Luận văn Nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn tỉnh Đồng Nai

Nội dung text: Luận văn Nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn tỉnh Đồng Nai

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI TỐNG MINH LỢI NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA TÌNH HÌNH CÁC TỘI XÂM PHẠM SỞ HỮU TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH ĐỒNG NAI LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI, năm 2018
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI TỐNG MINH LỢI NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA TÌNH HÌNH CÁC TỘI XÂM PHẠM SỞ HỮU TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH ĐỒNG NAI Chuyên ngành: Tội phạm học và phòng ngừa tội phạm Mã số: 8.38.01.05 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. PHẠM VĂN TỈNH HÀ NỘI, năm 2018
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận văn chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình khoa học nào khác. Các số liệu, trích dẫn được sử dụng trong luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực, có dẫn chiếu, tham chiếu đầy đủ nguồn theo quy định của một công trình khoa học. Tôi xin chịu trách nhiệm về nội dung công trình nghiên cứu của mình./.
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA TÌNH HÌNH CÁC TỘI XÂM PHẠM SỞ HỮU 8 1.1. Khái niệm, ý nghĩa của việc nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu 8 1.2. Phân loại nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu 11 1.3. Cơ chế tác động của nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội phạm xâm phạm sở hữu 20 1.4. Mối quan hệ giữa nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu với tình hình các tội xâm phạm sở hữu, với nhân thân người phạm tội xâm phạm sở hữu và phòng ngừa tình hình các tội xâm phạm sở hữu. 22 Chương 2: THỰC TRẠNG NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA TÌNH HÌNH CÁC TỘI XÂM PHẠM SỞ HỮU TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH ĐỒNG NAI GIAI ĐOẠN 2013 - 2017 26 2.1. Thực trạng nhận thức làm sáng tỏ nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn tỉnh Đồng Nai 26 2.2. Thực trạng các nguyên nhân và điều kiện cụ thể của tình hình các tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn tỉnh Đồng Nai giai đoạn 2013 – 2017 38 2.3. Thực trạng làm sáng tỏ nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn tỉnh Đồng Nai thông qua chủ thể phòng, chống tội phạm 45 Chương 3: CÁC GIẢI PHÁP LOẠI TRỪ NGUYÊN NHÂN VÀ ĐỀU KIỆN CỦA TÌNH HÌNH CÁC TỘI XÂM PHẠM SỞ HỮU TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH ĐỒNG NAI Error! Bookmark not defined. 3.1. Tăng cường nhận thức về nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn tỉnh Đồng Nai trong phòng ngừa tình hình tội phạm này 48
5. 3.2. Nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn tỉnh Đồng Nai và vấn đề dự báo tình hình tội phạm này 50 3.3. Giải quyết nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu và phòng ngừa tình hình các tội xâm phạm sở hữu 52 KẾT LUẬN 64 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC
6. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLHS : Bộ luật hình sự BL TTHS : Bộ luật tố tụng hình sự CAND : Công an nhân dân TAND : Tòa án nhân dân THTP : Tình hình tội phạm VKSND : Viện kiểm sát nhân dân XPSH : Xâm phạm sở hữu
7. DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Bảng 2.1. Mức độ tổng quan của tình hình tội phạm nói chung và tình hình các tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn tỉnh Đồng Nai (2013 – 2017) Bảng 2.2. Biểu đồ diễn biến tình hình các tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn tỉnh Đồng Nai (2013 – 2017) Bảng 2.3. Cơ số tội phạm nói chung và tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn tỉnh Đồng Nai (2013 – 2017) Bảng 2.4. Cơ cấu của từng loại tội xâm phạm sở hữu trong mối quan hệ với tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn