Luận văn Người bị hại theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn quận Long Biên, Thành phố Hà Nội

Nội dung text: Luận văn Người bị hại theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn quận Long Biên, Thành phố Hà Nội

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI HOÀNG HUYỀN TRANG NGƯỜI BỊ HẠI THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN QUẬN LONG BIÊN, THÀNH PHỐ HÀ NỘI Chuyên ngành : Luật Hình sự và Tố tụng hình sự Mã số : 60.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. ĐINH THỊ MAI HÀ NỘI - 2016
2. LỜI CAM ĐOAN T«i xin cam ®oan ®©y lµ c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc cña riªng t«i. C¸c sè liÖu, vÝ dô vµ trÝch dÉn trong luËn v¨n ®¶m b¶o ®é tin cËy, chÝnh x¸c vµ trung thùc. Nh÷ng kÕt luËn khoa häc cña luËn v¨n ch•a tõng ®•îc ai c«ng bè trong bÊt kú c«ng tr×nh nµo kh¸c. TÁC GIẢ LUẬN VĂN Hoàng Huyền Trang
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ NGƯỜI BỊ HẠI THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM 6 1.1. Lý luận chung về người bị hại 6 1.2. Quyền và nghĩa vụ của người bị hại theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam . 17 Chương 2: THỰC TRẠNG ÁP DỤNG CÁC QUY ĐỊNH PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VỀ NGƯỜI BỊ HẠI TRÊN ĐỊA BÀN QUẬN LONG BIÊN, THÀNH PHỐ HÀ NỘI 35 2.1. Quận Long Biên, thành phố Hà Nội và tình hình chung về người bị hại theo pháp luật tố tụng hình sự trên địa bàn 35 2.2. Thực trạng áp dụng pháp luật tố tụng hình sự về người bị hại trên địa bàn quận Long Biên, Thành phố Hà Nội 41 2.3. Nguyên nhân của những khó khăn, vướng mắc trong thực tiễn áp dụng các quy định của pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam trên địa bàn quận Long Biên 54 Chương 3: HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM VỀ NGƯỜI BỊ HẠI VÀ CÁC BIỆN PHÁP BẢO ĐẢM 58 3.1. Giải pháp hoàn thiện các quy định pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam về người bị hại 58 3.2. Giải pháp tăng cường hướng dẫn áp dụng pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam về người bị hại 66 3.3. Một số giải pháp khác 66 KẾT LUẬN 70 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 73
4. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TTHS : Tố tụng hình sự TAND : Tòa án nhân dân VKS : Viện kiểm sát CQĐT : Cơ quan điều tra NBH : Người bị hại VAHS : Vụ án hình sự HĐXX : Hội đồng xét xử TNHS : Trách nhiệm hình sự
5. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Người bị hại là một trong những người tham gia tố tụng theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự Việt Nam. Việc tham gia tố tụng của người bị hại không chỉ nhằm bảo vệ, khôi phục những quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân, tổ chức đã bị hành vi phạm tội xâm hại mà còn góp phần quan trọng vào việc xác định sự thật khách quan của vụ án. Xác định đúng tư cách người bị hại, đảm bảo các quyền và lợi ích hợp pháp của người bị hại trong quá trình tiến hành tố tụng là một trong những đảm bảo cho việc giải quyết vụ án hình sự được chính xác, khách quan, toàn diện. Bộ luật tố tụng hình sự đã được Quốc hội nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam thông qua ngày 28 tháng 6 năm 1988 (có hiệu lực thi hành ngày 01 tháng 01 năm 1989), là Bộ luật Tố tụng hình sự đầu tiên của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam quy định về trình tự, thủ tục khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án các vụ án hình sự. Tuy nhiên, sau 15 năm thực hiện, Bộ luật tố tụng hình sự năm 1988 đã bộc lộ những bất cập, hạn chế, thiếu sót trong các quy định về người tham gia tố tụng, đặc biệt là các quy định về người bị hại còn chưa rõ ràng, cụ thể. Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2003 được Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam thông qua ngày 17/12/2003 tại phần thứ nhất (Những quy định chung) Chương IV quy định về người bị hại với tính chất là một trong những người tham gia tố tụng trong tố tụng hình sự. Trước khi Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 được Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam thông qua ngày 21/11/2015, Luật Tố tụng hình sự nước ta chỉ coi người bị hại là công dân, pháp nhân hay tổ chức xã hội không được coi là bị hại. Người bị hại theo qui định của pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam vừa là sự kế thừa có chọn lọc những thành tựu lập pháp của Nhà nước ta, vừa là bước phát triển quan trọng về quyền và các thủ tục tố tụng hình sự về người bị hại. Tuy nhiên, việc xây dựng và hoàn thiện một khung pháp lý hoàn thiện về người bị hại phù hợp với điều kiện thực tế của nước ta là một vấn đề không hề đơn giản. Vì vậy, nghiên cứu về người bị hại theo qui định của pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực 1
6. tiễn quận Long Biên, thành phố Hà Nội là một đề tài mang ý nghĩa thời sự và giá trị tham khảo nhất định đối với nền tư pháp hình sự Việt Nam hiện nay. Bên cạnh đó, việc nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực tiễn về người bị hại trong tố tụng hình sự ở nước ta hiện nay cũng như thực trạng về người bị hại ở từng địa phương cụ thể (nhất là địa bàn quận Long Biên - Thành phố Hà Nội) để đưa ra các giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng chế định này trong thực tế còn là một nhu cầu khách quan và cần thiết hiện nay. Với những lý do trên, học viên đã chọn đề tài: “Người bị hại theo pháp luật Tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn quận Long Biên, Thành phố Hà Nội” làm Luận văn thạc sĩ Luật học. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Người bị hại là một cá nhân tham gia tố tụng đặc biệt được quy định tại Điều 51 Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003. Trong thời gian qua, ở nước ta đã có rất nhiều công trình khoa học nghiên cứu về việc quy định và áp dụng trong tố tụng hình sự như Luận văn thạc sỹ Luật học, các bài viết, công trình nghiên cứu phân tích, giải quyết và làm rõ được một số vấn đề lý luận về người bị hại trong tố tụng hình sự như: khái niệm, ý nghĩa, các kiến nghị như Một số vướng mắc khi giải quyết vụ án được khởi tố theo yêu cầu của người bị hại, Tạp chí kiểm sát số 7/2008, Một số vấn đề cần chú ý khi xác định người tham gia tố tụng trong vụ án hình sự, Tạp chí Toà án nhân dân số 13/2008, Người bị hại trong tố tụng hình sự, Tạp chí khoa học pháp lý số 01/2007, Quyền và nghĩa vụ của người tham gia tố tụng tại phiên tòa hình sự phúc thẩm, Tạp chí Tòa án. Tòa án nhân dân tối cao số 5/2004, Bình luận khoa học Bộ luật tố tụng hình sự (Viện nghiên cứu khoa học pháp lý – Nxb TP. Hồ Chí Minh, năm 2004), Tạp chí Tòa án nhân dân tối cao số 24/2005, Bàn về việc tòa án cấp phúc thẩm có được thay đổi tư cách của người tham gia tố tụng khi xét thấy Tòa án cấp sơ thẩm xác định không đúng, Tư cách của người tham gia tố tụng trong vụ án hình sự tại phiên tòa phúc thẩm, Tạp chí Tòa án. Tòa án nhân dân tối cao số 4/2008, Việc quy định những người tham gia tố tụng trong Bộ luật tố tụng hình sự, Tập san Tòa án nhân dân số 4/2000, Xác định tư cách người tham gia tố tụng hình sự, Tập 2
7. san Tòa án số 12/1999, Luận văn thạc sỹ Luật học: Người bị hại trong tố tụng hình sự Việt Nam – Thịnh Quang Thắng (2010) . Các bài viết, công trình nghiên cứu trên đã phân tích, giải quyết và làm rõ được một số vấn đề lý luận về chế định quyền và nghĩa vụ của người bị hại trong tố tụng hình sự Việt Nam. Tuy nhiên, chưa có nghiên cứu về áp dụng thực tiễn tố tụng hình sự của từng địa phương, đặc biệt là trên địa bàn quận Long Biên – Thành phố Hà Nội sau khi Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 ra đời. Do hầu hết các công trình trên đều đề cập và nghiên cứu vấn đề trước khi Bộ luật ra đời nên việc đánh giá tình hình chưa có cơ sở thực tiễn. Các nhà lập pháp của nước ta trong quá trình xây dựng dự thảo Bộ luật tố tụng hình sự đã có nhiều khảo sát và nghiên cứu về tố tụng hình sự của một số nước trên thế giới về việc áp dụng chế định về người bị hại trong tố tụng hình sự rất có ý nghĩa như: các Báo cáo của đoàn khảo sát pháp luật của Viện kiểm sát nhân dân tối cao tại các nước: Hàn Quốc, Anh, Trung Quốc, Đan Mạch các bản dịch Bộ luật tố tụng hình sự của các nước tiên tiến trên thế giới như: Nhật Bản, Pháp, Canada, Nga; các tài liệu dịch về hệ thống tư