tại Tp.HCM trong 06 năm qua (từ năm 2012 đến năm 2017) từ đó đề ra một số biện pháp loại trừ tội này góp phần nâng cao hiệu quả đấu tranh, phòng, chống tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản trên địa bàn Tp.HCM nói riêng và cả nước nói chung. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích trên, người viết luận văn đặt ra những nhiệm vụ sau đây: - Làm rõ các dấu hiệu pháp lý của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản trong BHLS năm 1999 sửa đổi, bổ sung năm 2009. - Nghiên cứu chung tình hình tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản trên địa bàn Tp.HCM. - Nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện khách quan cũng như chủ quan của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản trên địa bàn Tp.HCM. - Nghiên cứu mối quan hệ qua lại giữa nguyên nhân và điều kiện của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản trên địa bàn Tp.HCM. 4
13. - Nghiên cứu mối quan hệ giữa nguyên nhân và điều kiện của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản trên địa bàn Tp.HCM với nhân thân người phạm tội và nạn nhân của tội phạm. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là “Nguyên nhân và điều kiện của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh”. Trên cơ sở xem nguyên nhân và điều kiện là khởi đầu cho một hành vi phạm tội; hạn chế, xóa bỏ nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm để không nẩy sinh và phát triển tội phạm, đề ra giải pháp phòng, chống tội phạm. Luận văn tập trung nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực tiễn về nguyên nhân và điều kiện và công tác phòng, ngừa tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản trên địa bàn Tp.HCM để làm sáng tỏ các vấn đề thuộc nội dung luận văn. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Người viết tập trung nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện, nhân thân người phạm tội, mối quan hệ giữa người phạm tội và nạn nhân với tình hình tội phạm, thực trạng của nguyên nhân và điều kiện tình hình tội phạm này trên địa bàn Tp.HCM từ năm 2012 đến năm 2017. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Đề tài được nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp luận là phép duy vật biện chứng của Chủ nghĩa mác - Lê Nin kết hợp với tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và pháp luật, các quan điểm của Đảng, nhà nước để đấu tranh phòng, chống tội phạm nói chung và của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản nói riêng để bảo vệ an ninh chính trị, trật tự trị an - an toàn xã hội. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Trong quá trình nghiên cứu, người viết có sử dụng các phương pháp nghiên cứu thông dụng như: thu thập thông tin, thống kê tội phạm, phương 5
14. pháp phân tích và so sánh kết hợp lý luận với thực tiễn để vận dụng và hoàn thành bài luận văn này. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận Luận văn góp phần làm phong phú thêm lý luận tội phạm học, ngoài ra luận văn có thể dùng làm tài liệu tham khảo trong công tác giảng dậy và học tập ở các trường đào tạo về luật. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Những giải pháp được đề xuất trong luận văn nếu được áp dụng sẽ mang lại hiệu quả tích cực cho việc phòng, chống tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản trên địa bàn Tp.HCM nói riêng và cả nước nói chung. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Lý luận về nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản. Chương 2: Thực trạng nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản trên địa bàn Tp.HCM trong thời gian qua. Chương 3: Giải pháp khắc phục nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản trên địa bàn Tp.HCM trong thời gian tới. 6