tỉnh Đồng Nai (2013 – 2017) Bảng 2.5. Diễn biến tình hình các tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn tỉnh Đồng Nai (2013 – 2017) (so sánh định gốc) Bảng 2.6. Cơ cấu về mức độ của tình hình các tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn tỉnh Đồng Nai phân theo dân cư 11 đơn vị hành chính cấp huyện Bảng 2.7. Cơ cấu về mức độ của tình hình các tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn tỉnh Đồng Nai phân theo diện tích 11 đơn vị hành chính cấp huyện Bảng 2.8. Cấp độ nguy hiểm của tình hình các tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn tỉnh Đồng Nai giai đoạn 2013 – 2017 xét theo dân số và diện tích của 11 đơn vị hành chính cấp huyện Bảng 2.9. Cơ cấu xét theo các bước thực hiện hành vi phạm tội Bảng 2.10. Cơ cấu xét theo công cụ gây án Bảng 2.11. Cơ cấu xét theo thời gian gây án Bảng 2.12. Cơ cấu xét theo địa điểm thực hiện hành vi phạm tội Bảng 2.13. Cơ cấu xét theo phương tiện gây án Bảng 2.14. Cơ cấu xét theo chế tài áp dụng Bảng 2.15. Cơ cấu theo độ tuổi của bị cáo Bảng 2.16. Cơ cấu xét theo giới tính của bị cáo Bảng 2.17. Cơ cấu xét theo hình thức cư trú Bảng 2.18. Cơ cấu xét theo tôn giáo, tín ngưỡng
8. Bảng 2.19. Cơ cấu xét theo trình độ văn hóa của bị cáo Bảng 2.20. Cơ cấu xét theo nghề nghiệp của bị cáo Bảng 2.21. Cơ cấu xét theo hoàn cảnh gia đình của bị cáo Bảng 2.22. Cơ cấu xét theo tình trạng hôn nhân Bảng 2.23. Cơ cấu xét theo đặc điểm tiền án, tiền sự
9. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Đồng Nai là tỉnh thuộc miền Đông Nam Bộ có diện tích tự nhiên khoảng 5.907,2 km2, chiếm 1,76% diện tích tự nhiên cả nước và 25,5% diện tích tự nhiên của vùng Đông Nam Bộ. Dân số tỉnh Đồng Nai năm 2017 khoảng 3.300 triệu người. Toàn tỉnh có 11 đơn vị hành chính, gồm: 01 đô thị loại 1 (thành phố Biên Hòa), 01 đô thị loại 3 (thị xã Long Khánh) và có 9 huyện (Long Thành, Nhơn Trạch, Xuân Lộc, Cẩm Mỹ, Thống Nhất, Trảng Bom, Định Quán, Tân Phú Và Vĩnh Cửu) với 171 địa bàn hành chính cấp xã (29 phường, 06 thị trấn, 136 xã). Phía Đông tiếp giáp tỉnh Bình Thuận, phía Bắc tiếp giáp tỉnh Lâm Đồng, phía Tây Bắc giáp tỉnh Bình Dương và tỉnh Bình Phước, phía Nam giáp tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu, phía tây giáp Thành phố Hồ Chí Minh. Đồng Nai được coi là bản lề chiến lược, tiếp giáp giữa trung du và đồng bằng, là cửa ngõ của trục động lực phát triển vùng kinh tế trọng điểm phía Nam: Thành phố Hồ Chí Minh – Đồng Nai – Bã Rịa Vũng Tàu nối liền với nhiều tuyến đường huyết mạch đi qua như: Quốc lộ 1A, quốc lộ 20, quốc lộ 51, quốc lộ 56 và tuyến đường sắt Bắc Nam đã tạo điều kiện cho hoạt động phát triển kinh tế trong vùng cũng như giao thương với cả nước. Nhờ vị trí thuận lợi và nền văn hóa phong phú, đa dạng, nên Đồng Nai đã trở thành khu vực trọng điểm của vùng Đông Nam Bộ. Trong những năm qua, tỉnh Đồng Nai không ngừng phát triển tình kinh kinh tế, văn hóa, xã hội, đời sống nhân dân được nâng cao về mọi mặt. Công tác phòng, chống tội phạm trên địa bàn tỉnh luôn được Tỉnh ủy Đồng Nai quan tâm, chỉ đạo các cấp, các ngành thường xuyên thực hiện các biện pháp giữ vững ổn định về chính trị, an ninh trật tự trên địa bàn phục vụ sự nghiệp phát triển kinh tế, xã hội của địa phương. Bên cạnh những kết quả đã đạt được như vậy thì những năm gần đây tình hình an ninh, trật tự trên địa bàn tỉnh vẫn diễn biến phức tạp gây ảnh hưởng đến sự phát triển kinh tế, xã hội và đời sống nhân dân. Tình hình tội phạm nói chung, tình hình các tôi xâm phạm sở hữu nói riêng vẫn diễn ra rất nghiêm trọng. Theo báo cáo kết quả thụ lý giải quyết các loại án của TAND tỉnh Đồng Nai, trong 5 năm từ năm 1
