Luận văn Người làm chứng theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn Thành phố Hà Nội

Nội dung text: Luận văn Người làm chứng theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn Thành phố Hà Nội

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI LÊ TIẾN NGƯỜI LÀM CHỨNG THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ HÀ NỘI Chuyên ngành : Luật n s v t t n n s Mã s : 60. 38. 01. 04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS PHÙNG THẾ VẮC HÀ NỘI, 2016
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong luận văn đảm bảo độ tin cậy, chính xác và trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình khoa học nào khác. Tác giả luận văn LÊ TIẾN
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ NGƯỜI LÀM CHỨNG 6 THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM 1.1. Lịch sử hình thành và phát triển của chế định người làm chứng 6 1.2. Khái niệm, diều kiện, đặc điểm và vai trò của người làm chứng trong 11 tố tụng hình sự 1.3. Lời khai của người làm chứng và vai trò lời khai người làm chứng 16 trong tố tụng hình sự 1.4. Ý nghĩa về quy định địa vị pháp lý người làm chứng trong pháp luật 23 tố tụng hình sự Chương 2: QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM VỀ NGƯỜI LÀM CHỨNG VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG TRÊN 27 ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HÀ NỘI 2.1. Địa vị pháp lý của người làm chứng theo quy định pháp luật tố tụng 27 hình sự Việt Nam 2.2. Thực tiễn áp dụng các quy định pháp luật tố tụng hình sự về địa vị 43 pháp lý của người làm chứng trên địa bàn thành phố Hà Nội Chương 3. HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM VÀ NÂNG CAO HIỆU QUẢ VỀ NGƯỜI LÀM CHỨNG TRÊN 60 ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HÀ NỘI 3.1. Tổ chức triển khai có hiệu quả Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 60 3.2. Tiếp tục hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam về người làm chứng 62 3.3. Giải pháp khác 74 KẾT LUẬN 78 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 81
4. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLHS Bộ luật Hình sự BLTTHS Bộ luật Tố tụng hình sự LLK Lấy lời khai TAND Tòa án nhân dân TTHS Tố tụng hình sự VAHS Vụ án hình sự XHCN Xã hội chủ nghĩa
5. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Đi đôi với quá trình hội nhập phát triển kinh tế là yêu cầu xây dựng một xã hội có những thiết chế pháp luật chặt chẽ và cụ thể, trong đó quyền con người phải được tôn trọng và bảo vệ. Người làm chứng được quy định trong Bộ luật tố tụng hình sự (BLTTHS) năm 2003 là cơ sở pháp lý quan trọng để nâng cao vai trò, vị trí, ý nghĩa của người làm chứng - là một chủ thể trong vụ án hình sự góp phần làm rõ sự thật khách quan của vụ án, là một chế định lâu đời trong hệ thống pháp luật của Nhà nước ta và các nước khác trên thế giới. Xuất phát từ lời khai của người làm chứng là một trong những nguồn chứng cứ có vai trò rất quan trọng giúp vụ án nhanh chóng được sáng tỏ. Cùng với quá trình hội nhập kinh tế thế giới, sự hoàn thiện các quy định của pháp luật đối với người làm chứng và sự bảo đảm của nhà nước về địa vị pháp lý của người làm chứng sẽ có ý nghĩa thiết thực trong việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của con người, của các tổ chức chính trị và của toàn xã hội nói chung cũng như quyền lợi của người làm chứng nói riêng; góp phần củng cố niềm tin của nhân dân vào sự công minh của pháp luật, của Nhà nước và đồng thời góp phần quan trọng xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam vững mạnh. Hiện nay pháp luật tố tụng hình sự quy định theo hướng ngày càng hoàn thiện hơn về quyền và nghĩa vụ của người làm chứng, mở rộng quyền của họ và những biện pháp bảo đảm tố tụng cho các quyền đó. Tuy nhiên, việc quy định các quyền và nghĩa vụ của người làm chứng và quy định về địa vị pháp lý của người làm chứng trong BLTTHS năm 2003 vẫn chưa tạo cơ sở pháp lý phù hợp để khuyến khích người làm chứng tích cực thực hiện nghĩa vụ công dân của mình, hợp tác với Nhà nước trong đấu tranh phòng chống tội phạm, xác minh sự thật khách quan của vụ án chưa thực sự bảo đảm các quyền, lợi ích chính đáng của người làm chứng. Bên cạnh đó, hoạt động của tội phạm ngày càng nguy hiểm, manh động và táo tợn hơn trong việc trả thù, đe dọa, hành hung người làm chứng. Những quy định về người làm chứng trong pháp luật hiện hành vẫn còn nhiều bất cập về nội dung và những cơ chế đảm bảo quyền và ngĩa vụ người làm chứng chưa được giải quyết. Từ 1
