Luận văn Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về kiểm sát xét xử vụ án hình sự của viện kiểm sát nhân dân

Nội dung text: Luận văn Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về kiểm sát xét xử vụ án hình sự của viện kiểm sát nhân dân

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN THÙY LINH MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ KIỂM SÁT XÉT XỬ VỤ ÁN HÌNH SỰ CỦA VIỆN KIỂM SÁT NHÂN DÂN LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2012
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN THÙY LINH MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ KIỂM SÁT XÉT XỬ VỤ ÁN HÌNH SỰ CỦA VIỆN KIỂM SÁT NHÂN DÂN Chuyên ngành : Luật hình sự Mã số : 60 38 40 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: TS. Đỗ Thị Phượng HÀ NỘI - 2012
3. MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các bảng MỞ ĐẦU 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ KIỂM SÁT XÉT XỬ VỤ 7 ÁN HÌNH SỰ CỦA VIỆN KIỂM SÁT NHÂN DÂN 1.1. Khái niệm, đối tượng, phạm vi kiểm sát xét xử vụ án hình 7 sự của Viện kiểm sát nhân dân 1.1.1. Khái niệm 7 1.1.2. Đối tượng 14 1.1.3. Phạm vi 17 1.2. Cơ sở lý luận và thực tiễn về kiểm sát xét xử vụ án hình sự 20 của Viện kiểm sát nhân dân 1.2.1. Cơ sở lý luận 20 1.2.2. Cơ sở thực tiễn 24 1.3. Quá trình hình thành và phát triển những quy định của pháp 27 luật về kiểm sát xét xử vụ án hình sự của Viện kiểm sát nhân dân 1.3.1. Giai đoạn từ năm 1960 đến trước khi có Bộ luật Tố tụng 27 hình sự năm 1988 1.3.2. Giai đoạn từ năm 1988 đến trước khi có Bộ luật Tố tụng 31 hình sự năm 2003 Chương 2: QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VỀ 34 KIỂM SÁT XÉT XỬ VỤ ÁN HÌNH SỰ CỦA VIỆN KIỂM SÁT NHÂN DÂN VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG
4. 2.1. Quy định của pháp luật tố tụng hình sự về kiểm sát xét xử 34 vụ án hình sự của Viện kiểm sát nhân dân 2.1.1. Kiểm sát xét xử sơ thẩm vụ án hình sự của Viện kiểm sát 34 nhân dân 2.1.1.1. Kiểm sát việc chuẩn bị xét xử sơ thẩm 34 2.1.1.2. Kiểm sát việc tuân theo pháp luật tại phiên tòa 38 2.1.1.3. Kiểm sát sau khi kết thúc phiên tòa 39 2.1.1.4. Kháng nghị phúc thẩm 42 2.1.2. Kiểm sát xét xử phúc thẩm vụ án hình sự của Viện kiểm sát 44 nhân dân 2.1.2.1. Kiểm sát việc chuẩn bị xét xử phúc thẩm 44 2.1.2.2. Kiểm sát việc tuân theo pháp luật tại phiên tòa phúc thẩm 45 2.1.2.3. Kiểm sát việc tuân theo pháp luật sau phiên tòa phúc thẩm 46 2.2. Thực tiễn áp dụng các quy định của pháp luật tố tụng hình 48 sự về kiểm sát xét xử sơ thẩm, phúc thẩm vụ án hình sự của Viện kiểm sát nhân dân 2.2.1. Kiểm sát xét xử sơ thẩm vụ án hình sự của Viện kiểm sát 48 nhân dân 2.2.2. Kiểm sát xét xử phúc thẩm vụ án hình sự của Viện kiểm sát 60 nhân dân 2.2.3. Nguyên nhân của những vướng mắc trong hoạt động kiểm 64 sát xét xử vụ án hình sự của Viện kiểm sát nhân dân Chương 3: MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM NÂNG CAO HIỆU QUẢ 70 CỦA HOẠT ĐỘNG KIỂM SÁT XÉT XỬ VỤ ÁN HÌNH SỰ CỦA VIỆN KIỂM SÁT NHÂN DÂN 3.1. Sửa đổi, bổ sung các quy định của pháp luật tố tụng hình sự 70 3.2. Các giải pháp khác 80 3.2.1. Giải pháp về tổ chức 80 3.2.2. Giải pháp về cán bộ 82