10. 2013 đến năm 2017, TAND các cấp đã giải quyết 15.316 vụ với 29.928 bị cáo; trong đó đã xét xử các tội xâm phạm sở hữu là 5.415 vụ với 8.328 bị cáo. Cụ thể, năm 2013 số vụ án XPSH là 1.166 vụ với 1.792 bị cáo; năm 2014 số vụ án XPSH là 1.123 vụ với 1.792 bị cáo; năm 2015 là 1.158 vụ với 1.863 bị cáo; năm 2016 là 1.070 vụ với 1.519 bị cáo; năm 2017 xẩy ra 898 vụ với 1.227 bị cáo. Tình hình các tội xâm phạm sở hữu diễn ra tăng giảm không ổn định qua từng năm, và có xu hướng giảm trong những năm gần đây. Tuy nhiên, tình hình các tội này vẫn chiếm tỷ lệ lớn trong tổng số các vụ án xẩy ra trên địa bàn, chiếm 35,36% số vụ với 27,83% số bị cáo. Hậu quả của tội phạm không chỉ gây thiệt hại nghiêm trọng về kinh tế mà còn ảnh hưởng đến tình hình an ninh, trật tự và sự phát triển về kinh tế, xã hội của tỉnh Đồng Nai. Trong những năm qua, Đảng ủy và UBND tỉnh Đồng Nai luôn quan tâm, chú trọng công tác đấu tranh phòng, chống tình hình tội phạm nói chung và các tội phạm xâm phạm sở hữu nói riêng. Trên cơ sở thực tế đã ban hành, triển khai nhiều văn bản chỉ đạo, hướng dẫn các cấp, các ngành, các cơ quan đoàn thể các chương trình, kế hoạch, biện pháp cụ thể để tổ chức trên tình thần của các văn bản: Nghị quyết số 09/1998/NQ-CP ngày 31/7/1998 của Chính phủ về “Tăng cường công tác phòng, chống tội phạm trong tình hình mới; Chỉ thị số 48 - CT/TƯ ngày 22/10/2010 của Bộ chính trị về “Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác phòng, chống tội phạm trong tình hình mới”; Chỉ thị số 09 - CT/TƯ ngày 01/12/2011 của Ban bí thư Trung ương về “Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với phong trào toàn dân bảo vệ ANTQ trong tình hình mới”. Công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm trên địa bàn tỉnh Đồng Nai đã đạt được những kết quả nhất định, tuy nhiên đây chỉ là những biện pháp phòng ngừa các loại tội phạm nói chung chưa có những giải pháp để ngăn chặn hạn chế nguyên nhân và điều kiện làm phát sinh tình hình các tội xâm phạm sở hữu cũng như phòng ngừa hiệu quả đối với loại tội này. Để đấu tranh có hiệu quả đối với loại tội phạm này, một trong những vấn đề quan trọng là cần làm rõ nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội XPSH. Hiện nay, trong số các khoa học pháp lý hình sự, tội phạm 2
11. học được xem là một khoa học về phòng ngừa tội phạm trên cơ sở làm rõ nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm. Với cách nhìn nhận như vậy, tác giả đã lựa chọn nghiên cứu đề tài “Nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn tỉnh Đồng Nai” làm đề tài nghiên cứu luận văn Thạc sĩ Luật học, chuyên ngành Tội phạm học và phòng ngừa tội phạm; Mã số: 8.38.01.05. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Để có cơ sở lý luận cho việc thực hiện đề tài, các công trình khoa học sau đây đã được nghiên cứu: - “Tội phạm học, Luật Hình sự, Luật Tố tụng Hình sự Việt Nam”, Nxb Chính trị quốc gia, năm1994; -“Tội phạm học Việt Nam-Một số vấn đề lý luận và thực tiễn” của Viện Nhà nước và Pháp luật, Nxb Công an nhân dân, năm 2000; -“Một số vấn đề lý luận về tình hình tội phạm ở Việt Nam”của TS. Phạm Văn Tỉnh, Nxb Tư pháp, năm 2007; - Giáo trình “Tội phạm học” của GS.TS. Võ Khánh Vinh, Nxb Công an nhân dân, 2013; - Giáo trình “Tội phạm học” của trường Đại học Luật Hà Nội, Nxb Công an nhân dân, năm 2004, 2012; - “Đấu tranh với tình hình tội phạm chống người thi hành công vụ ở nước ta hiện nay, một mô hình nghiên cứu tội phạm học chuyên ngành” của Phạm Văn Tỉnh, Đào Bá Sơn, Nxb Công an nhân dân, năm 2010; - “Một số vấn đề lý luận về tình hình tội phạm ở Việt Nam”của Nguyễn Văn Cảnh và Phạm Văn Tỉnh, do Học viện Cảnh sát nhân dân, Bộ Công an ấn hành năm 2013. Các công trình nghiên cứu nêu trên đã tập chung làm rõ những vấn đề lý luận cơ bản về nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu bao gồm khái niệm, nguyên nhân và điều kiện của tội phạm, phân biệt khái niệm nguyên nhân và điều kiện của tội phạm với một số khái niệm khác có liên quan, các 3
