Luận văn Người đại diện của doanh nghiệp theo luật doanh nghiệp 2014

Nội dung text: Luận văn Người đại diện của doanh nghiệp theo luật doanh nghiệp 2014

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI TRẦN HOÀI VŨ NGƢỜI ĐẠI DIỆN CỦA DOANH NGHIỆP THEO LUẬT DOANH NGHIỆP 2014 Chuyên ngành: Luật Kinh tế Mã số: 60.38.01.07 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. HỒ NGỌC HIỂN HÀ NỘI, 2017
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Học viện khoa học xã hội. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Học viện khoa học xã hội xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! NGƢỜI CAM ĐOAN TRẦN HOÀI VŨ
3. MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU 1 CHƢƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ ĐẠI DIỆN 6 1.1. Tổng quan về đại diện 6 1.2. Các hình thức đại diện 9 1.3. Quyền và nghĩa vụ của người đại diện 17 1.4. Trách nhiệm của đại diện đối với bên thứ ba 20 CHƢƠNG 2 CÁC QUY ĐỊNH CỦA LUẬT DOANH NGHIỆP 2014 VỀ NGƢỜI ĐẠI DIỆN CỦA DOANH NGHIỆP VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG 25 2.1. Các loại người đại diện của doanh nghiệp 25 2.2. Quyền và nghĩa vụ của người đại diện của doanh nghiệp theo Luật doanh nghiệp năm 2014 46 2.3. Xử lý các trường hợp người đại diện theo pháp luật của doanh nghiệp vắng mặt ở Việt Nam hoặc không có khả năng thực hiện nhiệm vụ 51 2.4. Thực tiễn áp dụng các quy định pháp luật về người đại diện của doanh nghiệp theo Luật doanh nghiệp 2014 53 CHƢƠNG 3 MỘT SỐ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN VÀ TĂNG CƢỜNG HIỆU QUẢ THỰC HIỆN PHÁP LUẬT VỀ NGƢỜI ĐẠI DIỆN CỦA DOANH NGHIỆP 60 3.1. Quan điểm hoàn thiện pháp luật về người đại diện của doanh nghiệp 60 3.2. Quan điểm của các nước phát triển về bảo vệ quyền lợi bên thứ ba trong giao dịch dân sự 61 3.3. Các giải pháp hoàn thiện pháp luật người đại diện của doanh nghiệp 64 3.4. Một số giải pháp tăng cường hiệu quả thực hiên pháp luật về người đại diện của doanh nghiệp 66 KẾT LUẬN 69 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 71
4. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLDS Bộ luật dân sự LDN Luật doanh nghiệp TNHH Trách nhiệm hữu hạn CP Cổ phần DN Doanh nghiệp UBND Ủy ban nhân dân
5. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Việt Nam đang trong quá trình hội nhập với thế giới, quá trình này đã đặt ra những yêu cầu cũng như sự thay đổi của Việt Nam trên nhiều lĩnh vực đời sống xã hội. Việc tham gia vào tổ chức thương mại quốc tế WTO cũng như các tổ chức kinh tế trong khu vực và thế giới khác đã đặt ra các vấn đề pháp lý đòi hỏi sự hoàn thiện pháp luật nước nhà. Pháp luật nói chung và pháp luật kinh doanh nói riêng được chú trọng cho sự thay đổi trên phù hợp với quá trình hội nhập của Việt Nam. Trong nền kinh tế Việt Nam, doanh nghiệp có vị trí đặc biệt quan trọng, là bộ phận chủ yếu tạo ra tổng sản phẩm trong nước, có tính quyết định trong việc giữ vững nhịp độ tăng trưởng kinh tế ổn định. Do doanh nghiệp là một tổ chức, không phải là con người cụ thể nên doanh nghiệp đó cần có người đại diện cho ý chí của mình, thay mặt mình thực hiện các quyền và nghĩa vụ phát sinh từ giao dịch của doanh nghiệp. Luật doanh nghiệp 2005 ra đời đã có những điều khoản về người đại diện của doanh nghiệp tuy nhiên lại không quy định chung lại mà nằm rải rác trong các điều khoản quy định về các loại hình doanh nghiệp, đồng thời cũng không có quy định cụ thể về khái niệm, quan điểm, quyền hạn của người đại diện đã tạo ra sự nhận thức không giống nhau về vấn đề này. Quan điểm cũ mới khác nhau về người đại diện cần thiết phải có cách hiểu thống nhất đặc biệt trong giai đoạn hội nhập hiện nay của Việt Nam. Trong quá trình biên soạn Luật doanh nghiệp năm 2014, các nhà làm luật đã đánh giá tầm quan trọng của người đại diện của doanh nghiệp là cần phải được luật quy định rõ ràng. Luật doanh nghiệp năm 2014 do Quốc hội nước ta chính thức thông qua vào ngày 26/11/2014 và bắt đầu có hiệu lực kể từ 01/07/2015 dựa trên sự sửa đổi, bổ sung các quy định và có rất nhiều những điểm mới tiến bộ so với Luật 1