6. những vấn đề nêu trên, người làm chứng trong luật tố tụng hình sự Việt Nam, nhất là đối với các vụ án lớn, người làm chứng thường ít ra làm chứng, từ chối làm chứng, khai báo chịu sự tác động của nhiều yếu tố khách quan, chủ quan chi phối gây thiệt hại cho nhà nước, xã hội. Cùng với việc đẩy mạnh hội nhập phát triển kinh tế, xã hội. Đảng và nhà nước ta đang tiến hành cải cách tư pháp theo nghị quyết số 49/NQ-TW ngày 02/6/2005 của Bộ Chính trị về chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020, hoàn thiện hệ thống pháp luật trong nước, phù hợp với hội nhập quốc tế trong đó các quy định về quyền, nghĩa vụ của người làm chứng là một dẫn chứng cụ thể. Việc nghiên cứu người làm chứng theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam để có cái nhìn sâu hơn, đầy đủ hơn và có những giải pháp hoàn thiện quy định của pháp luật về người làm chứng là hoàn toàn cần thiết. Xuất phát từ thực tế cấp thiết đó tôi đã chọn đề tài: “Người làm chứng theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn thành phố Hà Nội” làm đề tài luận văn thạc sỹ Luật học của mình. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Có nhiều tác giả nghiên cứu trong các công trình khoa học có cấp độ khác nhau quy định của pháp luật về người làm chứng trong luật Hình sự. Trong đó có một số bài viết như: “Bảo vệ người làm chứng và quyền miễn trừ người làm chứng trong tố tụng hình sự” của PGS.TS Nguyễn Thái Phúc, trường Đại học Luật Tp Hồ Chí Minh (Tạp chí khoa học pháp lý số 3 năm 2007); “Lời khai của người làm chứng trong vụ án hình sự” của TS. Trần Quang Tiệp, Tổng cục An ninh, Bộ công an (Tạp chí khoa học pháp lý số 4 năm 2005); “Hoàn thiện quy định của BLTTHS nhằm bảo vệ người làm chứng khi tham gia tố tụng” của Ths. Nguyễn Hải Ninh (Trường Đại học Luật Hà Nội); “Hoàn thiện cơ sở pháp lý về bảo vệ người tố giác, người làm chứng, người bị hại trong vụ án hình sự” của PGS.TS Trần Đình Nhã (Phó chủ nhiệm Ủy ban quốc phòng và an ninh của Quốc hội); “Một số vấn đề trong việc bảo vệ người làm chứng” của tác giả Đinh Tuấn Anh (Học viện cảnh sát) trên tạp chí kiểm sát số 7/2008; “Quyền con người, quyền công dân trong hiến pháp Việt Nam” của PGS.TS Nguyễn Văn Động, Nxb khoa học xã hội 2005; đề tài nghiên cứu khoa học cấp cơ sở “Các quyền cơ bản hiến định của công dân trong lĩnh vực tố tụng hình sự” của TS. Tô Văn Hòa trường Đại học Luật Hà Nội; “Những vấn đề lý luận về bảo vệ các quyền con người bằng 2
7. pháp luật trong lĩnh vực tư pháp hình sự” của PGS.TSKH Lê Cảm, tạp chí Tòa án nhân dân số 01/2006; “Một số vấn đề cần chú ý về tâm lý xã hội của người làm chứng” của Đinh Thế Anh, Tạp chí kiểm sát số 7/2008; Tạp chí kiểm sát số 17/2009; “Vấn đề bảo vệ nhân chứng, người tố giác và những người tham gia tố tụng khác” của T.S Phạm Mạnh Hùng, Trường đào tạo bồi dưỡng nghiệp vụ kiểm sát (Tạp chí kiểm sát số 7 tháng 4 năm 2012); “Hoàn thiện chế định người làm chứng trong tố tụng hình sự đảm bảo tính khách quan, minh bạch tại phiên tòa” của Th.S Nguyễn Thị Tuyết, Tòa án quân sự Trung ương (Tạp chí Tòa án nhân dân số 10 tháng 5 năm 2011) vv Các bài viết này đã đề cập đến nhiều khía cạnh phân tích, bình luận các quyền và nghĩa vụ cũng như địa vị pháp lý của người làm chứng trong bộ luật tố tụng hình sự, giúp người đọc nhận thức cụ thể, chi tiết hơn về người làm chứng về địa vị pháp lý của người làm chứng trong TTHS Việt Nam như về vai trò của người làm chứng; đặc điểm về tâm lý xã hội khi tham gia làm chứng; cơ sở pháp lý bảo vệ người làm chứng. Có những bài viết đã chỉ ra được những tồn tại, vướng mắc trong thực