12. đặc điểm nguyên nhân và điều kiện của tội phạm, sự tác động qua lại của các yếu tố tiêu cực trong cơ chế hành vi phạm tội. Đây là những cơ sở lý luận rất quan trọng mà luận văn sẽ kế thừa làm nền tảng lý luận. Ở mức độ cụ thể và liên quan trực tiếp đến đề tài luận văn, các công trình khoa học sau đây cũng đã được tham khảo: - Huỳnh Văn Em (2007),“Thực trạng và giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động điều tra các vụ án xâm phạm sở hữu trên các tuyến giao thông đường thủy nội địa ở địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh”, Luận văn Thạc sỹ luật học, Đại học Cảnh sát nhân dân; - Trần Điện Ảnh (2014),“Các tội xâm phạm sở hữu có tính chiếm đoạt do người chưa thành niên thực hiện trên địa bàn tỉnh Bình Định: Tình hình, nguyên nhân và giải pháp phòng ngừa”, Luận văn Thạc sỹ luật học, Học viện khoa học xã hội; - Huỳnh Tấn Đạt (2014),“Các tội xâm phạm sở hữu do người chưa thành niên thực hiện trên địa bàn thành phố Hồ Chí Minh: Tình hình, nguyên nhân và giải pháp phòng ngừa”, Luận văn Thạc sỹ luật học, Học viện khoa học xã hội; - Nguyễn Thị Diệu Hiền (2014),“Các tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn tỉnh Bình Dương: Tình hình, nguyên nhân và giải pháp phòng ngừa”, Luận văn Thạc sỹ luật học, Học viện khoa học xã hội; - Trần Thị Hồng Lê (2014),“Các tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn tỉnh Bình Phước: Tình hình, nguyên nhân và giải pháp phòng ngừa”, Luận văn Thạc sỹ luật học, Học viện khoa học xã hội; - Nguyễn Kiến Thức (2015),“Các tội xâm phạm sở hữu trên địa tỉnh Sóc Trăng: Thực trạng, nguyên nhân và giải pháp phòng ngừa”, Luận văn Thạc sỹ luật học, Học viện khoa học xã hội; - Nguyễn Văn Phên (2015),‘‘Nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn tỉnh Tiền Giang”, Luận văn Thạc sỹ luật học, Học viện khoa học xã hội; 4
13. - Nguyễn Thị Triều Mến (2015), “Nhân thân người phạm tội xâm phạm sở hữu từ thực tiễn tỉnh Bình Dương”, Luận văn Thạc sỹ luật học, Học viện khoa học xã hội; - Nguyễn Đình Thanh (2016), ‘‘Nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn tỉnh Bình Dương”, Luận văn Thạc sỹ luật học, Học viện khoa học xã hội. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Đề tài nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn tỉnh Đồng Nai để làm sáng tỏ các yếu tố tác động làm phát sinh tình hình các tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn. Từ đó, đề tài đưa ra các giải pháp khắc phục các nguyên nhân và điều kiện của hiện tượng tiêu cực này, nhằm góp phần nâng cao hiệu quả phòng ngừa tình hình các tội xâm phạm sở hữu trong thời gian tới trên địa bàn tỉnh Đồng Nai 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Hệ thống hóa những vấn đề lý luận chung về nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu. - Nghiên cứu, phân tích làm rõ các yếu tố giữ vai trò là nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn tỉnh Đồng Nai. - Dự báo tình hình các tội xâm phạm sở hữu và hoàn thiện hệ thống giải pháp phòng ngừa các tội xâm phạm sở hữu từ khía cạnh nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội các tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn tỉnh Đồng Nai. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Xét trong hệ thống tội phạm học, tên đề tài luận văn đã đề cập đến đối tượng nghiên cứu của đề tài, tức là nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn tỉnh Đồng Nai. Đó là sự tương tác giữa những hiện tượng, những yếu tố tiêu cực thuộc môi trường sống ở tỉnh Đồng Nai và những đặc điểm tiêu cực về nhân thân người phạm tội mà trong những hoàn cảnh, tình huống nhất 5