pháp của một số nước châu Á, châu Âu, châu Mỹ La tinh. Các công trình trên đã đề cập tương đối đầy đủ các luận cứ khoa học như: bản chất, ý nghĩa, mục đích của việc nghiên cứu về người bị hại, tham khảo kinh nghiệm nước ngoài. Tuy nhiên, việc nghiên cứu ở phạm vi rộng, chưa đi sâu vào nghiên cứu tình hình áp dụng của từng địa phương cụ thể để đưa ra những giải pháp, kiến nghị cho phù hợp nhằm áp dụng trong tố tụng hình sự chặt chẽ và sát với thực tế các địa phương, nhất là ở địa bàn quận Long Biên – TP Hà Nội, nơi mà tình hình tội phạm trong thời gian qua đã diễn ra tương đối phức tạp và ngày càng có chiều hướng gia tăng thì việc nghiên cứu tình hình và áp dụng các quy định về người bị hại trên địa bàn này là hết sức có ý nghĩa, đáp ứng tốt yêu cầu đấu tranh phòng chống tội phạm và công cuộc cải cách tư pháp của Thủ đô. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Luận văn thông qua nghiên cứu thực tiễn áp dụng qui định về người bị hại trên địa bàn quận Long Biên, Thành phố Hà Nội hy vọng sẽ đóng góp một cách tiếp 3
8. cận nghiên cứu về người bị hại theo qui định của pháp luật TTHS Việt Nam tại một địa bàn cụ thể, từ đó góp phần nâng cao nhận thức về người bị hại theo qui định của pháp luật TTHS Việt Nam nói chung cũng như đề xuất các giải pháp mang tính cụ thể về vấn đề này. Trên cơ sở đối tượng và phạm vi nghiên cứu trên, tác giả tập trung vào giải quyết những nhiệm vụ như sau: - Khái quát các vấn đề lý luận về người bị hại trong tố tụng hình sự như: khái niệm, bản chất, đặc điểm, phân loại người bị hại cũng như những phát triển về lý luận và qui định về người bị hại theo pháp luật TTHS Việt Nam từ năm 1945 đến năm 2015. - Đánh giá thực trạng áp dụng các qui định về người bị hại trên địa bàn quận Long Biên trong thời gian từ năm 2011 đến năm 2015. - Đề ra những giải pháp, kiến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam về NBH cũng như nâng cao hiệu quả bảo vệ quyền của người bị hại trong tố tụng hình sự Việt Nam trong giai đoạn hiện nay. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Luận văn nghiên cứu các vấn đề lý luận và thực trạng các quy định về người bị hại theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam (1945 đến 2015), nghiên cứu đánh giá thực trạng áp dụng các qui định của pháp luật TTHS về người bị hại trên địa bàn quận Long Biên thành phố Hà Nội (2011 đến 2015). 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu - Luận văn được nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lê nin và tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước và pháp luật; - Các phương pháp nghiên cứu cụ thể: Luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu khoa học xã hội và khoa học pháp lý cụ thể phù hợp với yêu cầu của từng vấn đề nghiên cứu như: phương pháp phân tích tài liệu, nghiên cứu lịch sử, tổng hợp, so sánh, thống kê tư pháp 6. Ý nghĩa luận và thực tiễn của luận văn - Tăng cường sự nhận thức đúng đắn của những người tiến hành tố tụng, các 4
9. cơ quan tiến hành tố tụng, người tham gia tố tụng và các cá nhân khác (đặc biệt là trên địa bàn thành phố Hà Nội) về bản chất, yêu cầu, ý nghĩa của việc quy định và áp dụng các quy định về người bị hại trong pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam; - Đề xuất các giải pháp nhằm hoàn thiện các quy định về người bị hại trong tố tụng hình sự, góp phần nâng cao hiệu quả công tác phổ biến, tuyên truyền, giáo dục và áp dụng pháp luật của các cơ quan có thẩm quyền trong pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo và Danh mục bảng, Luận văn gồm 3 chương với kết cấu như sau: Chương 1: Những vấn đề lý luận và pháp luật về người bị hại theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam. Chương 2: Thực trạng áp dụng pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam về người bị hại từ thực tiễn quận Long Biên, TP Hà Nội. Chương 3: Hoàn thiện pháp luật Tố tụng Hình sự Việt Nam về người bị hại. 5
10. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ NGƯỜI BỊ HẠI THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM 1.1. Lý luận chung về người bị hại 1.1.1. Khái niệm người bị hại 1.1.1.1. Dưới góc độ ngôn ngữ Người bị hại được hiểu là người bị thiệt hại do sự tác động tiêu cực của sự việc, hành vi hoặc bất kỳ sự tác động nào khác. Theo cách hiểu này, khái niệm người bị hại được hiểu theo nghĩa rộng đồng nghĩa với khái niệm nạn nhân, và dùng để chỉ cả cá nhân (con người) và tổ chức – những đối tượng phải gánh chịu thiệt hại từ bên ngoài đưa đến. 1.1.1.2. Dưới góc độ Luật học so sánh Pháp luật tố tụng hình sự của các nước không có sự thống nhất trong việc sử dụng thuật ngữ người bị hại. Chẳng hạn luật tố tụng hình sự của Cộng hoà Pháp, Liên bang Nga hay Việt Nam dùng thuật ngữ “người bị hại”. Luật tố tụng hình sự Cộng hoà nhân dân Trung Hoa thì dùng thuật ngữ “người tố cáo”. Ngoài ra người bị hại còn được gọi là “người bị thiệt hại”, hay gọi là “nạn nhân”, hay “dân sự nguyên cáo”. Dù việc sử dụng thuật ngữ như thế nào đều phải thể hiện được bản chất, nội dung, các điều kiện và sự chặt chẽ của thuật ngữ cũng như đặt trong mối quan hệ pháp luật mà luật tố tụng hình sự nước đó đang điều chỉnh. Theo Từ điển Tiếng Việt có thể hiểu người bị hại là con người cụ thể trong xã hội, chịu sự tác động tiêu cực của hành vi hoặc sự tác động từ của người khác dẫn đến những thiệt hại, mất mát hay tổn thương cho chính người đó. Sự tác động này trái với ý muốn của người bị tác động và họ tiếp nhận sự tác động đó một cách thụ động. Theo Từ điển giải thích thuật ngữ Luật học thì : Người bị hại là người bị thiệt hại về thể chất, tinh thần hoặc tài sản do tội phạm gây ra. Người bị hại chỉ có thể là thể nhân bị người thực hiện tội phạm làm thiệt hại về thể chất, tinh thần hoặc về tài 6
11. sản chứ không thể là pháp nhân. 1.1.1.3. Dưới góc độ Luật thực định - Thời kỳ trước năm 1945 Người bị hại lần đầu tiên được ghi nhận trong Quốc triều hình luật (năm 1428) và được gọi là người được bồi thường. Trong BLTTHS Bắc kỳ năm 1884- 1945 người bị hại được gọi là người khống tố (người làm đơn tố giác) hoặc người tố cáo (tố cáo bằng miệng). - Từ năm 1945 đến nay Khái niệm NBH lần đầu tiên được quy định trong Thông tư số 16/TATC ngày 27/9/1974 của TAND Tối cao. Tại khoản 1 Điều 39 của BLTTHS năm 1988 ghi nhận khái niệm pháp lý về Người bị hại. Theo khoản 1 Điều 51 của Bộ luật tố tụng hình sự Việt Nam năm 2003 quy định : “Người bị hại là người bị thiệt hại về thể chất, tinh thần, tài sản do tội phạm gây ra”. Mặc dù đây là cách hiểu truyền thống về người bị hại chỉ là cá nhân hay gồm cả cá nhân, pháp nhân, tổ chức vẫn đang là vấn đề còn nhiều tranh luận. Bộ luật tố tụng hình sự Việt Nam năm 2003 coi người bị hại là con người cụ thể bị hành vi trực tiếp xâm hại về thể chất, tinh thần hoặc tài sản . Nói về tư cách tham gia tố tụng khi tổ chức, pháp nhân bị hành vi phạm tội gây thiệt hại : Theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự Việt Nam năm 2003, thì trong trường hợp này pháp nhân hay tổ chức bị tội phạm xâm hại tham gia tố tụng với tư cách là nguyên đơn dân sự khi có đơn yêu cầu. Theo học viên quy định này chưa được hợp lý, bởi lẽ: Thứ nhất, đối với các tổ chức, pháp nhân mà tài sản thuộc về sở hữu Nhà nước khi bị tội phạm gây thiệt hại tổ chức, pháp nhân đó không có đơn yêu cầu thì họ sẽ tham gia tố tụng với tư cách gì ? Tài sản của Nhà nước liệu được đảm bảo? Khi tham gia tố tụng Toà án có đưa họ vào tham gia tố tụng không và với t- ư cách gì? Đối với trường hợp cá nhân được xác định là nguyên đơn dân sự do có sự thiệt hại về tài sản mà sự thiệt hại này là hậu quả tiếp theo từ hậu quả mà người phạm tội đã gây cho người bị hại: như một người phải nghỉ việc để chăm sóc nạn 7