15. Chương 1 LÝ LUẬN VỀ NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA TÌNH HÌNH TỘI LỪA ĐẢO CHIẾM ĐOẠT TÀI SẢN 1.1. Khái niệm và ý nghĩa của việc nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản Tội phạm học là một ngành khoa học pháp lý - xã hội học nghiên cứu nguồn gốc, bản chất, các hình thức biểu hiện và các loại tình hình tội phạm, các quy luật xuất hiện, tồn tại và thay đổi của tình hình tội phạm; các nguyên nhân và điều kiện và cơ chế tác động của các nguyên nhân và điều kiện đó đến tình hình tội phạm; nhân thân người phạm tội; các biện pháp phòng ngừa và khắc phục tình hình tội phạm xẩy ra trong xã hội và những vấn đề khác có liên quan đến công tác đấu tranh phòng, chống tình hình tội phạm. [78, tr. 5] Theo định nghĩa trên của GS.TS. Võ Khánh Vinh thì tội phạm học là một ngành khoa học pháp lý - xã hội học. Điều đó có nghĩa, để việc nghiên cứu đạt hiệu quả cao nhất chúng ta phải đặt ngành khoa học này trong mối quan hệ biện chứng giữa khoa học pháp lý mà cụ thể là khoa học luật hình sự với xã hội học, tâm lý học và một số các ngành khoa học khác. Vì vậy, để tạo tiền đề cho việc nghiên cứu đề tài luận văn trước tiên chúng ta tìm hiểu khái niệm về tội phạm được quy định tại khoản 1 điều 8 BLHS năm 1999 đã được sửa đổi, bổ sung vào năm 2009 như sau: Điều 8. Khái niệm tội phạm 1. Tội phạm là hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy định trong Bộ luật hình sự, do người có năng lực trách nhiệm hình sự thực hiện một cách cố ý hoặc vô ý, xâm phạm độc lập, chủ quyền, thống nhất, toàn vẹn lãnh thổ tổ quốc, xâm phạm chế độ chính trị, chế độ kinh tế, nền văn hóa, quốc phòng, an ninh, trật tự, an toàn xã hội, quyền lợi, lợi ích hợp pháp của tổ chức, xâm phạm tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, tự do, tài sản, các 7
16. quyền, lợi ích hợp pháp khác của công dân, xâm phạm những lĩnh vực khác của trật tự pháp luật xã hội chủ nghĩa. Tại Điều 139 BLHS năm 1999 đã được sửa đổi, bổ sung vào năm 2009 tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản đã được quy định như sau: Điều 139. Tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản 1. Người nào bằng thủ đoạn gian dối chiếm đoạt tài sản của người khác có giá trị từ năm trăm nghìn đồng đến dưới năm mươi triệu đồng hoặc dưới năm trăm nghìn đồng nhưng gây hậu quả nghiêm trọng hoặc đã bị xử phạt hành chính về hành vi chiếm đoạt hoặc đã bị kết án về tội chiếm đoạt tài sản, chưa được xoá án tích mà còn vi phạm, thì bị phạt cải tạo không giam giữ đến ba năm hoặc phạt tù từ sáu tháng đến ba năm. 2. Phạm tội thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ hai năm đến bảy năm: a) Có tổ chức; b) Có tính chất chuyên nghiệp; c) Tái phạm nguy hiểm; d) Lợi dụng chức vụ, quyền hạn hoặc lợi dụng danh nghĩa cơ quan, tổ chức; đ) Dùng thủ đoạn xảo quyệt; e) Chiếm đoạt tài sản có giá trị từ năm mươi triệu đồng đến dưới hai trăm triệu đồng; g) Gây hậu quả nghiêm trọng. 3. Phạm tội thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ bảy năm đến mười lăm năm: a) Chiếm đoạt tài sản có giá trị từ hai trăm triệu đồng đến dưới năm trăm triệu đồng; b) Gây hậu quả rất nghiêm trọng. 8
17. 4. Phạm tội thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ mười hai năm đến hai mươi năm, tù chung thân hoặc tử hình: a) Chiếm đoạt tài sản có giá trị từ năm trăm triệu đồng trở lên; b) Gây hậu quả đặc biệt nghiêm trọng. 5. Người phạm tội còn có thể bị phạt tiền từ mười triệu đồng đến một trăm triệu đồng, tịch thu một phần hoặc toàn bộ tài sản, bị cấm đảm nhiệm chức vụ, cấm hành nghề hoặc làm công việc nhất định từ một năm đến năm năm. Xuất phát từ quy định của pháp luật về tội phạm trong BLHS và dựa vào quy định của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản tại điều 139 BLHS, chúng ta có thể thấy khái niệm về tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản được định nghĩa như sau: “Tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản là một hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy định trong BLHS, do người có năng lực chịu trách nhiệm hình sự thực hiện một cách cố ý, thông qua việc dùng thủ đoạn gian dối để chiếm đoạt tài sản của người khác một cách trái pháp luật”. [20, tr.9] 1.1.1. Khái niệm nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản Nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản là những hiện tượng xã hội tiêu cực, là mối quan hệ không thể tách rời, nếu chỉ có nguyên nhân mà không có điều kiện thì sẽ không phát sinh hành vi phạm tội, sẽ không tạo ra kết quả của tội phạm và ngược lại; có khi quả của hành vi phạm tội này lại là nhân của một hành vi phạm tội khác; đây chính là tính nhân quả trong tình hình tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản. Sự tác động qua lại lẫn nhau “nguyên nhân - hậu quả” đều tùy thuộc vào “điều kiện”; điều kiện trong quan hệ này ta có thể ví như một hạt giống muốn nẩy mầm phải cần có nước làm chất xúc tác mà “điều kiện” trong trường hợp này chính là “nước”. Theo GS.TS. Võ Khánh Vinh “Tính nhân quả trong tình hình tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản mang tính phổ biến, tính không thể đảo ngược, tính 9