14. định đã thực hiện những hành vi tạo thành tình hình các tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn tỉnh Đồng Nai. 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Về nội dung, đề tài được nghiên cứu dưới góc độ tội phạm học thuộc chuyên ngành Tội phạm học và Phòng ngừa tội phạm; - Về tội danh, đề tài phải đề cập đến đời sống thực tế của các tội được quy định từ Điều 133 đến Điều 145 của Bộ luật hình sự hiện hành; - Về không gian, đề tài sử dụng số liệu thực tế trên địa bàn tỉnh Đồng Nai, bao gồm số liệu thống kê của các cơ quan tư pháp hình sự cấp tỉnh, đặc biệt là của Tòa án nhân dân và 100 bản án hình sự sơ thẩm; - Về thời gian, đề tài nghiên cứu giới hạn trong thời gian từ 2013 đến năm 2017 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Đề tài được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm, đường lối của Đảng và pháp luật của Nhà nước về đấu tranh phòng, chống tội phạm. Đề tài sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể như: Phương pháp biện chứng, phương pháp logic, phương pháp nghiên cứu hồ sơ, phương pháp tổng kết thực tiễn, phương pháp phân tích, tổng hợp, thống kê, so sánh, hệ thống, diễn giải, quy nạp. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn - Ý nghĩa lý luận: Kết quả nghiên cứu của đề tài góp phần làm rõ hơn lý luận tội phạm học về nguyên nhân và điều kiện của tội phạm nói chung và của các tội XPSH trên địa bàn tỉnh Đồng Nai nói riêng. - Ý nghĩa thực tiễn: Kết quả nghiên cứu của đề tài có thể giúp cá nhân, cơ quan, tổ chức tham khảo để vận dụng vào việc tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức cho quần chúng nhân dân về nguyên nhân và điều kiện của tội phạm và vận dụng trong công tác điều tra, truy tố, xét xử, qua đó góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động phòng ngừa các tội XPSH trên địa bàn tỉnh Đồng Nai. 6
15. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, phần nội dung của luận văn gồm có 3 Chương. Cụ thể là: Chương 1. Những vấn đề lý luận chung về nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu Chương 2. Thực trạng nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn tỉnh Đồng Nai giai đoạn 2013 – 2017 Chương 3. Các giải pháp loại trừ nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn tỉnh Đồng Nai. 7
16. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ NGUYÊN NHÂN VÀ ĐIỀU KIỆN CỦA TÌNH HÌNH CÁC TỘI XÂM PHẠM SỞ HỮU TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH ĐỒNG NAI 1.1. Khái niệm, ý nghĩa của việc nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu 1.1.1. Khái niệm nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu GS.TS Võ Khánh Vinh cho rằng: “Nguyên nhân của tình hình tội phạm là những hiện tượng xã hội tiêu cực ở trong mối liên hệ tương tác hai mức độ sinh ra và tái sản xuất ra tình hình tội phạm như là hậu quả tất yếu của mình. Điều kiện của tình hình tội phạm là những hiện tượng xã hội tiêu cực, tự mình không sinh ra tình hình tội phạm và các tội phạm, mà là hỗ trợ, làm dễ dàng và tăng cường cho sự hình thành và hoạt động của các nguyên nhân” [56, tr. 87]. Quan điểm trên thể hiện bản chất nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm nói chung. Như vậy để tìm hiểu nguyên nhân và điêu kiện trong những trường hợp cụ thể của tình hình các tội XPSH cần làm rõ khái niệm cụ thể từ đó định hướng cho việc nghiên cứu. Quan điểm của Chủ nghĩa Mác – Lênin khẳng định rằng nguyên nhân là phạm trù chỉ sự tác động qua lại giữa các mặt của một sự vật, một hiện tượng hoặc giữa các sự vật, các hiện tượng với nhau gây ra một sự biến đổi nhất định gọi là kết quả. Về bản chất nguyên nhân không phải là hiện tượng hay sự vật nào đó mà nguyên nhân chỉ có thể là sự tác động qua lại, không có sự tác động qua lại thì không có nguyên nhân. Trong quá trình tương tác với điều kiện nhất định nguyên nhân sẽ sinh ra kết quả tương ứng Về lý thuyết, nguyên nhân và điều kiện là hai phạm trù khác nhau, giữ vai trò khác nhau trong việc sinh ra kết quả là tình hình tội phạm.Tuy nhiên, trong lĩnh vực xã hội nói chung và tội phạm học học nói riêng, sự phân biệt giữa nguyên nhân và 8