5. 3.2.3. Giải pháp về cơ sở vật chất - kỹ thuật 88 KẾT LUẬN 91 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 92
6. DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu Tên bảng Trang bảng 2.1 Kết quả xột xử sơ thẩm 49 2.2 Kết quả khỏng nghị phỳc thẩm của Viện kiểm sỏt nhõn 55 dõn hai cấp
7. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Điều kiện kinh tế - xã hội phát triển, quá trình hội nhập kinh tế - quốc tế được mở rộng, do đó chức năng của các cơ quan trong bộ máy nhà nước được thay đổi cho phù hợp. Ngày 25/12/2001, Quốc hội thông qua Nghị quyết số 51/2001/QH sửa đổi, bổ sung một số điều của Hiến pháp năm 1992, theo đó tại Điều 2 ghi nhận: " quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp" [26]. Trong bộ máy nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, Viện kiểm sát nhân dân cũng như các cơ quan tư pháp khác giữ vai trò quan trọng trong việc bảo vệ pháp chế xã hội chủ nghĩa, duy trì trật tự pháp luật, bảo đảm sự ổn định của xã hội. Để thực hiện vai trò cũng như trách nhiệm quan trọng đó, pháp luật đã quy định cho Viện kiểm sát có các chức năng cụ thể. Theo đó "Viện kiểm sát nhân dân thực hiện chức năng kiểm sát việc tuân theo pháp luật, thực hành quyền công tố" (Điều 137 Hiến pháp 1992 và Điều 1 Luật Tổ chức Viện kiểm sát nhân dân 2002) và theo tinh thần Nghị quyết 49-NQ/TW về chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 xác định: "Trước mắt, Viện kiểm sát nhân dân giữ nguyên chức năng như hiện nay là thực hành quyền công tố và kiểm sát các hoạt động tư pháp" [10]. Đây vẫn được coi là hai phương diện hoạt động cơ bản được cơ quan quyền lực cao nhất là Quốc hội giao cho Viện kiểm sát nhân dân. Thực tế cho thấy trong những năm qua, bên cạnh việc thực hiện tốt chức năng thực hành quyền công tố, Viện kiểm sát nhân dân đã tăng cường nhiều biện pháp để nâng cao hơn nữa chất lượng hoạt động trong công tác kiểm sát việc tuân theo pháp luật nói chung và kiểm sát xét xử vụ án hình sự ở các thủ tục sơ thẩm, phúc thẩm, giám đốc thẩm và tái thẩm nói riêng. Viện 1
8. kiểm sát nhân dân đã phát hiện các vi phạm của Tòa án để ban hành các kiến nghị và quyết định kháng nghị, góp phần quan trọng vào việc đảm bảo pháp chế trong xét xử hình sự, xử lý tội phạm đúng pháp luật và phòng ngừa tội phạm có hiệu quả. Tuy nhiên hiện nay có rất nhiều quan điểm khác nhau xung quanh chức năng kiểm sát xét xử vụ án hình sự của Viện kiểm sát nhân dân bởi đặt trong bối cảnh nền tư pháp đã có những cải cách đáng kể, xu thế tranh tụng thực sự được mở rộng cùng với những bước tiến về kinh tế - xã hội, trình độ dân trí, ý thức pháp luật và nền văn hóa pháp lý ở nước ta đã có những tiến bộ đáng kể thì liệu việc duy trì chức năng kiểm sát xét xử hình sự của Viện kiểm sát nhân dân có còn cần thiết? Điều này cho thấy có rất nhiều vấn đề cần phải được làm rõ để thấy được chức năng kiểm sát việc tuân theo pháp luật nói chung và kiểm sát xét xử vụ án hình sự của Viện kiểm sát nhân dân nói riêng, từ đó nêu ra các hạn chế cũng như đưa ra các giải pháp nhằm thực hiện tốt hơn nữa chức năng kiểm sát của Viện kiểm sát nhân dân. Xuất phát từ những lý do trên, tác giả chọn đề tài: "Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về kiểm sát xét xử vụ án hình sự của Viện kiểm sát nhân dân" làm luận văn thạc sĩ luật học của mình. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Nghiên cứu những vấn đề liên quan đến chức năng kiểm sát xét xử vụ án hình sự của Viện kiểm sát nhân dân đã được một số nhà khoa học, cán bộ thực tiễn thực hiện và được công bố trong các công trình khoa học và bài viết như sau: - Nguyễn Thu Huệ (2004), Kiểm sát các hoạt động tư pháp trong tố tụng hình sự. Những vấn đề lý luận và thực tiễn - Luận văn thạc sĩ Luật học. - Nguyễn Hữu Khoa (2010), Chức năng của Viện kiểm sát trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự - Luận văn thạc sĩ Luật học. - Tôn Thiện Phương (2002), Vai trò của Viện kiểm sát trong xét xử vụ án hình sự - Luận văn thạc sĩ Luật học. 2
9. - Trần Xuân Quang (2009), Chức năng của Viện kiểm sát trong giai đoạn xét xử phúc thẩm hình sự. Một số vấn đề lý luận và thực tiễn - Luận văn thạc sĩ Luật học. - Nguyễn Văn Oanh (1998), Nhiệm vụ, quyền hạn của Kiểm sát viên trong giai đoạn xét xử sơ thẩm hình sự - Luận văn thạc sĩ Luật học. Ngoài ra, còn một số các bài viết trên các tạp chí khác nhau như: - Phạm Văn An, Công tác thực hành quyền công tố và kiểm sát xét xử hình sự tại phiên tòa theo yêu cầu cải cách tư pháp - Tạp chí Kiểm sát, số 7 (tháng 4/2011). - Phạm Văn An, Một số kinh nghiệm trong công tác thực hành quyền công tố, kiểm sát xét xử hình sự tại phiên tòa theo yêu cầu cải cách tư pháp - Tạp chí Kiểm sát, số 10 (tháng 5/2011). - Trịnh Duy Tám (2006), Bàn về vai trò của Kiểm sát viên tại phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án hình sự, Tạp chí Nghề luật, số 4/2006. - Nguyễn Huy Tiến, Một số vấn đề liên quan đến trách nhiệm, quyền hạn của Viện kiểm sát trong giai đoạn xét xử phúc thẩm hình sự - Tạp chí Kiểm sát, số 17 (tháng 9/2009). Các công trình nêu trên chỉ nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn về chức năng của Viện kiểm sát nói chung hoặc chức năng thực hành quyền công tố và kiểm sát việc tuân theo pháp luật của Viện kiểm sát nhân dân trong một giai đoạn, đó là xét xử sơ thẩm hoặc phúc thẩm án hình sự. Tuy nhiên chưa có công trình khoa học nào nghiên cứu một cách toàn diện, đầy đủ và có hệ thống về chức năng kiểm sát xét xử vụ án hình sự của Viện kiểm sát nhân dân, từ đó dẫn đến việc nhận thức và vận dụng còn nhiều khác nhau. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu - Mục đích: Đó là việc nghiên cứu toàn diện, có hệ thống những vấn đề lý luận và thực tiễn về kiểm sát xét xử sơ thẩm, phúc thẩm vụ án hình sự của Viện kiểm 3
10. sát nhân dân. Đánh giá có căn cứ và khoa học về thực trạng thực hiện kiểm sát xét xử sơ thẩm, phúc thẩm vụ án hình sự của Viện kiểm sát nhân dân. Trên cơ sở đó, nêu ra những hạn chế cũng như đưa ra những giải pháp nhằm nâng cao chất lượng công tác kiểm sát xét xử sơ thẩm, phúc thẩm vụ án hình sự của Viện kiểm sát nhân dân đạt hiệu quả, góp phần thực hiện thắng lợi công cuộc cải cách tư pháp ở nước ta hiện nay. - Nhiệm vụ: Để thực hiện mục đích trên, luận văn có