18. liên tục về không gian và thời gian và theo bản chất của mình mối liên hệ nhân quả là mối liên hệ di truyền học bởi vì nguyên nhân nào gây ra hậu quả đó” [78, tr.75]; đồng thời dây chuyền mối liên hệ nhân quả này không chỉ là một nên cùng một hậu quả có thể do nhiều nguyên nhân và điều kiện tác động lên nó và đôi khi chỉ một nguyên nhân nhưng sinh ra nhiều hậu quả khác nhau. Trước đây trong lý luận tội phạm học khi phân tích nguyên nhân và điều kiện phần lớn các nhà tội phạm học lý giải nguyên nhân và điều kiện nằm ở cơ sở hạ tầng là chính (đó là quan điểm của Mark). Ngày nay, trong ngành tội phạm học các nhà tội phạm học đã luận thêm là tính quyết định nguyên nhân và điều kiện không những nằm trong cơ sở hạ tầng còn nằm trong cơ sở ý thức và ý thức xã hội. Để nhận thức rõ nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản trên địa bàn Tp.HCM thì không thể không nghiên cứu cặp phạm trù “nhân - quả” của triết học Mác xít và “nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm” của tội phạm học. Khi nghiên cứu Tội phạm học Mác-Xít ta nhận thấy việc làm rõ nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm là nhiệm vụ của ngành Tội phạm học, nhưng bản thân vấn đề nguyên nhân và điều kiện lại là vấn đề của triết học Mác-Xít. Vì vây, để thực hiện nhiệm vụ này, tội phạm học phải dựa vào lý luận của triết học Mác-Xít về vấn đề nguyên nhân và điều kiện; theo đó nguyên nhân của tình hình tội phạm được hiểu là sự tác động qua lại giữa các yếu tố của môi trường sống như các hiện tượng kinh tế, xã hội, chính trị, tư tưởng, văn hóa, gia đình, nhà trường, và các yếu tố thuộc về chủ quan bên trong (đặc điểm về tâm sinh lý) của người phạm tội đã tác động qua lại làm phát sinh hành vi nguy hiểm cho xã hội mà BLHS gọi đó là tội phạm. GS.TS. Võ Khánh Vinh đã viết “Từ quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng mối quan hệ nhân quả được hiểu là mối quan hệ khách quan giữa 10
19. các hiện tượng, trong từng hiện tượng đó (nguyên nhân) trong những điều kiện nhất định sinh ra hiện tượng khác (hậu quả)” [78, tr.75]. Mối quan hệ này chính là sự phụ thuộc lẫn nhau của các hiện tượng, quá trình xẩy ra liên tiếp và có một mối tương quan rõ rệt, không thể tách rời. Đặc điểm của sự tác động qua lại giữa nguyên nhân và hậu quả thể hiện ở “sự chuyển tải một số lượng vật chất, năng lượng và thông tin nào đó từ nguyên nhân đến hậu quả”. Tất nhiên, sự chuyển tải thông tin là sự chuyển tải đặc thù đối với lĩnh vực quan hệ xã hội, trong đó con người là một tiểu hệ thống của nó, trong tiểu hệ thống này con người nhận vào tất cả các thông tin trong xã hội kể cả thông tin tốt lẫn thông tin xấu; do đó, tính chất hành vi của con người tùy thuộc rất lớn vào tính chất của những thông tin mà con người đó lĩnh hội trong cuộc sống hàng ngày. Nguyên nhân của tình hình tội phạm là những hiện tượng, quá trình xã hội có khả năng làm phát sinh tình hình tội phạm trong thực tế; trong mối quan hệ giữa nguyên nhân và điều kiện với tình hình tội phạm thì nguyên nhân là nhân tố trực tiếp làm phát sinh tình hình tội phạm, luôn thể hiện những mâu thuẫn về nhiều mặt trong đời sống xã hội và những mâu thuẫn này luôn tồn tại một cách ổn định bền vững về mặt thời gian. Điều kiện của tình hình tội phạm là những nhân tố không có khả năng trực tiếp làm phát sinh tình hình tội phạm, không chứa đựng những mâu thuẫn và xung đột trong xã hội nhưng lại tạo ra những khả năng và hoàn cảnh thuận lợi để nguyên nhân nhanh chóng làm phát sinh tình hình tội phạm. Điều kiện thường biểu hiện sự sơ hở và thiếu sót trong các hoạt động quản lý nhà nước, quản lý xã hội, những nhân tố tồn tại kém bền vững, không ổn định, dễ bị phá vỡ và thay đổi. Bản thân của tình hình tội phạm trong xã hội cũng có thể trở thành nguyên nhân và điều kiện của chính nó đã làm phát sinh tình hình tội phạm. 11