tiễn thực hiện các quy định của pháp luật hình sự về người làm chứng từ đó đề xuất một số kiến nghị giải pháp hoàn thiện quy định pháp luật về người làm chứng trong TTHS. Mặc dù đã có nhiều công trình khoa học nghiên cứu trục tiếp hoặc gián tiếp về người làm chứng trong TTHS Việt Nam dưới nhiều góc độ khác nhau như đã nêu và đã góp phần làm phong phú, hoàn thiện hơn khoa học pháp luật nói chung, khoa học pháp luật TTHS nói riêng, hoàn thiện hệ thống pháp luật và xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa tuy nhiên qua nghiên cứu và tìm hiểu nhiều nguồn thông tin khác nhau tác giả nhận thấy chưa có Luận văn thạc sỹ, Luận án tiến sỹ nào nghiên cứu về đề tài “Người làm chứng theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn thành phố Hà Nội”. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu M c đíc n iên cứu Mục đích của việc nghiên cứu đề tài là làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận người làm chứng theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam và thực tiễn áp dụng quy định địa vị pháp lý của người làm chứng trên địa bàn thành phố Hà Nội. Nhiệm v nghiên cứu đề tài 3
8. - Nghiên cứu cơ sở lý luận của chế định người làm chứng, làm rõ vai trò, ý nghĩa chủ yếu của người làm chứng trong thực tiễn đời sống xã hội cũng như trong thực tiễn pháp luật; - Phân tích, đánh giá việc thực hiện pháp luật về chế định người làm chứng trên địa bàn thành phố Hà Nội, tìm hiểu đề ra những giải pháp, phương hướng hoàn thiện các quy định pháp luật và việc áp dụng thống nhất pháp luật của chế định này, nhất là vấn đề tạo cơ sở pháp lý vững chắc trong hoạt động của người làm chứng trên địa bàn thành phố Hà Nội nói riêng và người làm chứng trên cả nước nói chung. - Nâng cao hiểu biết pháp luật cho mọi người nhất là cho người làm chứng, giúp họ ra tố giác tội phạm và ra làm chứng bảo vệ công lý một cách mạnh dạn hơn; 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đ i tượng nghiên cứu Trong đề tài này, tác giả chủ yếu tập trung nghiên cứu địa vị pháp lý của người làm chứng trong TTHS. Cụ thể là nghiên cứu các quy định của luật TTHS quy định về quyền và nghĩa vụ của người làm chứng cũng như nghiên cứu việc thực hiện các quy định đó từ thực tiễn thành phố Hà Nội. Việc nghiên cứu thực tiễn được tác giả thực hiện thông qua việc nghiên cứu quá trình giải quyết các vụ án điển hình cũng như qua số liệu thống kê cần thiết. Phạm vi nghiên cứu Đề tài được nghiên cứu dưới góc độ pháp luật tố tụng hình sự về người làm chứng trên địa bàn thành phố Hà Nội từ năm 2012 đến năm 2015. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh, những quan điểm của Đảng và Nhà nước và quy định trong Hiến pháp năm 2013 về quyền con người, luận văn được nghiên cứu chủ yếu bằng phương pháp luận duy vật biện chứng, phương pháp duy vật lịch sử; kết hợp với các phương pháp nghiên cứu khoa học truyền thống khác như: thu thập, phân tích các văn bản quy phạm pháp luật, tổng 4
9. hợp, so sánh, thống kê, nghiên cứu thực tiễn và phân tích các bất cập trong các vụ án có người làm chứng và một số phương pháp luận khác. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn - Về lý luận: Luận văn là công trình khoa học nghiên cứu một cách toàn diện dưới góc độ pháp luật tố tụng hình sự về người làm chứng trên địa bàn thành phố Hà Nội. Luận văn có thể được dùng làm tư liệu tham khảo trong nghiên cứu, giảng dạy và học tập. - Về thực tiễn: kết quả nghiên cứu luận văn có thể được tham khảo trong việc xây dựng, sửa đổi, bổ sung hoàn thiện qui định về người làm chứng, nâng cao hiệu quả thực hiện địa vị pháp lý của người làm chứng trên địa bàn thành phố Hà Nội nói riêng cũng như trên cả nước nói chung. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận văn gồm ba chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận về người làm chứng theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam Chương 2: Quy định của pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam hiện hành về người làm chứng và thực tiễn áp dụng trên địa bàn thành phố Hà Nội Chương 3: Hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam và nâng cao hiệu quả về người làm chứng trên địa bàn thành phố Hà Nội 5
10. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ NGƯỜI LÀM CHỨNG THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM 1.1. Lịch sử hình thành và phát triển của chế định người làm chứng Lời khai của người làm chứng là một trong những nguồn chứng cứ lâu đời và phổ biến trong hoạt động tố tụng. Pháp luật TTHS của nhiều nước trên thế giới đều quy định về nguồn chứng cứ này, bởi lẽ người làm chứng biết được diễn biến của VAHS, hoàn cảnh phạm tội, nhân thân người phạm tội, người bị hại So với nhiều chế định khác thì chế định người làm chứng là một trong những chế định cổ xưa nhất của TTHS. Từ bao đời nay, lời khai của người làm chứng luôn được nhìn nhận là nguồn chứng cứ quan trọng để làm sáng tỏ các tình tiết của vụ án. Trong lịch sử phát triển của khoa học luật TTHS, chế định người làm chứng đã trải qua những thăng trầm nhất định và ngày nay lời khai của người làm chứng đã chiếm một vị trí quan trọng trong hệ thống nguồn chứng cứ trong TTHS ở nhiều nước trên thế giới. Hoạt động tố tụng càng có tính tranh tụng bao nhiêu, sự bình đẳng về quyền của các bên trong hoạt động chứng minh càng được thừa nhận đầy đủ bao nhiêu thì lời khai của người làm chứng càng được sử dụng phổ biến bấy nhiêu. Trong tương lai dù khoa học kỹ thuật có phát triển đến đâu đi nữa, dù máy móc tự động có thể thay thế hoạt động của con người trong nhiều lĩnh vực khác nhau đi chăng nữa thì lời khai của người làm chứng vẫn có vai trò to lớn trong hoạt động xét xử. Sự phát triển của khoa học kỹ thuật chỉ có thể mở rộng khả năng, làm thuận tiện hơn, dễ dàng hơn quá trình thu thập, lưu trữ, truyền tải và sử dụng lời khai người làm chứng nhưng không thể thay thế lời khai của người làm chứng. Lời khai của người làm chứng vẫn là một trong những công cụ không thể thiếu được trong quá trình làm sáng tỏ sự thật khách quan của vụ án. Trong lịch sử TTHS Việt Nam, người làm chứng đầu tiên được quy định tại Điều 714 Quốc triều hình luật (Bộ luật Hồng Đức): “Những người là nhân chứng trong việc kiện tụng nếu xét ra ngày thường đôi bên kiện tụng là người thân tình hay có thù oán, thì không cho phép ra làm chứng. Nếu những người ấy giấu giếm, thì khép 6
11. vào tội không nói đúng sự thực. Hình quan, ngục quan mà dung túng việc đó đều bị tội” [48, tr.242]. Cuối thế kỷ XIX, Việt Nam trở thành một nước nửa thuộc địa, nửa phong kiến đặt dưới sự bảo hộ của Pháp. Trong thời kỳ này, đất nước ta chịu sự ảnh hưởng của luật pháp phong kiến và luật pháp tư sản Pháp. Với chính sách chia để trị, đất nước ta trong giai đoạn này có 3 hệ thống pháp luật ở ba miền khác nhau là Bắc kỳ, Trung kỳ và Nam kỳ. Đồng thời hệ thống pháp luật đó đã được pháp điển hóa và được áp dụng cho đến năm 1945. Trong BLTTHS áp dụng tại Bắc kỳ dưới thời Pháp thuộc, người làm chứng được quy định từ Điều 20 đến Điều 30. Điều 20 Bộ luật này quy định: “Phàm người chứng đã liệt danh trong đơn khống và các người mà quan thẩm phán liệu nghĩ đến chất vấn trong khi thẩm cứu, thì đều phải bị đòi gọi đến Tòa án để chất vấn”[16, tr.461]. Ngoài việc quy định chủ thể nào là người làm chứng, bộ luật còn quy định về nghĩa vụ của người làm chứng tại Điều 22 như sau: “Phàm người chứng đã bị chiếu lệ đòi gọi, không có cớ gì hợp lẽ mà tự ý không đến hầu tòa sơ cấp nghỉ xử việc vị cảnh, hoặc trước Tòa án tỉnh, hoặc trước Tòa đệ tam cấp hoặc trước quan thẩm cứu, thì có thể bị ép bắt phải đến hầu, và vì cớ không đến hầu phải bị xử phạt từ 1 đồng đến 5 đồng, và phạt giam từ 1 ngày đến 5 ngày, hoặc hai thứ chỉ phải chịu một”[16, tr.469]. Trước khi BLTTHS năm 1988 ra đời, trong pháp luật TTHS Việt Nam đã có những văn bản hướng dẫn của Tòa án nhân dân tối cao, công văn số 98-7 NCPL ngày 2/3/1974 gửi Tòa án nhân dân địa phương đề cập việc thu thập, kiểm tra, đánh giá chứng cứ từ lời khai của người làm chứng. Công văn nêu lên sự cần thiết phải xác minh, kiểm tra, đánh giá chứng cứ từ lời khai của người làm chứng. Lời khai của người làm chứng trực tiếp hay gián tiếp đều phải được xác minh có đúng sự thật không vì những lý do sau: - Người làm chứng tuy khách quan nhưng vì trí nhớ hoặc mắt có thể không tốt, nên thuật lại có thể hoàn toàn không đúng diễn biến của sự việc. - Việc xảy ra đã lâu nên không nhớ chi tiết, thuật lại có thiếu sót. - Ngại phiền phức hoặc thù oán mà không khai hết sự việc mà mình biết. - Vì cảm tình hoặc có mâu thuẫn với một bên trong vụ án mà khai thêm hoặc 7