6. doanh nghiệp năm 2005, một trong những điểm nổi bật là việc Luật doanh nghiệp 2014 đã có các điều khoản riêng quy định về người đại diện của doanh nghiệp, giải quyết được một số vấn đề bất cập xảy ra trong thực tế liên quan đến người đại diện, tuy nhiên luận văn cũng phát hiện ra một số hạn chế, vướng mắc và đưa ra một số biện pháp kiến nghị nhằm tháo gỡ các vướng mắc đó. Xuất phát từ yêu cầu trên, tác giả đã lựa chọn đề tài “Người đại diện của doanh nghiệp theo Luật doanh nghiệp năm 2014” làm đề tài luận văn thạc sỹ của mình. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Luật doanh nghiệp 2014 là một đề tài mới và khá nóng hổi hiện nay bởi khi có sự thay đổi lớn các quy định của pháp luật thì quá trình tiếp nhận sẽ tạo nên các luồng ý kiến đa dạng, phong phú. Ở mỗi một góc độ khác nhau cách thức nghiên cứu, đánh giá về Luật doanh nghiệp 2014 cũng là không giống nhau. Vấn đề người đại diện của doanh nghiệp trong Luật doanh nghiệp đã có một số tác giả nghiên cứu trên phương diện những bài báo mà chưa có nghiên cứu nào mang tính quy mô như luận án tiến sĩ hay luận văn thạc sĩ. Cụ thể: - Bài viết của TS Vũ Thị Lan Anh: “Quy định mới của luật doanh nghiệp năm 2014 về người đại diện theo pháp luật của doanh nghiệp”, Tạp chí Luật học, Số 4/2016. Bài viết phân tích những quy định mới của Luật doanh nghiệp năm 2014 về chế định người đại diện theo pháp luật của doanh nghiệp, chỉ ra những điểm cần lưu ý trong việc áp dụng trên thực tế những quy định mới của Luật doanh nghiệp năm 2014 về vấn đề này đối với các doanh nghiệp ở Việt Nam trong giai đoạn hiện nay. - Bài viết của TS Bùi Đức Giang: “Hành lang pháp lý mới về người đại diện theo pháp luật của luật doanh nghiệp 2014”, Tạp chí Nhà nước và Pháp 2
7. luật, Số 6/2015. Bài viết tập trung phân tích các quy định mới của Luật doanh nghiệp năm 2014 về chế định người đại diện theo pháp luật, đặc biệt về việc chỉ định, quyền và nghĩa vụ của người đại diện theo pháp luật cũng như trách nhiệm dân sự của chức danh này. - Bài viết của tác giả Ngô Gia Hoàng – Nguyễn Thị Hương “ Người đại diện theo pháp luật của doanh nghiệp theo luật doanh nghiệp năm 2014 dưới góc độ quyền tự do kinh doanh”, Tạp chí Nhà nước và Pháp luật, Số 7/2016. Bài viết cũng làm rõ về các vấn đề khái quát về người đại diện theo pháp luật của doanh nghiệp, nêu những điểm mới trong quy định về người đại diện theo pháp luật trong Luật doanh nghiệp 2014 đồng thời phân tích những vướng mắc khi áp dụng các quy định về người đại diện theo pháp luật của Luật doanh nghiệp năm 2014 Các tác giả trong bài viết của mình có đề cập đến vấn đề người đại diện theo pháp luật của doanh nghiệp nhưng chưa đề cập đến vấn đề người đại diện của doanh nghiệp nói chung cũng như những vấn đề về người đại diện theo ủy quyền của doanh nghiệp, nghiên cứu về những vấn đề này còn đang hạn chế. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của luận văn là làm sáng tỏ những vấn đề lý luận pháp luật về người đại diện của doanh nghiệp, đánh giá về thực trạng áp dụng pháp luật về người đại diện của doanh nghiệp ở Việt Nam hiện nay. Trên cơ sở mục đích nghiên cứu nói trên, Luận văn có các nhiệm vụ cụ thể sau: - Nghiên cứu những vấn đề lý luận chung của pháp luật về đại diện và người đại diện của doanh nghiệp; 3