20. Nguyên nhân và điều kiện luôn có sự thay đổi liên tục về mặt lịch sử, tiến hóa theo sự tiến hóa của xã hội; xã hội loài người phát triển không ngừng thông qua các hình thái kinh tế, xã hội, văn hóa, giáo dục, công nghệ thông tin, v v nên nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm luôn chuyển biến theo sự phát triển của xã hội mà con người phạm tội kể cả nạn nhân của tội phạm là những nhân tố đã đóng góp một cách tích cực trong sự chuyển biến của tội phạm và được GS.TS. Võ Khánh Vinh nhận định “nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm được hiểu là hệ thống các hiện tượng xã hội tiêu cực trong hình thái kinh tế - xã hội tượng ứng quyết định sự ra đời của tình hình tội phạm như là hậu quả của mình” [78, tr.79].Trên cơ sở lý luận “nguyên nhân và điều kiện” của tình hình tội phạm nói chung, ta có thể đưa ra khái niệm nguyên nhân và điều kiện của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản như sau: Nguyên nhân của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản được hiểu là hệ thống các hiện tượng xã hội tiêu cực ở trong sự tác động qua lại sinh ra tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản như là hậu quả tất yếu và điều kiện của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản là những hiện tượng xã hội tiêu cực, tự nó không sinh ra tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản mà hỗ trợ cho nguyên nhân làm phát sinh tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản. 1.1.2. Ý nghĩa của việc nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản Muốn đề ra các giải pháp phòng, chống tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản một cách có hiệu quả, chúng ta phải tìm ra được những nguyên nhân và điều kiện nào để tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản có cơ hội hình thành? Tìm ra cơ chế và mối tác động qua lại giữa nguyên nhân và điều kiện, kết quả và nhân thân người phạm tội cũng như nạn nhân của loại tội này rồi từ đó đề ra giải pháp loại trừ chúng. 12
21. Khi nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản là chúng ta phải nghiên cứu về quy luật của sự phạm tội; chúng ta cần phải xác định tổng thể các hiện tượng xã hội tiêu cực cụ thể trong mối liên hệ nhân quả với tình hình tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản mà chúng ta đang nghiên cứu vì tội phạm cùng phát triển theo sự phát triển của xã hội - kinh tế - chính trị nên chúng có tác động qua lại lẫn nhau làm cho hành vi phạm tội càng ngày càng tinh vi hơn, đa dạng hơn và gây hậu quả nghiêm trọng hơn so với thời gian trước đây. Việc nghiên cứu làm rõ nguyên nhân và điều kiện của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản là cơ sở cho việc hoạch định các chính sách phát triển kinh tế - xã hội của địa phương một cách phù hợp giảm thiểu các mâu thuẫn xã hội là nguyên nhân làm phát sinh tình hình tội phạm. Chính sách phát triển kinh tế - xã hội của địa phương có ảnh hưởng rất lớn đến tình hình tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản mặc dù chỉ tác động gián tiếp nhưng lại mang tính căn bản, có ảnh hưởng rất lớn đến việc hạn chế và loại trừ dần dần những nguyên nhân và điều kiện làm phát sinh tình hình tội phạm, trong đó có nguyên nhân và điều kiện làm phát sinh tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản. Trên cơ sở nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản và đã xác định được những tồn tại, hạn chế, yếu kém trong việc phát triển kinh tế - xã hội là nguyên nhân cơ bản, chủ yếu làm phát sinh tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản thì các cơ quan chức năng sẽ có cơ sở hoạch định các chính sách phát triển kinh tế - xã hội của địa phương một cách phù hợp nhằm giảm thiểu các tiêu cực xã hội là nguyên nhân làm phát sinh tình hình tội phạm. Vì vậy, việc nghiên cứu để tìm ra nguyên nhân và điều kiện của tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản mang một ý nghĩa rất lớn trong chiến dịch phòng, chống tội này trên địa bàn Tp.HCM nói riêng và cả nước nói chung. Ngoài ra, 13