12. nhân, những người thường xuyên được cấp dưỡng nay người cấp dưỡng bị chết, . Trong khoa học luật hình sự coi người bị hại là đối tượng tác động của tội phạm. Người bị hại không những bị thiệt hại về tính mạng, sức khoẻ, danh dự nhân phẩm mà còn bị thiệt hại về tài sản như bị đánh cắp, bị chiếm đoạt tài sản cũng là thiệt hại về tài sản nhưng nếu người bị thiệt hại về tài sản là cá nhân thì họ được coi là người bị hại. Còn nếu người bị thiệt hại về tài sản là tổ chức thì không được coi là người bị hại mà được coi là nguyên đơn dân sự. Luật tố tụng hình sự năm 2003 chỉ coi người bị hại là con người cụ thể bị hành vi phạm tội trực tiếp xâm hại. Thể chất, tinh thần tài sản của họ phải là đối tượng của tội phạm. Người bị hại chỉ trở thành người bị hại trong tố tụng hình sự khi họ được cơ quan có thẩm quyền công nhận là người bị hại thông qua hành vi triệu tập họ đến khai báo với tư cách là người bị hại. Cần quan niệm khái niệm người bị hại theo nghĩa rộng của từ này. Thiệt hại do hành vi phạm tội gây ra cho pháp nhân, tổ chức là rất đa dạng, không thuần tuý là thiệt hại về tài sản. Trong thực tế, nhiều trường hợp xảy ra tổ chức, pháp nhân có thể bị thiệt hại về vật chất và tinh thần, chẳng hạn như một doanh nghiệp bị giả mạo về thương hiệu, bị vu khống làm mất uy tín trong kinh doanh về vấn đề này tại khoản 1 Điều 40 của Bộ luật tố tụng hình sự Ba Lan quy định người bị hại là người hoặc pháp nhân mà lợi ích hợp pháp của họ bị hậu quả của tội phạm trực tiếp xâm hại hoặc bị đe doạ. Điều 53 Bộ luật tố tụng hình sự Hungari cũng có quan điểm tương tự. Theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự Việt Nam thì pháp nhân hay tổ chức bị tội phạm xâm hại thì tham gia tố tụng với tư cách là nguyên đơn dân sự khi có đơn yêu cầu. Theo tôi quy định này chưa được hợp lý, bởi lẽ: Thứ nhất: Đối với các tổ chức, pháp nhân mà tài sản thuộc về sở hữu Nhà nước khi bị tội phạm gây thiệt hại tổ chức, pháp nhân đó không có đơn yêu cầu thì họ sẽ tham gia tố tụng với tư cách gì? Tài sản của nhà nước liệu được đảm bảo? Vậy khi tham gia tố tụng toà án có đưa họ vào tham gia tố tụng không và với tư cách gì? 8
13. Thứ hai: Đối với các doanh nghiệp mà tài sản thuộc sở hữu cá nhân, của một nhóm người cùng góp vốn vào kinh doanh trong quá trình hoạt động lại bị kẻ phạm tội gây thiệt hại, vậy để đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của mình chủ sở hữu tài sản đó chỉ được quyền tham gia tố tụng với tư cách là nguyên đơn dân sự là chưa hợp lý và không đảm bảo sự bình đẳng trong khi về thực chất tài sản đó đều của cá nhân. Thứ ba: Nếu thiệt hại của tổ chức, pháp nhân do hành vi phạm tội trực tiếp xâm hại về tài sản sẽ tham gia tố tụng với tư cách là nguyên đơn dân sự thì sẽ không có sự phân biệt thiệt hại về tài sản do hành vi phạm tội gián tiếp gây ra. Thứ tư: Nếu hành vi phạm tội gây thiệt hại cho pháp nhân, tổ chức là thiệt hại về tài sản như quy định tại Điều 51 của Bộ luật tố tụng hình sự Việt Nam năm 2003 thì cần giải thích như thế nào khi thiệt hại do tội phạm gây ra cho tổ chức, pháp nhân là thiệt hại về thương hiệu, về uy tín trong kinh doanh. Nhận thấy vai trò cần phải bảo đảm quyền được bảo hộ về danh dự, uy tín, tài sản của pháp nhân đã được Hiến định. Một trong những nguyên tắc cơ bản được quy định tại Điều 11 của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 được Quốc hội nước CHXHCN Việt Nam thông qua ngày 27/11/2015. Trong đó, tại Điều 62 của Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 quy định về Bị hại, quyền và nghĩa vụ của bị hại. Theo đó, tại khoản 1 Điều 62 BLTTHS năm 2015 đã thay đổi thuật ngữ từ người bị hại sang bị hại bao gồm : Cá nhân trực tiếp bị thiệt hại về thể chất, tinh thần, tài sản ; Cơ quan, tổ chức bị thiệt hại về tài sản, uy tín do tội phạm gây ra hoặc đe dọa gây ra. Từ những phân tích trên theo quan điểm của học viên có thể đưa ra khái niệm về người bị hại trong tố tụng hình sự là: “Bị hại là cá nhân trực tiếp bị thiệt hại về thể chất, tinh thần, tài sản hoặc là cơ quan, tổ chức bị thiệt hại về tài sản, uy tín do tội phạm gây ra hoặc đe dọa gây ra”. 1.1.2. Đặc điểm của người bị hại - Thứ nhất, về chủ thể, người bị hại là cá nhân (theo quy định của BLTTHS năm 2003), và pháp nhân, cơ quan Nhà nước hoặc tổ chức khác (theo quy định của BLTTHS năm 2015 chưa có hiệu lực thi hành). - Thứ hai, đặc điểm về thiệt hại: Thiệt hại do tội phạm gây ra có thể là thiệt 9