8. - Nghiên cứu, phân tích, đánh giá nội dung thực trạng của pháp luật về người đại diện của doanh nghiệp. Chỉ ra những khó khăn, vướng mắc trong quá trình áp dụng Luật doanh nghiệp 2014 về pháp luật về người đại diện của doanh nghiệp; - Đưa ra những kiến nghị hoàn thiện và tăng cường thực hiện pháp luật về người đại diện của doanh nghiệp. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là pháp luật về người đại diện của doanh nghiệp. Phân tích, đánh giá khái quát các quy định của pháp luật về người đại diện của doanh nghiệp và thực tiễn áp dụng các quy định pháp luật. Luận văn phân tích, đánh giá về pháp luật về người đại diện của doanh nghiệp theo Luật doanh nghiệp 2014. 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu Phương pháp luận: Luận văn vận dụng tổng hợp các phương pháp nghiên cứu trong đó chủ yếu là phương pháp chủ nghĩa duy vật biện chứng, hệ thống các quan điểm, học thuyết và tư tưởng Hồ Chí Minh. Đề tài được nghiên cứu dựa trên cơ sở vận dụng kết hợp các phương pháp nghiên cứu khoa học xã hội và nhân văn như: phương pháp phân tích, thống kê, so sánh, tổng hợp Phương pháp phân tích được sử dụng để làm rõ những khái niệm pháp luật về đại diện, pháp luật về người đại diện của doanh nghiệp. Phương pháp thống kê, so sánh được sử dụng để so sánh thực tế pháp luật về người đại diện của doanh nghiệp ở trong nước và quốc tế; thực trạng thực hiện pháp luật người đại diện của doanh nghiệp ở Việt Nam. 4
9. Trên cơ sở đó, phương pháp tổng hợp được sử dụng để rút ra những kết luận và định ra được các giải pháp hoàn thiện pháp luật về người đại diện của doanh nghiệp ở Việt Nam hiện nay, 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn - Về lý luận: luận văn góp phần làm rõ thêm khái niệm, đặc điểm, nội dung, ý nghĩa, điểm mới của pháp luật về người đại diện của doanh nghiệp và cơ sở thực thi pháp luật. Phân tích, đánh giá một cách khách quan, theo sát thực tế của các quy định pháp luật về người đại diện của doanh nghiệp. Bên cạnh đó cũng đưa ra phương hướng, giải pháp áp dụng đối với pháp luật về người đại diện của doanh nghiệp dựa trên quan điểm cá nhân và đường lối chính sách của Đảng, Nhà nước. - Về thực tiễn: từ những phân tích, đánh giá thực trạng luận văn đề xuất những kiến nghị, giải pháp nhằm sửa đổi, bổ sung, hoàn thiện hơn những quy định của pháp luật về người đại diện của doanh nghiệp. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, phần chính của luận văn có 03 chương với những nội dung cơ bản gồm: Chương 1: Những vấn đề lý luận về đại diện Chương 2: Các quy định của Luật doanh nghiệp 2014 về người đại diện của doanh nghiệp và thực tiễn áp dụng Chương 3: Một số giải pháp hoàn thiện và tăng cường hiệu quả thực hiện pháp luật về người đại diện của doanh nghiệp 5
10. CHƢƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ ĐẠI DIỆN 1.1. Tổng quan về đại diện 1.1.1. Khái niệm đại diện Trong đời sống, để thỏa mãn nhu cầu vật chất và tinh thần, các chủ thể thường tự mình xác lập, thực hiện các giao dịch dân sự. Tuy nhiên, đôi khi, vì nhiều lý do, các chủ thể không thể tự tham gia giao dịch mà phải cần đến sự giúp đỡ của chủ thể khác thông qua hình thức đại diện. Các chủ thể trong quan hệ pháp luật đại diện cũng cần tới cơ sở pháp lý của chế định này để xác lập quan hệ đại diện hợp pháp và qua đó thực hiện các quyền và nghĩa vụ dân sự với ý thức pháp luật cao hơn. Chế định về đại diện cũng là phần luôn được các nhà làm luật hết sức quan tâm, vì vậy mà BLDS năm 2005 và BLDS năm 2015 đều dành một chương riêng quy định về đại diện trong quan hệ pháp luật dân sự. Phát triển từ những quy định về đại diện trong BLDS năm 2005, BLDS năm 2015 được ký vào ngày 24 tháng 11 năm 2015 và có hiệu lực kể từ ngày 1 tháng 1 năm 2017 đã có một số sửa đổi, bổ sung quy định về đại diện nhằm tạo điều kiện pháp lý tốt hơn trong việc trợ giúp cá nhân, pháp nhân thực hiện, bảo vệ các quyền dân sự của mình và hạn chế rủi ro pháp lý trong các quan hệ dân sự. Theo đó đại diện được hiểu là:“ việc cá nhân, pháp nhân (sau đây gọi chung là người đại diện) nhân danh và vì lợi ích của cá nhân hoặc pháp nhân khác (sau đây gọi chung là người được đại diện) xác lập, thực hiện giao dịch dân sự” (Khoản 1 Điều 134 BLDS 2015). Như vậy, đại diện là một quan hệ pháp luật dân sự bao gồm hai bên chủ thể là bên đại diện và bên được đại diện. Quan hệ đại diện này làm phát sinh một quan hệ nữa là quan hệ giữa người đại diện với người thứ ba, theo ý chí và vì lợi ích của người được đại diện. So với BLDS năm 2005 (Đại diện là 6