17. điều kiện chỉ mang tính chất tương đối, thực tế đấu tranh và phòng ngừa tội phạm luôn đòi hỏi phải loại trừ cả nguyên nhân và điều kiện làm phát sinh tội phạm. Vì vậy việc đi nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm nói chung và tội phạm SPSH nói riêng có ý nghĩa rất quan trọng, từ đó đưa ra các biện pháp phòng ngừa đạt hiệu quả cao. Với cách nhìn nhận như vậy, có thể đưa ra nhận định: Nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu là sự tác động qua lại giữa các yếu tố tiêu cực của môi trường sống với các yếu tố tâm – sinh lý tiêu cực thuộc cá nhân con người, trong những tình huống, hoàn cảnh nhất định làm phát sinh các hành vi nguy hiểm cho xã hội mà Luật hình sự quy định là các tội xâm phạm sở hữu. Trên cơ sở này, tác giả đi sâu vào nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu trên địa bàn tỉnh Đồng Nai 1.1.2. Ý nghĩa của việc nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu Khi nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm có ý nghĩa rất quan trọng trong tội phạm học. Thông qua nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện sẽ tạo thuận lợi nghiên cứu, nhận thức các đối tượng khác của tội phạm học và đề ra các biện pháp phòng ngừa đạt hiệu quả. Bởi mục đích cuối cùng của tội phạm học nói chung là làm giảm đến mức thấp nhất số lượng tội phạm xẩy ra trong xã hội, bảo đảm an ninh, trật tự, an toàn xã hội. Do đó, việc nghiên cứu một cách sâu sắc, toàn diện nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm xâm phạm sở hữu sẽ mang lại nhiều ý nghĩa quan trọng về lý luận và thực tế. 1.1.2.1. Ý nghĩa lý luận của việc nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu Thứ nhất, việc nghiên cứu, làm rõ nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu góp phần nhận thức sâu sắc hơn, rõ nét hơn về tình hình các tội xâm phạm sở hữu, góp phần hoàn thiện hệ thống lý luận của nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm. 9
18. Thông qua việc nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện tình hình tội phạm xâm phạm sở hữu trên địa bàn tỉnh Đồng Nai sẽ góp phần làm rõ thực trạng, cơ cấu, diễn biến của tình hình tội phạm xâm phạm sở hữu và xu hướng của tình hình tội phạm trong thời gian tới. nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu còn giúp hiểu rõ hơn các yếu tố thuộc nhân thân người phạm tội, xem xét, nhìn nhận những yếu tố này trong sự tác động qua lại với các yếu tố khác thuộc môi trường sống và hoàn cảnh làm phát sinh tình hình các tội xâm phạm sở hữu. Thứ hai, nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu còn giúp việc hoạch định chính sách pháp luật nói chung và các chính sách hình sự nói riêng. Thứ ba, nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu còn góp phần cung cấp những thông tin hữu ích cho các ngành khoa học pháp lý khác sử dụng, đồng thời là cơ sở áp dụng các phương pháp, biện pháp trong thực tế phòng, chống tội phạm. 1.1.2.2. Ý nghĩa thực tiễn của việc nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu Thứ nhất, việc nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu là cơ sở để xây dựng các biện pháp phòng ngừa các tội xâm phạm sở hữu một cách khoa học và đạt hiệu quả cao. Thứ hai, nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu là cơ sở cho việc hoạch định các chính sách phát triển kinh tế, xã hội một cách phù hợp, giảm thiểu các mâu thuẫn xã hội là nguyên nhân làm phát sinh tội phạm trên địa bàn tỉnh Đồng Nai. Thứ ba, nghiên cứu nguyên nhân và điều kiện tình hình các tội xâm phạm sở hữu sẽ góp phần cung cấp những thông tin hữu ích cho khoa học quản lý, giáo dục người phạm tội trở thành người hữu ích cho xã hội. 10