14. hại về vật chất, có thể là thiệt hại về tinh thần. Tuy nhiên, cần lưu ý hậu quả của sự thiệt hại không phải là điều kiện bắt buộc trong các trường hợp. - Thứ ba, đặc điểm về nguồn gốc của thiệt hại: Thiệt hại của người bị hại phải là đối tượng tác động của tội phạm, tức là phải có liên hệ nhân quả giữa hành vi phạm tội với hậu quả gây ra cho người bị hại. - Thứ tư, đặc điểm về tư cách pháp lý: Người bị thiệt hại chỉ được tham gia tố tụng với tư cách là người bị hại khi và chỉ khi được cơ quan tiến hành tố tụng công nhận một cách “gián tiếp” thông qua: Biên bản ghi lời khai, giấy triệu tập, biên bản đối chất; Cáo trạng, Quyết định truy tố, Quyết định đưa vụ án ra xét xử; giấy triệu tập tham gia phiên tòa hoặc Bản án. Vì vậy, NBH cần được công nhận bằng một hình thức pháp lý phù hợp. Theo học viên, hình thức phù hợp nhất là “Quyết định công nhận Người bị hại”. 1.1.3. Phân loại người bị hại Việc phân loại NBH trong TTHS cũng là một cách tiếp cận giúp phân tích và hiểu sâu sắc thêm nội hàm của khái niệm NBH trong TTHS. Luận văn tiếp cận phân loại NBH dựa trên các căn cứ sau: Căn cứ vào yếu tố chủ thể: Phân loại thành NBH là cá nhân và NBH là pháp nhân, tổ chức. - Nhóm NBH là cá nhân: Đây là nhóm NBH phổ biến nhất của tội phạm. Thiệt hại mà NBH là cá nhân có thể phải gánh chịu bao gồm tính mạng, sức khỏe, tinh thần, tài sản, danh dự, nhân phẩm và các quyền và lợi ích hợp pháp khác. Cá nhân là người bị hại bao gồm cả công dân, người nước ngoài và người không quốc tịch. Đây cũng là lý do mà trước đây Thông tư số 16-TATC ngày 27/9/1974 chỉ giới hạn “NBH là công dân ” đã bị bãi bỏ. - Nhóm NBH là cơ quan, tố chức (pháp nhân): Do đặc thù là pháp nhân nên NBH thuộc loại này chỉ có thể bị tội phạm xâm phạm về tài sản hoặc uy tín, thương hiệu. Vấn đề thừa nhận NBH là cơ quan, tổ chức (pháp nhân) tương tự như vấn đề thừa nhận người phải chịu TNHS là pháp nhân trong Luật hình sự nước Cộng hòa 10
15. xã hội chủ nghĩa Việt Nam sửa đổi, bổ sung năm 2015. Căn cứ vào độ tuổi và sự phát triển về nhận thức: Phân chia thành hai nhóm: nhóm NBH là người đã thành niên, có năng lực TNHS và nhóm NBH là người chưa thành niên, NBH có nhược điểm về tâm thần hoặc thể chất. Nhóm NBH là người chưa thành niên, NBH có nhược điểm về tâm thần hoặc thể chất thì khi tham gia tố tụng họ sẽ có người đại diện hợp pháp. Người đại diện hợp pháp của NBH có các quyền năng tố tụng của NBH. Kết quả khảo sát cho thấy: Trung bình mỗi năm Việt Nam có 1.600 – 1.800 vụ án được phát hiện có NBH là trẻ em, trong số 1.000 vụ xâm hại tình dục, thì số trẻ em là nạn nhân chiếm đến 65%, đa số nạn nhân là nữ ở độ tuổi 12-15 (chiếm tỉ lệ 57,46%), tuy nhiên số trẻ em dưới 6 tuổi bị xâm hại là vấn đề đáng báo động chiếm tới 13,2%. Căn cứ vào cơ chế tác động của hành vi phạm tội đến NBH Phân loại NBH thành 3 nhóm: NBH trực tiếp, NBH gián tiếp và nhóm NBH mở rộng. - NBH trực tiếp là cá nhân hoặc cơ quan, tổ chức (pháp nhân) bị hành vi phạm tội trực tiếp tác động gây thiệt hại. Trong trường hợp này NBH chính là đối tượng tác động của tội phạm. - NBH gián tiếp: Là cá nhân hoặc cơ quan, tổ chức, pháp nhân hay thậm chí là một cộng đồng người tuy không bị hành vi phạm tội trực tiếp tác động nhưng họ thực tế bị thiệt hại về tài sản, sức khỏe hoặc tinh thần do tội phạm gây ra. Nghĩa là thiệt hại là thiệt hại trực tiếp (có mối quan hệ nhân quả với hành vi phạm tội) tuy nhiên NBH (đối tượng bị tác động) chỉ là gián tiếp (do hành vi phạm tội không nhằm tác động trực tiếp tới NBH). - NBH mở rộng, hay người bị hại trừu tượng: Trong thế giới hiện đại ngày nay, cần mở rộng và nghiên cứu đến loại “nạn nhân trừu tượng”, gồm cả nhóm người, một cộng đồng hay một tôn giáo, sắc tộc. Thực tế, hiện nay thế giới ngày càng xuất hiện nhiều các loại tội phạm toàn cầu, tội phạm công nghệ cao, các loại tội phạm như khủng bố (nạn nhân sẽ là một nhóm người), tội đàn áp tôn giáo ( nạn nhân sẽ là một nhóm người hoặc 1 tốn giáo, pháp nhân), tội chia rẽ chủng tộc 11