11. việc một người (sau đây gọi là người đại diện) nhân danh và vì lợi ích của người khác (sau đây gọi là người được đại diện) xác lập, thực hiện giao dịch dân sự trong phạm vi đại diện.) thì BLDS 2015 nhấn mạnh cụ thể các đối tượng được điều chỉnh. Cụ thể, người đại diện theo BLDS 2015 bao gồm cá nhân và bổ sung thêm phần pháp nhân, cụ thể thì pháp nhân có thể là người đại diện theo ủy quyền của các chủ thể khác. Đồng thời người được đại diện nay chỉ còn là cá nhân và pháp nhân, bỏ đi “chủ thể khác”, “chủ thể khác” trong BLDS năm 2005 bao gồm hộ gia đình, tổ hợp tác và tổ chức khác. Quy định này đã tạo sự linh hoạt hơn cho bên đại diện và bên được đại diện khi muốn xác lập, thực hiện giao dịch dân sự. Tuy nhiên, khoản 3 Điều 134 BLDS năm 2015 cũng yêu cầu cá nhân không được để người khác đại diện cho mình nếu pháp luật quy định họ phải tự mình xác lập thực hiện giao dịch đó. Các công việc liên quan tới yêu tố nhân thân thì pháp luật yêu cầu cá nhân phải tự mình xác lập nhằm đảm bảo tính xác thực tối đa thông tin của mỗi cá nhân. Ví dụ: pháp luật không công nhận việc một cá nhân ủy quyền cho người khác thay mình làm thủ tục ly hôn, kết hôn, hay lập di chúc, làm chứng minh thư nhân dân . 1.1.2. Đặc điểm của quan hệ đại diện Từ khái niệm trên ta rút ra được một số đặc điểm của quan hệ đại diện như sau: - Các chủ thể tham gia trực tiếp vào quan hệ đại diện là cá nhân và pháp nhân. Cá nhân, pháp nhân có thể người đại diện hoặc là người được đại diện trong mối quan hệ đại diện. Pháp nhân, theo Điều 74 BLDS năm 2015 yêu cầu là một tổ chức có đầy đủ các điều kiện sau: (i) Được thành lập theo quy định của BLDS năm 2015 và các luật khác có liên quan; (ii) Phải có cơ quan 7
12. điều hành, tổ chức, nhiệm vụ và quyền hạn của cơ quan điều hành của pháp nhân được quy định trong điều lệ của pháp nhân hoặc trong quyết định thành lập pháp nhân; (iii) Có tài sản độc lập với cá nhân, pháp nhân khác và tự chịu trách nhiệm bằng tài sản của mình; (iv) Nhân danh mình tham gia các quan hệ pháp luật một cách độc lập. - Đại diện làm phát sinh hai mối quan hệ cùng tồn tại song song là quan hệ bên trong và quan hệ bên ngoài. Quan hệ bên trong là quan hệ được hình thành giữa người đại diện và người được đại diện. Quan hệ này có thể được hình thành từ hợp đồng hoặc theo quy định của pháp luật. Ví dụ: theo quy định tại Điều 21 BLDS năm 2015 thì mọi giao dịch dân sự của người chưa đủ sáu tuổi đều phải do người đại diện theo pháp luật của người đó xác lập, thực hiện. Điều này có nghĩa là quan hệ giữa người đại diện và người được đại diện trong trường hợp này được xác lập theo pháp luật chứ không phải theo hợp đồng. Quan hệ bên ngoài là quan hệ giữa người đại diện với người thứ ba. Quan hệ bên trong là tiền đề là cơ sở cho sự xuất hiện và tồn tại của quan hệ bên ngoài. Quan hệ bên ngoài thực hiện bởi quan hệ bên trong. - Trong quan hệ đại diện, người đại diện nhân danh người được đại diện để xác lập và thực hiện giao dịch dân sự với người thứ ba. Người đại diện xác lập quan hệ với người thứ ba là nhân danh người được đại diện chứ không phải nhân danh bản thân họ, vì vậy các quyền và nghĩa vụ do người đại diện thực hiện trong phạm vi thẩm quyền đại diện với người thứ ba đều thuộc về người được đại diện. Người đại diện có thể được hưởng những lợi ích nhất định từ người được đại diện do thực hiện hành vi đại diện với người thứ ba, chứ không được hưởng bất kỳ lợi ích gì từ người thứ ba. 8