nhiệm vụ: Phân tích cơ sở lý luận và thực tiễn trong kiểm sát xét xử sơ thẩm, phúc thẩm vụ án hình sự của Viện kiểm sát nhân dân. Đưa ra và nhận xét về quá trình hình thành và phát triển của chức năng này qua các giai đoạn phát triển. Đánh giá thực trạng hoạt động trong công tác kiểm sát xét xử sơ thẩm, phúc thẩm vụ án hình sự của Viện kiểm sát nhân dân từ năm 2007 đến năm 2011. Từ đó, rút ra những ưu điểm, thành tựu đạt được, những hạn chế và nguyên nhân đồng thời đề xuất các giải pháp nhằm đảm bảo và nâng cao chất lượng kiểm sát xét xử sơ thẩm, phúc thẩm vụ án hình sự của Viện kiểm sát nhân dân. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: Luận văn tập trung vào nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực tiễn về chức năng kiểm sát xét xử sơ thẩm, phúc thẩm vụ án hình sự của Viện kiểm sát nhân dân. Nghiên cứu thực trạng thực hiện kiểm sát xét xử sơ thẩm, phúc thẩm vụ án hình sự của Viện kiểm sát nhân dân để từ đó xây dựng các giải pháp nhằm nâng cao chất lượng kiểm sát xét xử sơ thẩm, phúc thẩm vụ án hình sự của Viện kiểm sát nhân dân. - Phạm vi nghiên cứu: Kiểm sát xét xử vụ án hình sự của Viện kiểm sát nhân dân là một vấn đề rất rộng liên quan đến chức năng kiểm sát xét xử của Viện kiểm sát nhân dân trong giai đoạn xét xử sơ thẩm, phúc thẩm và cả giám đốc thẩm, tái thẩm. 4
11. Tuy nhiên, giám đốc thẩm và tái thẩm không được thừa nhận là một cấp xét xử, mà chỉ được coi là thủ tục đặc biệt có nhiệm vụ xem xét lại tính đúng đắn của bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật. Do vậy, phạm vi luận văn được giới hạn trong chức năng kiểm sát xét xử sơ thẩm, phúc thẩm vụ án hình sự của Viện kiểm sát nhân dân. Nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn về kiểm sát xét xử sơ thẩm, phúc thẩm vụ án hình sự của Viện kiểm sát nhân dân. Trên cơ sở pháp luật hiện hành, luận văn đánh giá đúng thực trạng về thực hiện chức năng kiểm sát xét xử sơ thẩm, phúc thẩm của Viện kiểm sát nhân dân từ năm 2007 đến năm 2011. Nghiên cứu xây dựng giải pháp thực hiện chức năng kiểm sát xét xử sơ thẩm, phúc thẩm vụ án hình sự của Viện kiểm sát nhân dân nhằm nâng cao chất lượng kiểm sát xét xử sơ thẩm, phúc thẩm vụ án hình sự của Viện kiểm sát nhân dân. 5. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu - Cơ sở lý luận: Luận văn được nghiên cứu trên cơ sở lý luận của Chủ nghĩa Mác - Lê Nin và tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước&pháp luật, được trình bày trên cơ cở nghiên cứu Hiến pháp, Bộ luật Tố tụng hình sự, Luật Tổ chức Viện kiểm sát nhân dân và các văn bản pháp luật khác quy định về chức năng, nhiệm vụ và quyền hạn của Viện kiểm sát nhân dân. - Phương pháp nghiên cứu: Trong quá trình nghiên cứu luận văn sử dụng phương pháp luận của Chủ nghĩa duy vật biện chứng, Chủ nghĩa duy vật lịch sử, đặc biệt luận văn sử dụng các phương pháp phân tích, tổng hợp, so sách, hệ thống kết hợp với phương pháp khảo sát thực tiễn để kế thừa và chọn lọc những ưu khuyết điểm trong công tác kiểm sát xét xử vụ án hình sự của Viện kiểm sát nhân dân. 6. Những điểm mới của luận văn Luận văn là công trình nghiên cứu một cách có hệ thống về vai trò, chức năng kiểm sát xét xử sơ thẩm, phúc thẩm hình sự của Viện kiểm sát 5