12. bớt, thiếu chính xác. - Có nhân chứng, vì nhớ không kỹ mà khai thêm, bớt, suy diễn theo chủ quan của mình. - Đã khai không đúng, nhưng sau vẫn khai như trước, vì sợ khai khác thì bị đánh giá là người không trung thực. Thông thường thì lời khai của những người đúng đắn, ngay thẳng, không có thân thuộc, bạn bè, không có mâu thuẫn gì với bị cáo, với người bị hại hoặc không có quyền lợi gì liên quan đến vụ án thì có nhiều khả năng chính xác. Tuy nhiên, không thể khẳng định trước là lời khai của nhân chứng nào là đáng tin hơn nhân chứng nào, dù là nhân chứng trực tiếp, nếu lời khai ấy chưa được xác minh. Trong công văn nêu trên, TAND tối cao đã đưa ra một số vấn đề cần được chú ý khi kiểm tra, đánh giá chứng cứ từ lời khai của người làm chứng như: Xem nhân chứng thuộc loại trực tiếp hay gián tiếp; Sự việc họ khai có rõ ràng hay chỉ là phỏng đoán, suy diễn; Trạng thái về tinh thần, tuổi của người làm chứng; Cương vị, điều kiện công tác, nơi ở của họ có thể cho phép họ biết rõ sự việc như họ đã khai không; Họ có quan hệ thân thuộc, bạn bè hoặc có mâu thuẫn gì với bị cáo, với người bị hại không; Quyền lợi của họ có liên quan đến vụ án không? Ngoài ra, Thông tư 16/TATC ngày 27/9/1974 của TANDTC cũng đã đề cập đến việc triệu tập những ai là người làm chứng: “TAND không nhất thiết phải triệu tập mọi người đã được hỏi với tư cách là nhân chứng trong quá trình điều tra, mà chỉ cần triệu tập những người cần thiết cho việc xét hỏi tại phiên tòa”. Như vậy, vấn đề người làm chứng, cũng như việc quy định về quyền, nghĩa vụ của họ được đề cập từ rất sớm trong lịch sử lập pháp tố tụng hình sự Việt Nam. BLTTHS đầu tiên của nước ta đã được Quốc hội thông qua ngày 28/6/1988, có hiệu lực từ ngày 01/01/1989, đã đánh dấu một bước phát triển mới của khoa học pháp luật TTHS cũng như về cơ sở pháp lý bảo vệ người làm chứng. Chế định về người làm chứng đã được quy định làm cơ sở để xây dựng một chế định đầy đủ và chặt chẽ hơn về sau. Trong điều kiện đổi mới toàn diện đất nước để hội nhập kinh tế thế giới thì cùng với sự phát triển mọi mặt của kinh tế xã hội, tình hình tội phạm cũng ngày một 8
13. nguy hiểm hơn, tinh vi hơn. Chính vì vậy mà qua quá trình áp dụng quy định trong BLTTHS năm 1988, bản thân nội dung Bộ luật đã bộc lộ nhiều hạn chế và bất cập so với thực tiễn. Trước tình hình đó thì BLTTHS năm 1988 không còn phù hợp nữa sau hơn mười năm được áp dụng. Đáp ứng nhu cầu và tình hình mới, ngày 26/11/2003 BLTTHS năm 2003 đã được Quốc hội thông qua và có hiệu lực ngày 1/7/2004 thay thế cho BLTTHS năm 1988. Bởi vì, BLTTHS năm 1988 mới chỉ quy định trách nhiệm của người làm chứng mà không đảm bảo quyền, lợi ích hợp pháp của họ. Người làm chứng không đến theo giấy triệu tập thì có thể bị dẫn giải, thậm chí bị truy tố nếu từ chối hoặc trốn tránh khai báo. Người ta cứ bị cơ quan tố tụng gọi hỏi mất công mất việc mà không được gì. Việc gọi hỏi lại không chỉ một lần, hết Cơ quan điều tra, đến VKS rồi Tòa; một chuyện nhưng hỏi đi hỏi lại nhiều lần. Chưa kể người nào dũng cảm đứng ra làm chứng còn có thể bị đối tượng trong vụ án đe dọa. Trước thực trạng đó, khách quan mà nói thì BLTTHS 2003 đã bổ sung được một số điều về địa vị pháp lý của người làm chứng so với BLTTHS năm 1988 như người làm chứng có quyền yêu cầu cơ quan triệu tập bảo vệ tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, tài sản và các quyền - lợi ích hợp pháp của mình; việc khiếu nại quyết định, hành vi kết luận của người, cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng, quyền được thanh toán các chi phí đi lại và những chi phí khác theo quy