13. Trong giao dịch do người đại diện nhân danh người được đại diện xác lập thực hiện phát sinh với người thứ ba chứ không phải người được đại diện là người trực tiếp xác lập và thực hiện giao dịch dân sự với người thứ ba, trong trường hợp người đại diện hoạt động với danh nghĩa riêng thì không có quan hệ đại diện. - Trong quan hệ đại diện, người được đại diện trực tiếp thu nhận các kết quả pháp lý do hoạt động của người đại diện thực hiện trong phạm vi thẩm quyền đại diện mang lại. Theo Điều 87 BLDS năm 2015 quy định “Pháp nhân phải chịu trách nhiệm dân sự về việc thực hiện quyền, nghĩa vụ dân sự do người đại diện xác lập, thực hiện nhân danh pháp nhân”. Như vậy, các quyền và nghĩa vụ phát sinh từ giao dịch dân sự do người đại diện xác lập thực hiện với người thứ ba đều thuộc về người được đại diện, điều này có nghĩa là quan hệ pháp luật dân sự phát sinh giữa người được đại diện và người thứ ba, chứ không phải giữa người trực tiến hành xác lập giao dịch dân sự - người đại diện với người thứ ba. 1.2. Các hình thức đại diện Đại diện được chia thành hai loại là đại diện theo pháp luật và đại diện theo ủy quyền. Mỗi hình thức đều có những đặc điểm riêng phù hợp với tính chất của các mối quan hệ. 1.2.1. Đại diện theo pháp luật Điều 135 BLDS năm 2015 quy định “đại diện theo pháp luật là đại diện được xác lập theo quyết định của cơ quan nhà nước có thẩm quyền, theo điều lệ hoặc theo quy định của pháp luật”. 9
14. Tại BLDS năm 2015 đã có sự đổi mới hơn BLDS năm 2005 khi quy định riêng biệt phần đại diện theo pháp luật của cá nhân và phần đại diện theo pháp luật của pháp nhân. - Đại diện theo pháp luật của cá nhân Được quy định tại Điều 136 BLDS năm 2015, người được đại diện trong quan hệ đại diện theo pháp luật của cá nhân phải là người không có khả năng trực tiếp tham gia vào một số hoặc toàn bộ giao dịch dân sự nên pháp luật quy định phải có những chủ thể có nghĩa vụ bảo vệ quyền lợi cho họ trong việc xác lập thực hiện các giao dịch dân sự đó. Đó là người chưa thành niên, người không có năng lực hành vi dân sự đầy đủ, người mất năng lực hành vi dân sự, người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi, người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự. Pháp luật quy định năng lực hành vi dân sự của cá nhân là “khả năng của cá nhân bằng hành vi của mình xác lập, thực hiện quyền, nghĩa vụ dân sự”. Theo Điều 21 BLDS năm 2015 quy định “Người chưa thành niên là người chưa đủ mười tám tuổi”. Người thành niên là người chưa có đủ năng lực hành vi dân sự, tùy thuộc vào ở mức tuổi nhất định dưới mười tám tuổi mà người chưa thành niên có thể tham gia vào một số giao dịch dân sự nhất định. Theo Điều 22 BLDS năm 2015 quy định “Người mất năng lực hành vi dân sự là một người do bị bệnh tâm thần hoặc mắc bệnh khác mà không thể nhận thức, làm chủ được hành vi thì theo yêu cầu của người có quyền, lợi ích liên quan hoặc của cơ quan, tổ chức hữu quan, Tòa án ra quyết định tuyên bố người này là người mất năng lực hành vi dân sự trên cơ sở kết luận giám định pháp y tâm thần”. Giao dịch dân sự của người mất năng lực hành vi dân sự phải do người đại diện theo pháp luật xác lập, thực hiện. 10
15. Theo Điều 23 BLDS năm 2015 quy định “Người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi là người thành niên do tình trạng thể chất hoặc tinh thần mà không đủ khả năng nhận thức, làm chủ hành vi nhưng chưa đến mức mất năng lực hành vi dân sự thì theo yêu cầu của người này, người có quyền, lợi ích liên quan hoặc của cơ quan, tổ chức hữu quan, trên cơ sở kết luận giám định pháp y tâm thần, Tòa án ra quyết định tuyên bố người này là người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi và chỉ định người giám hộ, xác định quyền, nghĩa vụ của người giám hộ”. Theo Điều 24 BLDS năm 2015 quy định “Người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự là người nghiện ma túy, nghiện các chất kích thích khác dẫn đến phá tán tài sản của gia đình thì theo yêu cầu của người có quyền, lợi ích liên quan hoặc của cơ quan, tổ chức hữu quan, Tòa án có thể ra quyết định tuyên bố người này là