12. nhân dân đồng thời trên cơ sở này làm rõ khái niệm, đối tượng, phạm vi, nội dung của kiểm sát xét xử sơ thẩm, phúc thẩm vụ án hình sự của Viện kiểm sát nhân dân, mối quan hệ giữa Tòa án và Viện kiểm sát nhân dân trong xét xử sơ thẩm, phúc thẩm vụ án hình sự. Trên cơ sở tổng hợp số liệu qua nhiều nguồn xác thực, đánh giá đúng thực trạng thực hiện chức năng kiểm sát xét xử sơ thẩm, phúc thẩm vụ án hình sự của Viện kiểm sát nhân dân trong 5 năm qua (cụ thể từ năm 2007 - 2011), góp phần khẳng định chức năng này của Viện kiểm sát là rất cần thiết, nhằm đảm bảo nhu cầu khách quan của tình hình kinh tế - xã hội, của nền dân chủ và nhu cầu đấu tranh chống vi phạm và tội phạm hiện nay, góp phần xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Luận văn khẳng định chức năng kiểm sát xét xử sơ thẩm, phúc thẩm vụ án hình sự của Viện kiểm sát nhân dân là cần thiết trong bộ máy nhà nước nhằm đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp. Luận văn là công trình tham khảo cần thiết, là tài liệu nghiên cứu giảng dạy cho các cơ sở đào tạo khoa học pháp lý. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Những vấn đề chung về kiểm sát xét xử vụ án hình sự của Viện kiểm sát nhân dân. Chương 2: Quy định của pháp luật tố tụng hình sự về kiểm sát xét xử vụ án hình sự của Viện kiểm sát nhân dân và thực tiễn áp dụng. Chương 3: Một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả của hoạt động kiểm sát xét xử vụ án hình sự của Viện kiểm sát nhân dân. 6
13. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ KIỂM SÁT XÉT XỬ VỤ ÁN HÌNH SỰ CỦA VIỆN KIỂM SÁT NHÂN DÂN 1.1. KHÁI NIỆM, ĐỐI TƢỢNG, PHẠM VI KIỂM SÁT XÉT XỬ VỤ ÁN HÌNH SỰ CỦA VIỆN KIỂM SÁT NHÂN DÂN 1.1.1. Khái niệm Theo Từ điển Tiếng Việt: "Kiểm sát là kiểm tra việc chấp hành pháp luật Nhà nước" [18, tr. 523]. Theo Từ điển Luật học: Kiểm sát hoạt động tư pháp là kiểm tra, giám sát, xem xét, theo dõi việc tuân theo pháp luật đối với hoạt động điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án, giam giữ cải tạo của các cơ quan tiến hành tố tụng và giải quyết các hành vi phạm pháp, kiện tụng trong nhân dân nhằm đảm bảo cho pháp luật được chấp hành nghiêm chỉnh và thống nhất [40, tr. 441]. Cả hai định nghĩa này mặc dù đã nêu được nội dung cũng như phạm vi của hoạt động kiểm sát nhưng lại chưa bao quát được chủ thể của hoạt động kiểm sát. Cụm từ "kiểm sát việc tuân theo pháp luật" lần đầu tiên được ghi nhận trong lịch sử lập hiến nước ta tại Hiến pháp năm 1959, sau đó là Hiến pháp năm 1980, được cụ thể hóa trong các văn bản luật: Luật Tổ chức Viện kiểm sát nhân dân năm 1960, Luật Tổ chức Viện kiểm sát nhân dân năm 1981, Luật Tổ chức Viện kiểm sát nhân dân năm 1992, Bộ luật Tố tụng hình sự năm 1988. Đến thời điểm năm 2001, đã xuất hiện cụm từ "kiểm sát các hoạt động tư pháp". Điều 137 Hiến pháp năm 1992 (sửa đổi năm 2001) quy định: "Viện kiểm sát nhân dân tối cao thực hành quyền công tố và kiểm sát các hoạt động tư pháp, góp phần bảo đảm cho pháp luật được chấp hành nghiêm chỉnh và 7