định của pháp luật (Điều 55 BLTTHS năm 2003). Tổng kết thực tiễn hơn 10 năm thi hành đã khẳng định vai trò quan trọng của BLTTHS năm 2003 trong công cuộc đấu tranh phòng, chống tội phạm, góp phần giữ vững an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội, bảo vệ cuộc sống bình yên của nhân dân, tạo môi trường ổn định cho sự phát triển kinh tế - xã hội, hội nhập quốc tế, xây dựng và bảo vệ vững chắc Tổ quốc Việt Nam XHCN. Mặc dù vậy, thực tiễn thi hành BLTTHS năm 2003 cũng bộc lộ những vướng mắc, bất cập về các quy định về người làm chứng như: chưa quy định thủ tục cho người chưa thành niên là người làm chứng; thiếu các biện pháp và cơ chế bảo vệ người làm chứng. Trước yêu cầu cải cách tư pháp nhằm xây dựng nhà nước pháp quyền, cũng như cụ thể hóa các quy định của Hiến pháp 2013 về tôn trọng, bảo vệ, bảo đảm quyền con người, quyền công dân, bổ sung nhiều nguyên tắc tư pháp tiến bộ, bổ sung và làm rõ hơn trách nhiệm của các cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng của Tòa án và Viện 9
14. kiểm sát khi thực hiện chức; đồng thời chủ động hội nhập quốc tế trong công tác đấu tranh và phòng chống tội phạm Chính vì lẽ đó, BLTTHS năm 2015 được Quốc hội thông qua vào ngày 27/11/2015 đã bổ sung thêm một số quyền cho người làm chứng, quy định thủ tục cho người chưa thành niên là bị hại, người làm chứng; các biện pháp bảo vệ người làm chứng và những người tham gia tố tụng khác, xác định rõ trách nhiệm của các cơ quan, tổ chức nơi người làm chứng làm việc hoặc học tập phải tạo điều kiện để họ tham gia tố tụng nhằm hoàn thiện các quy định về người làm chứng cho phù hợp với tình hình hiện nay. 1.2. Khái niệm, điều kiện, vai trò và ý nghĩa của người làm chứng trong tố tụng hình sự 1.2.1. Khái niệm n ười l m c ứn tron t t n n s Trong tiếng Anh người làm chứng được viết là (Eye - witness). Thuật ngữ người làm chứng (Eye - witness) dùng để chỉ người chứng kiến một sự việc hiện tượng đã xảy ra và có thể mô tả lại cho người khác về sự việc đó (theo từ điển tiếng Việt) [36]. Theo Từ điển giải thích thuật ngữ luật học, người làm chứng là người tham gia tố tụng. Người nào biết được những tình tiết có liên quan đến vụ án đều có thể được triệu tập đến làm chứng [5]. Trong lịch sử lập pháp Việt Nam, dựa vào những tài liệu viết còn giữ được, có thể thấy rằng Bộ luật Hồng Đức là bộ luật đầu tiên quy định về người làm chứng tại Điều 714: "Người làm chứng trong việc kiện tụng nếu xét ra ngày thường đôi bên kiện tụng là người thân tích hay có thù oán, thì không cho phép ra làm chứng. Nếu những người ấy dấu diếm ra làm chứng thì khép vào tội không nói đúng sự việc. Hình quan, ngục quan biết mà dung túng việc đó đều bị tội" [48]. Trong Bộ luật TTHS áp dụng tại Bắc Kỳ dưới thời Pháp thuộc, cũng đề cập tới người làm chứng tại các Điều 20, Điều 30: "Phàm người chứng đã liệt danh trong đơn khống và các người mà quan thẩm phán liệu nghĩ đến chất vấn trong khi thẩm cứu, thì đều phải bị đòi gọi đến Tòa án để chất vấn" [16]. Theo BLTTHS năm 2003 thì "Người nào biết được những tình tiết liên quan đến vụ án đều có thể được triệu tập đến làm chứng" (khoản 1 Điều 55). Như vậy, có thể hiểu người làm chứng là người biết được những tình tiết liên quan đến vụ án và 10
15. được các cơ quan tiến hành tố tụng triệu tập khai báo về những sự việc cần xác minh trong vụ án. Người làm chứng tham gia vào vụ án trên cơ sở quyết định triệu tập của cơ quan tiến hành tố tụng (Điều 133 BLTTHS). Người làm chứng có thể trực tiếp nhìn thấy, trực tiếp nghe thấy hoặc biết được qua người khác, qua nguồn thông tin khác những tình tiết liên quan đến vụ án và phải chứng minh được các nguồn thông tin và cách thức làm sao họ biết được các thông tin đó. Các cơ quan tiến hành tố tụng "không được dùng làm chứng cứ những tình tiết do người làm chứng trình bày, nếu họ không thể nói rõ vì sao biết được tình tiết đó" (khoản 2 Điều 67 BLTTHS). Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy, người biết được những tình tiết liên quan đến nguồn tin về tội phạm cũng được cơ quan tiến hành tố tụng, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra triệu tập đến làm chứng. Vì vậy, BLTTHS năm 2015 đã bổ sung, quy định người làm chứng là người biết được những tình tiết liên quan đến nguồn tin về tội phạm được cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng triệu tập đến làm chứng. Qua đó, ta có thể đưa ra khái niệm người làm chứng như sau: “Người làm chứng là người biết được những tình tiết liên quan đến nguồn tin về tội phạm, về vụ án và được cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng triệu tập đến làm chứng” (Khoản 1, Điều 66). 1.2.2. Điều kiện của n ười l m c ứn tron t t n n s Qua khái niệm trên, để có thể là người làm chứng trong TTHS có những điều kiện sau: - Người làm chứng trước hết phải là người biết được những tình tiết liên quan đến nguồn tin của tội phạm, về vụ án hình sự Sự hiểu biết của người làm chứng về các vấn đề của vụ án rất phong phú, đa dạng: Người làm chứng có thể biết và hiểu được nội dung, bản chất các tình tiết, các sự kiện của VAHS xảy ra, nhưng cũng có thể là chỉ biết về hình thức, chỉ biết về hiện tượng bộc lộ ra bên ngoài mà không hiểu được bản chất của nó. Chẳng hạn như trong các vụ án gián điệp, người làm chứng có thể chỉ biết được hình thức, hiện tượng bộc lộ ra bên ngoài, đó là hành vi thu thập tin tức, tài liệu của đối tượng mà không biết việc thu thập tin tức, tài liệu đó là để làm gì, sẽ giao nộp cho ai. 11
16. Nhìn nhận ở một góc độ khác, người làm chứng cũng có thể biết rất nhiều thông tin về vụ án, trong đó có những thông tin phản ánh về những vấn đề mấu chốt, quan trọng, có ý nghĩa quyết định trong việc điều tra, khám phá vụ án. Chẳng hạn, người làm chứng có thể tri giác được toàn bộ quá trình đối tượng thực hiện hành vi viết khẩu hiệu phản động, nhưng cũng có thể họ chỉ biết những tình tiết nhất định của vụ án, thậm chí họ chỉ biết những tin tức, tài liệu về nhân thân của người phạm tội. Người làm chứng có thể biết trực tiếp về các vấn đề của vụ án, có nghĩa là bằng chính các giác quan của mình họ tri giác các sự việc, hiện tượng không phải thông qua khâu trung gian nào, nhưng cũng có thể người làm chứng chỉ biết được các vấn đề của vụ án một cách gián tiếp như do nghe người khác thuật lại, kể lại, hoặc do tìm hiểu từ các nguồn tài liệu khác mà không phải trực tiếp bằng chính các giác quan của họ. Về nội dung, người làm chứng có thể biết những tình tiết có ý nghĩa làm rõ VAHS, làm rõ hành vi phạm tội của bị can (như diễn biến của sự việc phạm tội, thời gian, địa điểm xảy ra hành vi phạm tội, công cụ, phương tiện thực hiện hành vi phạm tội, các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự của bị can, bị cáo ); hoặc những tin tức, tài liệu có giá trị hoạt động tố tụng cụ thể như: thông tin về bí mật đời tư của bị can, sự vô tư, khách quan hay không vô tư, khách quan của những người tiến hành tố tụng Như vậy, có thể thấy rõ sự hiểu biết của người làm chứng về các vấn đề của vụ án là rất phong phú và đa dạng. Mức độ, nội dung vấn đề mà họ biết cũng như hình thức, cách thức họ biết có thể khác nhau. Nhưng nếu các thông tin họ biết được có ý nghĩa nhất định đối với quá trình giải quyết vụ án thì họ đều có thể được các cơ quan tiến hành tố tụng triệu tập để LLK. Đây chính là đặc trưng thể hiện bản chất của người làm chứng và trên thực tế cơ quan tiến hành tố tụng chỉ có thể đạt được mục đích của mình khi triệu tập người làm chứng là người biết được những tình tiết của vụ án. - Người làm chứng được cơ quan, người có thẩm quyền triệu tập LLK theo đúng trình tự, thủ tục mà luật TTHS quy định Có vụ án xảy ra có thể chỉ có một người biết việc, nhưng cũng có vụ án xảy ra có thể có rất nhiều người biết được những tình tiết liên quan đến vụ án. Những người biết việc này không thể mặc nhiên trở thành người làm chứng mà họ chỉ có thể trở thành 12