người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự”. Tòa án quyết định người đại diện theo pháp luật của người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự và phạm vi đại diện. Việc xác lập, thực hiện giao dịch dân sự liên quan đến tài sản của người bị Tòa án tuyên bố hạn chế năng lực hành vi dân sự phải có sự đồng ý của người đại diện theo pháp luật, trừ giao dịch nhằm phục vụ nhu cầu sinh hoạt hàng ngày. Người đại diện trong quan hệ đại diện này phải là người có năng lực hành vi dân sự đầy đủ đồng thời có mối quan hệ đặc biệt với người được đại diện: quan hệ huyết thống (ví dụ: cha, mẹ với con cái ), quan hệ pháp lý ( ví dụ: quan hệ giám hộ ). Căn cứ để nhận biết các quan hệ đại diện theo pháp luật của cá nhân đang tồn tại là: - Căn cứ vào giấy khai sinh của con chưa thành niên để biết ai là người đại diện theo pháp luật; 11
16. - Căn cứ vào xác nhận của UBND xã, phường nơi người giám hộ cư trú để biết ai là người đại diện theo pháp luật của người được giám hộ.; - Căn cứ vào quyết định của tòa án khi tuyên bố một người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự để biết ai là người đại diện cho người này. - Đại diện theo pháp luật của pháp nhân Nếu người được đại diện là pháp nhân khi tham gia vào các giao dịch dân sự bắt buộc phải thông qua người đại diện. Tại khoản 4 Điều 141 BLDS 2005 quy định “người đứng đầu pháp nhân theo quy định của điều lệ pháp nhân hoặc quyết định của cơ quan nhà nước có thẩm quyền là người đại diện theo pháp luật của pháp nhân”. Tuy nhiên tại BLDS năm 2015 đã mở rộng phạm vi người đại diện theo pháp luật của pháp nhân tại khoản 1 Điều 137 quy định người đại diện theo pháp luật của pháp nhân bao gồm: (i) Người được pháp nhân chỉ định theo điều lệ; (ii) Người có thẩm quyền đại diện theo quy định của pháp luật; (iii) Người do Tòa án chỉ định trong quá trình tố tụng tại Tòa án. Đồng thời BLDS năm 2015 đã cho phép một pháp nhân có thể có nhiều người đại diện theo pháp luật và mỗi người đại diện có quyền đại diện cho pháp nhân theo một phạm vi đại diện cụ thể. Trước hết, đại diện theo pháp luật của pháp nhân phải là cá nhân có năng lực hành vi dân sự đầy đủ. Thêm vào đó, việc cho phép một pháp nhân có thể có nhiều người đại diện theo pháp luật đã tạo điều kiện cho pháp nhân đó nhiều quyền lợi hơn, bao gồm quyền tự chủ lựa chọn người đại diện theo pháp luật cũng như số lượng người đại diện theo pháp luật của pháp nhân. Việc có nhiều người đại diện theo pháp luật tạo điều kiện cho pháp nhân đa dạng hóa các giao dịch dân sự. Nếu là trước đây pháp nhân chỉ có một người đại diện theo pháp luật là người đứng đầu pháp nhân sẽ bị giới hạn việc ký kết hợp đồng giao dịch ở nhiều vùng miền khác nhau, mặc dù có thể ủy quyền cho 12
17. người khác thực hiện nhưng lại phát sinh thêm các thủ tục không đáng có. Việc có nhiều người đại diện theo pháp luật sẽ giúp pháp nhân mở rộng phạm vi hoạt động rộng khắp, giảm bớt thời gian chi phí đi lại khi tham gia các giao dịch dân sự. Ví dụ như pháp nhân X có nhiều khu vực hoạt động khác nhau A, B, C, trường hợp pháp nhân X chỉ có một người đại diện theo pháp luật và người đó đang ở khu vực A thì nếu có giao dịch dân sự ở khu vực B hay C thì người đại diện đó hoặc phải đi đến hoặc phải ủy quyền cho người khác, sẽ mất nhiều thời gian, chi phí cũng như các thủ tục liên quan hơn là việc pháp nhân X có nhiều người đại diện theo pháp luật. Khi đó pháp nhân X có thể cử mỗi khu vực một người đại diện theo pháp luật và người đại diện theo pháp luật ở mỗi khu vực chỉ có phạm vi thẩm quyền trong khu vực đó. Điều này sẽ giúp cho các pháp nhân thực hiện giao dịch dân sự được thông suốt hơn, cũng không cần các thủ tục ủy quyền không cần thiết. Mặt khác việc có nhiều người đại diện theo pháp luật cũng yêu cầu các người đại diện đó có trách nhiệm hơn với phạm vi đại diện của họ. Căn cứ để nhận biết các quan hệ đại