14. thống nhất" [26]; Điều 1 Luật Tổ chức Viện kiểm sát nhân dân năm 2002 quy định: "Viện kiểm sát nhân dân thực hành quyền công tố và kiểm sát các hoạt động tư pháp theo quy định của Hiến pháp và pháp luật" [27]; Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2003 lại tiếp tục sử dụng cụm từ "kiểm sát việc tuân theo pháp luật". Điều 23 Bộ luật Tố tụng hình sự quy định: Viện kiểm sát kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng hình sự có trách nhiệm phát hiện kịp thời vi phạm pháp luật của các cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng và người tham gia tố tụng, áp dụng những biện pháp do Bộ luật này quy định để loại trừ việc vi phạm pháp luật của những cơ quan hoặc cá nhân này [28]. Như vậy, theo quy định của pháp luật hiện hành thì chỉ có một chủ thể duy nhất là Viện kiểm sát có chức năng kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng hình sự. Tuy nhiên trong lĩnh vực tố tụng hình sự, vẫn tồn tại đồng thời hai thuật ngữ rất dễ gây nhầm lẫn: "kiểm sát việc tuân theo pháp luật" và "kiểm sát các hoạt động tư pháp". Để làm rõ khái niệm "kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng hình sự", câu hỏi đặt ra là: "kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng hình sự" và "kiểm sát các hoạt động tư pháp trong tố tụng hình sự" có khác nhau hay không, nếu có thì khác nhau ở điểm nào và mối quan hệ giữa hai khái niệm này là như thế nào. Tố tụng hình sự là trình tự tiến hành giải quyết vụ án hình sự theo quy định của pháp luật. Tố tụng hình sự bao gồm toàn bộ hoạt động của cơ quan tiến hành tố tụng (Cơ quan Điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án), người tiến hành tố tụng (Điều tra viên, Kiểm sát viên, Thẩm phán, Hội thẩm nhân dân và Thư ký phiên tòa), người tham gia tố tụng (bị can, bị cáo, người bị hại, người bào chữa ), của cá nhân, cơ quan nhà nước khác và tổ chức xã hội góp phần vào việc giải quyết vụ án theo quy định của Luật tố tụng hình sự. "Kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng hình sự" là kiểm sát tất cả các hoạt động của các chủ thể nêu trên. 8
15. Về khái niệm "hoạt động tư pháp", hiện có nhiều ý kiến khác nhau, loại ý kiến thứ nhất cho rằng, "hoạt động tư pháp là hình thức thực hiện những thẩm quyền tương ứng do luật định của hệ thống Tòa án mà thông qua đó các chức năng của nhánh quyền lực thứ ba trong Nhà nước pháp quyền biến thành hiện thực" [41, tr. 11]. Loại ý kiến thứ hai khẳng định: Hoạt động tư pháp là hoạt động xét xử của Tòa án, hoạt động của các cơ quan khác của Nhà nước và các tổ chức khác được Nhà nước cho phép thành lập, trực tiếp liên quan hoặc phục vụ cho việc xét xử của Tòa án. Tòa án sử dụng công khai các kết quả hoạt động điều tra, truy tố, bào chữa, giám định tư pháp, áp dụng các thủ tục tư pháp theo luật định để nhân danh Nhà nước đưa ra phán quyết cuối cùng. Hoạt động tư pháp cần được hiểu là "hoạt động của các cơ quan điều tra, truy tố, xét xử, cơ quan thi hành án, và các cơ quan, tổ chức liên quan hoặc bổ trợ cho công tác xét xử của Tòa án" [41, tr. 14]. Như vậy, cả hai loại ý kiến trên hoặc khẳng định chủ thể của hoạt động tư pháp chỉ là Tòa án, hoặc mở rộng phạm vi