19. 1.2. Phân loại nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội xâm phạm sở hữu Theo GS.TS. Võ Khánh Vinh thì “Trong tội phạm học, tùy thuộc vào nhiệm vụ của việc nghiên cứu người ta sử dụng việc phân chia các nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm theo các cách khác nhau” [56, tr. 93]. Việc phân loại các nguyên nhân và điều kiện của tình hình tội phạm được tiến hành theo các tiêu chí về cơ chế, mức độ tác động, nội dung tác động và bản chất của sự tồn tại. Như vậy, nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội XPSH cũng rất đa dạng, phong phú và có nhiều cách phân loại khác nhau. Xét thấy để giải quyết tốt nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài thì cần phải phân loại nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội XPSH trên cơ sở cơ chế hành vi phạm tội. Nghiên cứu các công trình, tài liệu về cơ chế hành vi phạm tội [23,35,46], có thể rút ra các kết luận sau: Một là, hệ thống các yếu tố làm phát sinh tình hình các tội XPSH cần làm rõ dựa trên quy luật của cơ chế hành vi phạm tội vận hành theo công thức S - X – R, trong đó S là kích thích khách thể (môi trường sống), X là kích thích phương tiện (yếu tố tâm sinh lý con người với hạt nhân là ý thức pháp luật) và R là hành động trả lời các kích thích đó; Hai là, cơ chế hành vi phạm tội có hai quá trình: quá trình một là quá trình tương tác nhập tâm; quá trình hai là quá trình tương tác xuất tâm. Hai quá trình này phụ thuộc lẫn nhau, tác động lẫn nhau; Ba là, quá trình tương tác nhập tâm trong cơ chế hành vi phạm tội là quá trình con người chuyển các yếu tố từ phía môi trường sống vào bản thân mình để tạo thành tâm lý, ý thức, quan điểm, nhân cách của bản thân và cách nhìn nhận thế giới bên ngoài. Quá trình tương tác xuất tâm trong cơ chế hành vi phạm tội là quá trình bộc lộ tâm lý, ý thức, đặc biệt là ý thức pháp luật, ra bên ngoài thông qua hoạt động kế hoạch hóa và hiện thực hóa hành vi. Trên cơ sở lý luận như đã trình bày, việc phân loại nguyên nhân và điều kiện của tình hình các tội XPSH theo cơ chế hành vi phạm tội được tiến hành như sau: 11
20. 1.2.1. Những nguyên nhân và điều kiện thuộc quá trình tương tác nhập tâm Quá trình tương tác nhập tâm của cơ chế hành vi phạm tội XPSH kéo dài từ khi sinh ra cho tới khi chủ thể hành vi có được động lực thực hiện hành vi phạm tội XPSH, tức là từ quá trình tiếp nhận các yếu tố từ môi trường bên ngoài từ khi sinh ra đến giai đoạn “động cơ hóa hành vi” trong mô hình cơ chế hành vi phạm tội. Quá trình này chỉ diễn ra trong đầu óc con người, được gọi là “Quá trình tương tác nhập tâm”. Chính những yếu tố tiêu cực thuộc quá trình này cùng với các yếu tố thuộc tâm sinh lý bên trong con người đã tạo cho chủ thể hành vi một nhân thân xấu dần và dẫn tới xác định cho mình động lực để phạm tội – động cơ hóa hành vi. 1.2.1.1 Những nguyên nhân và điều kiện khách quan Sự hình thành, phát triển nhân cách của một con người với tính chất là một thực thể xã hội bắt đầu từ khi người đó sinh ra và trải qua một quá trình tương tác lâu dài giữa các yếu tố khách quan thuộc môi trường sống với các yếu tố chủ quan thuộc về ý thức của con người. Trong quá trình tương tác đó cá nhân chịu sự tác động của môi trường sống (chứa đựng yếu tố thuận lợi và yếu tố không thuận lợi) làm biến dạng nhân cách, làm xuất hiện những nhu cầu, lợi ích lệch chuẩn mực xã hội của một đối tượng luôn được coi là nguyên nhân và điều kiện dẫn đến hành vi phạm tội. Những nguyên nhân, điều kiện này tác động lên đối tượng trong một khoảng thời gian dẫn đến việc hình thành những nhu cầu lợi ích không phù hợp với các chuẩn mực xã hội; để thỏa mãn nhu cầu, lợi ích đó thì đối tượng lựa chọn con đường đó là thực hiện hành vi XPSH và dự định sẽ làm khi có điều kiện thích hợp. Tuy nhiên, cần phải lưu ý rằng như đã trình bày thì kết quả sự tác động của các yếu tố này còn phụ thuộc vào khả năng lĩnh hội của chủ thể điều này giải thích cho việc không phải ai rơi vào môi trường không thuận lợi cũng đều có ý định phạm tội – Động cơ hóa hành vi. Nguyên nhân và điều kiện trong giai đoạn này thuộc quá trình tương tác nhập tâm: a) Những yếu tố tiêu cực thuộc môi trường gia đình 12