diện theo pháp luật của pháp nhân đang tồn tại là: căn cứ vào đăng ký kinh doanh, điều lệ doanh nghiệp hoặc quyết định của Tòa án để biết ai là người đại diện theo pháp luật của pháp nhân. Tóm lại, quan hệ đại diện theo pháp luật là quan hệ dân sự mang tính chất ổn định và bền vững dựa trên mối quan hệ giữa người đại diện và người được đại diện là mối quan hệ huyết thống hay mối quan hệ pháp lý. Việc BLDS năm 2015 quy định từng mục “Đại diện theo pháp luật của cá nhân” (Điều 136) và “Đại diện theo pháp luật của pháp nhân” (Điều 137) giúp cách tiếp cận pháp luật trở nên cụ thể, dễ hiểu hơn. 13
18. 1.2.2. Đại diện theo ủy quyền Phát triển từ quy định về đại diện theo ủy quyền trong BLDS 2005 “Đại diện theo uỷ quyền là đại diện được xác lập theo sự uỷ quyền giữa người đại diện và người được đại diện”, BLDS năm 2015 đã quy định cụ thể về các đối tượng thuộc người đại diện và người được đại diện trong quan hệ đại diện theo ủy quyền là cá nhân, pháp nhân. Cụ thể theo Khoản 1 Điều 138 BLDS năm 2015: Đại diện theo ủy quyền là việc “cá nhân, pháp nhân có thể ủy quyền cho cá nhân, pháp nhân khác xác lập, thực hiện giao dịch dân sự”. Đồng thời BLDS năm 2015 tại khoản 2 Điều 138 có thêm quy định mới cho phép các thành viên hộ gia đình, tổ hợp tác, tổ chức khác không có tư cách pháp nhân có thể thỏa thuận cử cá nhân, pháp nhân khác đại diện theo ủy quyền xác lập, thực hiện GDDS liên quan tới tài sản chung của các thành viên hộ gia đình, tổ hợp tác, tổ chức khác. Trước đây, theo BLDS năm 2005 thì đại diện của hộ gia đình tổ hợp tác chỉ là chủ hộ gia đình, tổ trưởng tổ hợp tác, những người khác đại diện cho hộ gia đình, tổ hợp tác tham gia quan hệ dân sự thì phải thông qua sự ủy quyền của chủ hộ gia đình, tổ trưởng tổ hợp tác. Tuy nhiên tại Chương VI BLDS năm 2015, pháp luật đã có quy định chung đối với hộ gia đình, tổ hợp tác và tổ chức khác là không có tư cách pháp nhân đồng thời quy định các thành viên hộ gia đình, tổ hợp tác, tổ chức khác không có tư cách pháp nhân là chủ thể tham gia xác lập, thực hiện giao dịch dân sự hoặc có thể thỏa thuận ủy quyền cho cá nhân, pháp nhân khác đại diện thực hiện giao dịch dân sự liên quan tới tài sản chung của hộ gia đình, tổ hợp tác, tổ chức khác. Việc cử, thay đổi người đại diện phải được lập thành văn bản. Những người được các thành viên khác trong hộ gia đình, tổ hợp tác và tổ chức khác không có tư cách pháp nhân ủy quyền khi tham gia giao dịch dân sự làm phát sinh quyền, nghĩa vụ của hộ gia đình, tổ hợp tác và tổ chức khác không có tư cách pháp nhân khác đó. Tuy nhiên trường hợp thành viên của hộ 14
19. gia đình, tổ hợp tác, tổ chức khác không có tư cách pháp nhân tham gia quan hệ dân sự không được các thành viên khác ủy quyền làm người đại diện thì thành viên đó là chủ thể của quan hệ dân sự do mình xác lập, thực hiện (Điều 101 BLDS năm 2015). * Từ khái niệm trên ta có thể rút ra các đặc điểm của hình thức đại diện theo ủy quyền là: - Đại diện theo ủy quyền là hình thức đại diện tự nguyện, theo sự thỏa thuận giữa người đại diện và người được đại diện. Trên thực tế, việc đại diện theo ủy quyền diễn ra rất phổ biến, các bên có thể thỏa thuận cho nhau tiến hành giao dịch dưới nhiều hình thức, kể cả bằng miệng; tuy nhiên đối với các trường hợp pháp luật quy định việc ủy quyền phải được lập thành văn bản thì phải tuân theo hình thức đó mới có giá trị pháp lý. - Ủy quyền là căn cứ làm phát sinh quan hệ giữa người đại diện và người được đại diện; đồng thời nó cũng là cơ sở để người ủy quyền tiếp nhận các kết quả pháp lý do hoạt động ủy quyền mang lại. Vì vậy khi ủy quyền phải xác định rõ phạm vi đại diện, thời hạn thời hiệu của việc phát sinh, chấm dứt ủy quyền, mức độ ủy quyền trong hợp đồng ủy quyền. - Khác với đại diện theo pháp luật, hai bên chủ thể trong quan hệ đại diện theo ủy quyền đều phải có năng lực hành vi dân sự đầy đủ, trừ trường hợp quy định tại Khoản 3 Điều 138 BLDS 2015 “ người từ đủ mười lăm tuổi đến chưa đủ mười tám tuổi có thể là người đại diện theo ủy quyền, trừ trường hợp pháp luật quy định giao dịch dân sự phải do người từ đủ mười tám tuổi trở lên xác lập, thực hiện”. * Các chủ thể trong quan hệ đại diện theo ủy quyền: - Người đại diện theo ủy quyền có các loại: 15