chủ thể của hoạt động này tới cả các cơ quan, tổ chức liên quan hoặc bổ trợ cho công tác xét xử của Tòa án. Theo cách hiểu tương đối phổ biến hiện nay: Hoạt động tư pháp là các hoạt động do cơ quan tư pháp thực hiện và một số hạn chế hoạt động do các cơ quan được giao một số thẩm quyền tư pháp thực hiện, mang tính quyền lực nhà nước, được thực hiện trong quá trình tố tụng, được điều chỉnh bằng pháp luật tố tụng, trực tiếp liên quan tới quá trình giải quyết các vụ án. Và do đó, hoạt động tư pháp trong tố tụng hình sự là các hoạt động do cơ quan tiến hành tố tụng thực hiện, mang tính quyền lực nhà nước, được thực hiện trong quá trình tiến hành tố tụng, được điều chỉnh bằng pháp luật tố tụng hình sự, trực tiếp liên quan tới quá trình giải quyết vụ án hình sự. Từ các phân tích nêu trên, về hoạt động tố tụng hình sự và hoạt động tư pháp trong tố tụng hình sự, có thể thấy kiểm sát hoạt động tư pháp trong tố tụng hình sự về căn bản khác với kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng hình sự ở phạm vi và đối tượng kiểm sát, cụ thể: Nếu hoạt động tư pháp 9
16. trong tố tụng hình sự là hoạt động chỉ do các cơ quan tư pháp và các cơ quan được giao thực hiện một số thẩm quyền tư pháp chịu trách nhiệm trực tiếp thực hiện, đây là hoạt động có tính quyền lực nhà nước; kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng hình sự không chỉ là kiểm sát các hoạt động tư pháp trong tố tụng hình sự mà còn bao gồm cả những hoạt động của các cơ quan, tổ chức không phải là các cơ quan tư pháp, hoạt động của những người tham gia tố tụng, không mang tính quyền lực nhà nước. Nếu hoạt động tư pháp trong tố tụng hình sự bao gồm những dạng thực hiện pháp luật ở mức độ cao: áp dụng pháp luật và sử dụng pháp luật, do các dạng thực hiện pháp luật này gắn với chức năng, nghề nghiệp của những người tiến hành tố tụng. Trong khi đó, những hoạt động tuân theo pháp luật trong tố tụng hình sự bao gồm cả các dạng thực hiện pháp luật ở mức độ thấp, gắn với nghĩa vụ, trách nhiệm công dân của những người tham gia tố tụng: tuân thủ pháp luật, kiềm chế không tiến hành những hoạt động mà pháp luật cấm, chấp hành pháp luật - thực hiện nghĩa vụ một cách tích cực. Như vậy, khái niệm kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng hình sự rộng hơn khái niệm kiểm sát hoạt động tư pháp trong tố tụng hình sự, phạm vi kiểm sát các hoạt động tuân theo pháp luật trong tố tụng hình sự bao trùm phạm vi kiểm sát các hoạt động tư pháp trong tố tụng hình sự. Kiểm sát là một dạng giám sát đặc thù chỉ gắn với duy nhất một loại chủ thể kiểm sát - Viện kiểm sát với quyền năng kiểm sát và phương thức kiểm sát riêng biệt. Quyền của Viện kiểm sát khi kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng hình sự được thể hiện cụ thể qua các quyền của Viện trưởng, Phó Viện trưởng Viện kiểm sát và Kiểm sát viên căn cứ vào các quy định tại Điều 23, 36, 37, 113, 339 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2003; Điều 4, 14, 18, 24, 27 Luật Tổ chức Viện kiểm sát nhân dân năm 2002. Đối với Viện kiểm sát, chỉ có Viện kiểm sát mới có thể tiến hành các hoạt động kiểm tra, giám sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng hình sự một cách trực tiếp, cụ thể, liên tục do có đủ cơ sở, điều kiện cần thiết (vị trí 10