16. (nạn nhân có thể là một cộng đồng người), tội diệt chủng (nạn nhân có thể là một tộc người). Vì vậy, cần thiết mở rộng nghiên cứu phạm vi của NBH, mở rộng đến nhóm “NBH trừu tượng” vì nếu chỉ dừng lại ở quan niệm NBH theo nghĩa là cá nhân hoặc cơ quan, tổ chức, pháp nhân sẽ không xác định được NBH, dẫn đến khó xử lý và đấu tranh với tội phạm. Căn cứ vào quyền năng tố tụng của NBH. Đây là phương pháp tiếp cận dựa trên quyền (lấy tiêu chí các quyền của NBH làm thước đo, làm cơ sở để xác định tiêu chí phân loại). Có thể phân loại thành: Nhóm NBH có quyền yêu cầu khởi tố VAHS đối với các tội phạm được quy định tại khoản 1 các Điều 104, 105, 106, 108, 109, 111, 113, 121, 122, 170a và 171 của Bộ luật hình sự và nhóm NBH không có quyền yêu cầu khởi tố VAHS. Căn cứ vào ý chí của NBH trong việc tham gia vào quá trình TTHS Đây cũng là một cách tiếp cận mới, tiếp cận dựa trên quyền, phân loại thành 3 nhóm, gồm: NBH chủ động, NBH thụ động và NBH không tham gia vào quá trình TTHS. - NBH chủ động thể hiện ý chí muốn tham gia vào quá trình TTHS để đòi lại quyền và lợi ích hợp pháp của mình. Họ thường là người chủ động khai báo về hành vi phạm tội, có đơn yêu cầu khởi tố VAHS và tích cực tham gia vào quá trình cung cấp chứng cứ buộc tội. - NBH thụ động: khi có tội phạm xảy ra, vì những lý do khác nhau họ không muốn tham gia tố tụng với tư cách là NBH, việc tham gia tố tụng là do nghĩa vụ chứ không phải là để thực hiện quyền. Thực tế khảo sát cho thấy, NBH thuộc nhóm này thường không muốn tố giác tội phạm, không muốn tham gia tố tụng vì sợ phải thực hiện nhiều nghĩa vụ mà quyền lợi thì không chắc chắn là được đẩm bảo hoặc NBH kiên quyết từ chối tư cách tố tụng là NBH, họ không muốn thừa nhận mình là NBH và NBH không tham gia vào quá trình TTHS do tội phạm ẩn (dù tội phạm bị phát hiện hay chưa bị phát hiện) Căn cứ vào từng loại tội phạm Phân chia NBH dựa theo cách phân chia các tội phạm cụ thể trong BLHS. Căn cứ vào thiệt hại Có thể phân loại NBH thành: Người bị thiệt hại về tài 12
17. sản; Người bị thiệt hại về sức khỏe (thể chất, tinh thần) và Người bị thiệt hại về quyền, lợi ích hợp pháp khác (như NBH bị xâm phạm về chỗ ở, vụ án vi phạm bí mật thư tín, bắt giữ người trái pháp luật,vv ). 1.1.4. Phân biệt khái niệm người bị hại với một số khái niệm liên quan Để hiểu rõ hơn khái niệm của người bị hại, cần phân biệt với một số khái niệm đồng nghĩa hoặc giáp ranh như: người bị hại với nạn nhân, người bị hại với đối tượng tác động của tội phạm, người bị hại với người có quyền lợi và nghĩa vụ liên quan, người bị hại với nguyên đơn dân sự. Đây là những khái niệm gần nhau nhưng không đồng nhất với nhau. Người bị hại là người bị thiệt hại về thể chất, về tinh thần hoặc về tài sản do tội phạm gây ra (khoản 1 Điều 51 Bộ luật tố tụng hình sự). Việc xác định người bị hại định trong vụ án hình sự căn cứ vào các tiêu chí sau: - Trước hết, họ phải là con người cụ thể chứ không phải là cơ quan, tổ chức; - Họ phải là người bị thiệt hại về thể chất, về tinh thần hoặc về tài sản; - Các thiệt hại về thể chất, về tinh thần hoặc về tài sản phải là thiệt hại do tội phạm gây ra. Nếu đó là những thiệt hại xảy ra nhưng không phải do tội phạm gây ra thì người bị thiệt hại cũng không phải là người bị hại trong vụ án hình sự. Đây là tiêu chí rất quan trọng để phân biệt người bị hại với nguyên đơn dân sự và người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan đến vụ án. 1.1.4.1. Khái niệm người bị hại với nạn nhân Nội dung khái niệm của người bị hại có nội hàm hẹp hơn khái niệm nạn nhân của tội phạm. Như đã biết, hành vi phạm tội luôn gây ra hoặc đe doạ gây ra những thiệt hại đáng kể cho các quan hệ xã hội được Luật hình sự bảo vệ. Hành vi phạm tội đã tác động gây thiệt hại cho cá nhân, tổ chức. Theo khái niệm người bị hại được quy định tại Điều 51 Bộ luật TTHS năm 2003, người bị hại chỉ có thể là cá nhân, không bao hàm tổ chức, pháp nhân. Theo quy định tại Điều 62 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015, bị hại bao gồm cá nhân và pháp nhân, tổ chức mà thiệt hại là trực tiếp do hành vi phạm tội gây ra. Trong khi đó, nạn nhân của tội phạm là những cá nhân, tổ chức bị hành vi phạm tội trực tiếp hoặc gián tiếp xâm hại, gây ra 13