22. việc nghiên cứu này cũng sẽ tìm ra các biện pháp để “phòng” tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản tốt hơn là các giải pháp “chống” tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản bằng các quy định của pháp luật. Theo Patric V. Murphy, nhà tội phạm học người Mỹ thì: “Nguyên nhân gốc rễ của tội phạm là sự đói nghèo, thất nghiệp, thiếu việc làm, phân biệt chủng tộc, chăm sóc sức khỏe nghèo nàn, điều kiện nhà ở tồi tệ, yếu kém về giáo dục ở trường học, khuyết tật về tinh thần, lạm dụng rượu bia, gia đình bố mẹ đơn thân, nạn có thai của trẻ chưa thành niên và một xã hội ích kỷ và tham lam”. Theo PGS.TS Dương Tuyết Miên, “Các nhà tội phạm học trước đây khi lý giải về nguyên nhân của tội phạm đã dựa vào học thuyết để giải thích, cách lý giải đó ít nhiều là có cơ sở và không thể phủ nhận sự đóng góp của các học thuyết này đối với sự phát triển của tội phạm học. Tuy nhiên, ngày nay khoa học và đời sống xã hội càng ngày càng phát triển, do vậy, nếu đơn thuần chỉ dựa vào một học thuyết nào đó để giải thích về nguyên nhân của tội phạm thì cách tiếp cận đó mới giải thích nguyên nhân của tội phạm ở phạm vi hẹp và trên một phương diện nhất định”. [14, tr.202] Ngoài ra còn có các nhân tố được coi là “tác nhân” làm phát sinh tội phạm có sự tác động qua lại với nhau và trong tình huống cụ thể, nhất định mới có thể làm phát sinh tội phạm. Chính vì vậy, khi tìm hiểu về nguyên nhân của tội phạm đòi hỏi người nghiên cứu phải tiếp cận đa chiều với việc phân tích các nhân tố khác nhau có thể tác động, ảnh hưởng đến việc làm phát sinh tội phạm. Dựa trên kết quả nghiên cứu, người viết sẽ rút ra được những nhân tố nào là nguyên nhân chủ yếu trong việc phát sinh tội phạm, trên cơ sở đó việc xây dựng biện pháp phòng ngừa mới có định hướng cụ thể, có tính tập trung và không bị dàn trải. Từ việc phân tích trên ta có thể hiểu: Nguyên nhân và điều kiện của tội phạm là tổng hợp các nhân tố mà sự tác động qua lại giữa chúng đưa đến việc thực hiện tội phạm của người phạm tội. 14
23. 1.2. Phân loại nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản 1.2.1. Nguyên nhân và điều kiện khách quan của tình hình tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản Sự hình thành và phát triển nhân cách cá nhân trong xã hội được bắt đầu tự khi con người sinh ra và trải qua hàng loạt những biến động trong cuộc sống, trong từng giai đoạn của cuộc đời; những biến động xã hội này dù xấu hay tốt cũng đã ảnh hưởng rất lớn đến việc hình thành nhân cách của từng con người sống trong xã hội và sự hình thành nhân cách này chính là điểm mấu chốt để tạo nên một con người tốt hay xấu, thiện hay ác và điều này sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến các hoạt động của cá nhân trong tương lai. Tình hình tội phạm nói chung và tình hình tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản nói riêng là một hiện tượng xã hội, nó nẩy sinh và tồn tại trong xã hội, do đó, nó không thể không chịu sự tác động của xã hội. Môi trường xã hội chính là môi trường sống của con người nó giữ vai trò quyết định đến việc hình thành nhân cách, lối sống của con người và nó chính là điều kiện làm nẩy sinh, tồn tại các loại hành vi của con người trong xã hội, trong đó có hành vi nguy hiểm cho xã hội. Chính những hành vi nguy hiểm của từng con người trong xã hội đã góp phần vào những biến động trong xã hội từ đó nẩy sinh tình hình tội phạm đây chính là nguyên nhân và điều kiện khách quan của các loại tội phạm. Căn cứ vào lĩnh vực hình thành nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm nói chung, có thể chia nguyên nhân và điều kiện khách quan của tình hình tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản gồm những nguyên nhân và điều kiện sau: - Nguyên nhân và điều kiện về kinh tế - xã hội: Đây là những nhân tố thuộc về lĩnh vực kinh tế - xã hội có thể tác động làm phát sinh tội phạm như tình trạng thất nghiệp, đói nghèo, tác động của quá trình đô thị hóa, công 15