21. Gia đình là tế bào của xã hội, cái nôi nuôi dưỡng và là môi trường quan trọng hình thành và giáo dục nhân cách của con người. Mỗi đứa trẻ khi sinh ra như một trang giấy trắng, bản thân trẻ chưa hình thành một tính cách rõ rệt. Những nét vẽ đầu tiên lên trang giấy đó có thể sẽ quyết định cả cuộc đời. Vì vậy, môi trường đầu tiên mà mỗi đứa trẻ tiếp xúc – gia đình sẽ là những ảnh hưởng đầu tiên và quan trọng nhất đối sự phát triển tâm lý và tính cách của trẻ. Một môi trường gia đình thuận lợi sẽ hình thành những phẩm chất cá nhân tích cực đối với cá nhân. Ngược lại, sống trong gia đình không thuận lợi (gia đình khuyết thiếu, gia đình đông con, gia đình không hòa thuận ) sẽ hình thành nhân cách tiêu cực trong mỗi cá nhân, ảnh hưởng đến nhận thức mỗi cá nhân từ đó dẫn đến thực hiện các tội XPSH. Thứ nhất, gia đình khuyết thiếu. Trẻ em sống trong gia đình khuyết thiếu là gia đình không có cha hoặc không có mẹ, hoặc không có cha hoặc mẹ, cha mẹ ly hôn. Đây là gia đình sẽ ảnh hưởng đến trẻ em nếu sự quan tâm của cha hoặc mẹ. thiếu tình thương của cha mẹ, sự quan tâm, chăm sóc sẽ dẫn đến trẻ có tâm lý tự ti, mặc cảm và từ đó không học hành, đi theo các tệ nạn xã hội và từ đó dẫn đến con đường phạm tội. Thứ hai, gia đình không hòa thuận, hạnh phúc. Sống trong môi trường gia đình không hòa thuận, không hạnh phúc ảnh hưởng đến tâm lý trẻ như chán nán, thất vọng về cuộc sống, coi thường bố mẹ, coi thường những giá trị đạo đức, không có ý thức tôn trọng pháp luận, dễ dàng theo bạn bè những thói hư tật xấu và vi phạm pháp luật. Thứ ba, gia đình đông con. Sống trong gia đình đông con sẽ không được sự quan tâm của cha mẹ, cha mẹ không có thời gian gần gũi, chăm sóc hay lắng nghe tâm tư nguyện vọng của trẻ em. Gia đình đông con trẻ em sẽ thiếu thốn về vật chất và thực hiện các hành vi vi phạm về tài sản như trộm cắp tài sản, cướp tài sản Cha mẹ không quan tâm trẻ sẽ thiếu thốn về mặt tinh thần, tình cảm. Từ những yếu tố đó sẽ ảnh hưởng tới trẻ lì lợm, thiếu bản lĩnh, thấy bất công, mất niềm tin vào cuộc sống. 13
22. Thứ tư, gia đình có người thân vi phạm pháp luật. Đây là gia đình sẽ tạo cho trẻ dễ dàng học những thói hư, tật xấu của những người vi phạm. Trẻ em sống trong môi trường này sẽ hình thành tâm lý bất cần, coi thường giá trị đạo đức, giá trị pháp luật. Coi thường pháp luật và nhận thức sai lệch về quyền sở hữu tài sản của người khác sẽ dẫn đến trẻ thực hiện các tội về xâm phạm sở hữu như cướp, cướp giật tài sản hay trộm cắp tài sản. b) Những yếu tố tiêu cực thuộc môi trường nhà trường Nếu gia đình là nơi đầu tiên hình thành nhân cách của mỗi cá nhân thì môi trường nhà trường sẽ bồi đắp, hoàn thiện nhân cách đó. Nhà trường không chỉ là nơi cá nhân trau dồi kiến thức tự nhiên và xã hội mà còn là nơi cá nhân hình thành hệ thống các quan điểm, nhân sinh quan, phương pháp nhìn nhận đánh giá sự vật, hiện tượng. Chính vì vậy, có thể thấy rằng môi trường nhà trường có ý nghĩa rất quan trọng đối với sự hình thành nhân cách, hành vi của mỗi cá nhân. Cá nhân có nhận thức đúng thì mới hành động đúng. Ngược lại, môi trường giáo dục có nhiều nhân tố không lành mạnh sẽ ảnh hưởng đến nhận thức lệch lạc đối với cá nhân, từ đó dẫn đến hành vi lệch chuẩn mực xã hội và thường sẽ đi vào con đường vi phạm pháp luật nói chung, phạm các tội về xâm phạm sở hữu nói riêng. Những nhân tố không lành mạnh bao gồm như: Thứ nhất, kỷ luật nhà trường lỏng lẻo, không nghiêm, bạo lực học đường. đây có thể coi là những nhân tố tác động trực tiếp đến nhận thức của cá nhân trong môi trường nhà trường hình thành nên những hành vi lệch chuẩn. Từ những yếu tố này dẫn đến sự buồn chán, sợ đến trường, mất niềm tin vào cuộc sống, dễ bị lôi kéo vào các hoạt động tiêu cực khi mà môi trường nhà trường không định hướng được. Với môi trường này hình thành nên tính cách của trẻ như bỏ mặc việc học, chống đối, thích hưởng thụ vật chất, dùng vũ lực giải quyết vấn đề và từ đó vi phạm pháp luật, dễ dàng phạm các tội xâm phạm sở hữu như cướp tài sản, trộm cắp tài sản Thứ hai, về đội ngũ giáo viên giảng dạy. Thầy cô giáo chính là tấm gương để các em học tập, noi theo. Vì vậy, sự thiếu gương mẫu của thầy cô giáo trong lối sống, đạo đức trong hành xử với học sinh, không là tấm gương cho học sinh từ đó 14