18. những thiệt hại về thể chất, về tinh thần, tài sản hoặc quyền, lợi ích hợp pháp khác. Như vậy, nạn nhân của tội phạm ngoài cá nhân còn có thể là tổ chức, pháp nhân, thiệt hại của nạn nhân không chỉ về tinh thần, về thể chất, tài sản mà còn có thể bao hàm những quyền, lợi ích hợp pháp khác, thiệt hại đó có thể bao gồm thiệt hại gián tiếp (có thể là nguyên đơn dân sự); hơn nữa nạn nhân chỉ khi tham gia vào quan hệ tố tụng hình sự mới được xem là người bị hại. 1.1.4.2. Đối tượng tác động của tội phạm Đối tượng tác động của tội phạm là một bộ phận khách thể của tội phạm bị hành vi phạm tội tác động đến, gây thiệt hại hoặc đe doạ gây thiệt hại. Đối tượng tác động của tội phạm không chỉ là con người mà còn bao gồm các đối tượng vật chất khác và các hoạt động bình thường của chủ thể. Trong khi đó con người – nạn nhân bị tội phạm xâm phạm về thể chất, tinh thần và các quyền tự do dân chủ, họ chính là một trong số các đối tượng tác động của tội phạm. Như vậy có thể khẳng định khái niệm người bị hại, nạn nhân, đối tượng tác động của tội phạm mặc dù có những điểm tương đồng, chồng lấn nhưng về bản chất, đặc trưng của chúng là hoàn toàn khác nhau. 1.1.4.3. Người bị hại và người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan Trên thực tế, việc xác định tư cách người bị hại và người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan đến vụ án trong các vụ án về tội: “Gây rối trật tự công cộng”; “Chứa mại dâm”; “Mua bán phụ nữ”; “Chống người thi hành công vụ”; Ở những tội danh này có nhiều quan điểm khác nhau: Quan điểm thứ nhất cho rằng: Nếu hành vi của người thực hiện hành vi phạm tội gây thiệt hại cho người khác chưa đủ yếu tố cấu thành một tội độc lập xâm phạm đến tính mạng, sức khỏe, nhân phẩm, danh dự, tài sản, như: Tội Cố ý gây thương tích, tội Hủy hoại tài sản thì những người bị thiệt hại trong vụ án này do trực tiếp hành vi phạm tội gây ra chỉ được xác định là người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan đến vụ án, vì: Thiệt hại về tính mạng, thể chất, tài sản đều là hậu quả do tội phạm gây nên,theo lý luận về mối quan hệ nhân quả thì chỉ được coi là hậu quả khi hậu quả đó phải là tất yếu do nguyên nhân gây nên. Không có tội phạm thì không có người bị hại, mặc dù có thiệt hại nhưng thiệt 14
19. hại thuộc trách nhiệm dân sự. Do đó, người bị thiệt hại trong trường hợp này chỉ được tham gia tố tụng với tư cách người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan. Quan điểm thứ hại cho rằng: Hành vi phạm tội đã gây ra gây thiệt hại cho người khác nhưng chưa đến mức cấu thành một tội độc lập, riêng biệt khác (như tội cố ý gây thương tích, tội hủy hoại hoặc cố ý làm hư hỏng tài sản của người khác, ) vì đã có thiệt hại xảy ra nên người bị hại về thể chất, tài sản vẫn được xác định là người bị hại. Những người bảo vệ quan điểm này vận dụng lý luận về người bị hại được quy định tại khoản 1 Điều 51 Bộ luật TTHS năm 2003 quy định: “người bị hại là người bị thiệt hại về thể chất, về tinh thần hoặc về tài sản do tội phạm gây ra”. Mặc dù hành vi gây thiệt hại đó không cấu thành một tội độc lập khác nhưng rõ ràng hành vi phạm tội đã gây thiệt hại về thể chất, tinh thần và tài sản cho người bị thiệt hại. Nếu không xác định những người bị thiệt hại là người bị hại thì không đảm bảo quyền và lợi ích của họ trong khi người có quyền và nghĩa vụ liên quan đến vụ án không có quyền kháng cáo về hình phạt đối với người đã gây ra thiệt hại cho họ. Không phải bất cứ người nào bị thiệt hại về thể chất, tinh thần, tài sản cũng trở thành người bị hại. Họ có thể tham gia tố tụng với tư cách là người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan đến vụ án khi những thiệt hại đó không phải là kết quả trực tiếp của hành vi phạm tội. Người có quyền lợi và nghĩa vụ liên quan đến vụ án bao gồm cả cá nhân, pháp nhân, tổ chức. Các văn bản pháp luật cũng chỉ rõ, người có quyền lợi và nghĩa vụ liên quan đến vụ án là người không tham gia trực tiếp vào việc thực hiện tội phạm. Song, để giải quyết các vấn đề liên quan đến vụ án, các cơ quan tiến hành tố tụng vẫn triệu tập họ bao gồm: - Người mà tài sản của họ bị người thực hiện hành vi phạm tội sử dụng làm công cụ, phương tiện phạm tội. Đây là trường hợp người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan giao tài sản của mình hoặc của người khác cho người thực hiện hành vi phạm tội mà họ hoàn toàn không biết người đó sử dụng tài sản của mình để thực hiện hành vi phạm tội. - Người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan đến vụ án là người có tham gia vào việc thực hiện hành vi phạm tội nhưng không bị truy cứu trách nhiệm hình sự hoặc 15