20. + Đại diện theo ủy quyền của cá nhân: đại diện theo ủy quyền của cá nhân có thể là cá nhân, ví dụ: A ủy quyền cho B đứng ra kí kết hợp đồng thuê nhà; đại diện theo ủy quyền của cá nhân cũng có thể là pháp nhân, ví dụ: A ủy quyền cho công ty luật X đứng ra kí kết hợp đồng thuê nhà. + Đại diện theo ủy quyền của pháp nhân: có thể là người đại diện theo pháp luật của pháp nhân ủy quyền cho người khác xác lập thực hiện giao dịch dân sự. Hoặc được các thành viên trong pháp nhân ủy quyền. Ví dụ: A là tổng giám đốc của công ty Y, đồng thời là người đại diện theo pháp luật của công ty này. A ủy quyền cho B là nhân viên công ty thay mình kí kết hợp đồng mua bán vật liệu xây dựng với công ty Z. Trong trường hợp này B là người đại diện theo ủy quyền của công ty Y. Hoặc đại diện theo ủy quyền của pháp nhân là một pháp nhân khác. Ví dụ: một doanh nghiệp X phân phối hàng hóa ủy quyền cho doanh nghiệp Y thực hiện công việc như tiếp thị hay bán hàng cho mình. Trường hợp này doanh nghiệp Y chính là đại diện theo ủy quyền của doanh nghiệp X. + Đại diện theo ủy quyền của hộ gia đình và tổ hợp tác, tổ chức khác không có tư cách pháp nhân: Thành viên của các tổ chức này có thể thỏa thuận cử cá nhân, pháp nhân khác đại diện theo ủy quyền xác lập, thực hiện giao dịch dân sự liên quan đến tài sản chung của các thành viên hộ gia đình, tổ hợp tác, tổ chức khác không có tư cách pháp nhân. - Người được ủy quyền phải là người có năng lực hành vi dân sự đầy đủ (trừ trường hợp người từ đủ mười lăm tuổi đến chưa đủ mười tám tuổi có thể có quyền là người đại diện theo ủy quyền trong một số trường hợp nhất định theo qui định tại Khoản 3 Điều 138 BLDS 2015 ). Căn cứ pháp lý để nhận biết quan hệ ủy quyền là văn bản ủy quyền. Văn bản ủy quyền bao gồm hợp đồng ủy quyền và giấy ủy quyền có thể do pháp 16
21. luật quy định, nếu pháp luật không quy định các bên có thể tự thỏa thuận để lựa chọn hình thức công chứng, chứng thực cho hợp đồng ủy quyền của mình. Tóm lại, ủy quyền là phương tiện pháp lý cần thiết tạo điều kiện cho cá nhân, pháp nhân, bằng nhiều hình thức khác nhau có thể tham gia vào giao dịch dân sự một các thuận lợi nhất, đảm bảo thỏa mãn nhanh chóng các lợi ích mà chủ thể quan tâm. 1.3. Quyền và nghĩa vụ của ngƣời đại diện Người đại diện thực hiện hành vi nhân danh người được đại diện, bởi vậy cần phải có một giới hạn nhất định cho hành vi đó. Giới hạn này chính là phạm vi thẩm quyền đại diện. Phạm vi thẩm quyền đại diện là giới hạn quyền và nghĩa vụ của người đại diện trong việc nhân danh người được đại diện xác lập và thực hiện giao dịch dân sự với người thứ ba. * Tùy thuộc vào quan hệ đại diện là đại diện theo pháp luật hay đại diện theo ủy quyền, phạm vi thẩm quyền đại diện được xác định khác nhau: - Đối với người đại diện theo pháp luật: Khoản 1 Điều 141 BLDS năm 2015 quy định phạm vi đại diện theo “Quyết định của cơ quan có thẩm quyền”, “Điều lệ của pháp nhân”, tuy nhiên khoản 2 Điều 141 cũng quy định nếu không xác định được phạm vi đại diện theo khoản 1 thì “người đại diện theo pháp luật có quyền xác lập, thực hiện mọi giao dịch dân sự vì lợi ích của người được đại diện, trừ trường hợp pháp luật có quy định khác”. Như vậy đối với trường hợp điều lệ quy định quyền, nghĩa vụ của từng người đại diện theo pháp luật thì họ thực hiện các giao dịch dân sự trong phạm vi đại diện cho phép còn trường hợp điều lệ ghi chung chung tên, chức vụ của những người đại diện theo pháp luật thì tất cả những người đại diện theo pháp luật đều có phạm vi thẩm quyền đại diện như nhau. 17