17. người làm chứng khi và chỉ khi được cơ quan tiến hành tố tụng triệu tập để LLK. Việc triệu tập của cơ quan tiến hành tố tụng đối với người làm chứng là cơ sở pháp lý để xác định một người nào đó là người làm chứng trong TTHS và chỉ khi được cơ quan có thẩm quyền triệu tập với tư cách là người làm chứng thì sẽ làm phát sinh những quyền, nghĩa vụ và hậu quả pháp lý mà người làm chứng phải gánh chịu nếu họ có hành vi khai báo gian dối hay từ chối khai báo hoặc trường hợp họ không có mặt theo giấy triệu tập mà không có lý do chính đáng và việc vắng mặt của họ có thể gây trở ngại cho hoạt động điều tra, truy tố, xét xử thì có thể bị dẫn giải. Những cơ quan và người (thuộc các cơ quan đó) có thẩm quyền triệu tập người làm chứng để LLK được pháp luật TTHS quy định rất cụ thể. Bao gồm Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án, những cơ quan khác được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra; điều tra viên, kiểm sát viên, thẩm phán (Điều 183) và những người có thẩm quyền thuộc những cơ quan khác được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra. Các cơ quan này khi LLK người làm chứng phải tuân theo những trình tự, thủ tục mà luật TTHS quy định như triệu tập người làm chứng, giải thích quyền và nghĩa vụ của người làm chứng. Như vậy, một người chỉ có thể trở thành người làm chứng khi và chỉ khi họ có hai điều kiện trên, thiếu một trong hai điều kiện thì không thể trở thành người làm chứng. Triệu tập ai trong số những người biết việc để LLK với tư cách người làm chứng là quyền của cơ quan và những người có thẩm quyền. Có người biết được những tình tiết liên quan đến vụ án mà không thể trở thành người làm chứng và cơ quan có thẩm quyền cũng không được triệu tập họ để LLK với tư cách là người làm chứng. Đó là những người mà được quy định tại khoản 2 Điều 55 BLTTHS, bao gồm: Người bào chữa của bị can, bị cáo và người do có nhược điểm về tâm thần hoặc thể chất mà không có khả năng nhận thức được những tình tiết của vụ án hoặc không có khả năng khai báo đúng đắn. 1.2.3. P ân loại n ười l m c ứn Có rất nhiều căn cứ để phân loại người làm chứng, có thể kể đến một số cách phân loại cơ bản sau: 13
18. - Căn cứ vào nguồn hiểu biết của người làm chứng về các vấn đề có liên quan đến VAHS, có thể chia người làm chứng thành: Người làm chứng có sự hiểu biết trực tiếp và người làm chứng nghe thuật lại. Tuy cùng biết về một tình tiết của vụ án nhưng có người làm chứng biết trực tiếp và có người làm chứng nghe thuật lại. Những người làm chứng nghe thuật lại không trực tiếp trông thấy sự việc xảy ra nên lời khai của họ có thể không chính xác. Họ có thể được nghe lại từ người khác mà người đó lại lồng ý chủ quan của mình vào khi kể lại cho họ, cũng có thể do chính người làm chứng loại này khi tiếp nhận thông tin không chính xác dẫn đến “tam sao thất bản”. Vì vậy trong quá trình tố tụng phải thẩm tra lại lời khai của những người này. - Căn cứ vào sự liên quan hay không liên quan đến tội phạm, có thể chia người làm chứng thành: Người làm chứng không liên quan đến tội phạm và người làm chứng có liên quan đến tội phạm. Thực tế cho thấy, có người làm chứng lại là người có liên quan đến tội phạm. Đây là người có hành vi vi phạm pháp luật nhưng chưa đến mức bị khởi tố bị can nên Cơ quan tiến hành tố tụng vẫn triệu tập LLK với tư cách là người làm chứng. Loại người làm chứng này thường lo sợ nếu mình khai thật thỉ mình có thể bị xử lý về hình sự. Do vậy họ thường từ chối khai báo hoặc khai theo xu hướng né tránh những vấn đề có liên quan đến hành vi phạm tội của họ hoặc khai theo xu hướng giảm nhẹ tội cho mình, đổ lỗi cho bị can khiến lời khai của họ thường không chính xác. - Căn cứ vào đặc điểm ngôn ngữ, có thể chia người làm chứng thành: Người làm chứng biết tiếng phổ thông (tiếng Việt) và người làm chứng không biết tiếng phổ thông. Người làm chứng không biết tiếng phổ thông có thể là người thuộc các dân tộc ít người hoặc là người nước ngoài. - Căn cứ vào quốc tịch của người làm chứng có thể chia người làm chứng thành: Người làm chứng là công dân Việt Nam và người làm chứng là người nước ngoài (bao gồm cả những người không có quốc tịch). Trong TTHS, việc xác định rõ người làm chứng là công dân Việt Nam hay là người nước ngoài cũng có ý nghĩa quan trọng đối với việc tổ chức và tiến hành 14