17. pháp lý đặc biệt với chức năng, quyền lực, bộ máy, cơ sở vật chất ). Viện kiểm sát có quyền và nghĩa vụ áp dụng các biện pháp cần thiết để tác động trực tiếp tới các đối tượng bị kiểm sát nhằm đảm bảo cho hoạt động giải quyết vụ án được theo đúng quy định của pháp luật, đảm bảo cho pháp luật được chấp hành nghiêm chỉnh và thống nhất trong quá trình giải quyết vụ án và tương ứng với các quyền năng pháp lý của Viện kiểm sát khi kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng hình sự là nghĩa vụ, trách nhiệm của các chủ thể bị kiểm sát trong việc thực hiện các yêu cầu và quyết định của Viện kiểm sát. Bên cạnh việc sử dụng các quyền năng kiểm sát, Viện kiểm sát sử dụng một phương thức kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng hình sự riêng. Nó thể hiện ở việc kiểm tra, giám sát một cách liên tục, cụ thể, trực tiếp đối với các hoạt động tố tụng. Tính liên tục thể hiện ở chỗ: trong toàn bộ quá trình giải quyết một vụ án hình sự, Viện kiểm sát có quyền và nghĩa vụ có mặt tại tất cả các giai đoạn từ khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án, từ khi một công dân mới là đối tượng bị tình nghi cho tới khi người đó được xóa án tích. Tính cụ thể của phương thức kiểm sát chính là việc Viện kiểm sát có quyền giám sát chi tiết, tỷ mỉ các hoạt động cụ thể: khám nghiệm hiện trường, hỏi cung, lấy lời khai, thực nghiệm điều tra Viện kiểm sát kiểm sát một cách trực tiếp đối với các hoạt động tố tụng thể hiện ở việc có mặt, theo sát, nhắc nhở kịp thời khi các cơ quan tiến hành tố tụng thực hiện các hoạt động giải quyết vụ án. Theo Luật Tổ chức Viện kiểm sát nhân dân năm 2002 và Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2003 thì hoạt động kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng hình sự được chia thành các bộ phận khác nhau gắn liền với từng giai đoạn tố tụng hình sự: Kiểm sát khởi tố, điều tra, kiểm sát xét xử, kiểm sát thi hành án. Mỗi bộ phận này có đối tượng, phạm vi, nhiệm vụ, quyền hạn riêng nhưng liên hệ mật thiết với nhau và đều là hoạt động thực hiện chức năng kiểm sát việc tuân theo pháp luật của Viện kiểm sát đối với hoạt động của các cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng và người tham gia tố tụng 11
18. nhằm phát hiện kịp thời các vi phạm pháp luật trong quá trình giải quyết vụ án. Ngoài ra khi phát hiện các vi phạm của các đối tượng kể trên, Viện kiểm sát có trách nhiệm kịp thời áp dụng những biện pháp thích hợp do pháp luật quy định để loại trừ các vi phạm đó. Từ những nội dung đã trình bày ở trên, có thể hiểu: Kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng hình sự là tổng hợp các quyền năng pháp lý của Viện kiểm sát, có chức năng kiểm tra, giám sát hoạt động tuân theo pháp luật của các chủ thể tiến hành và tham gia tố tụng hình sự trong quá trình khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử nhằm đảm bảo cho pháp luật được chấp hành nghiêm chỉnh và thống nhất. Trong giai đoạn xét xử vụ án hình sự, Viện kiểm sát nhân dân thực hiện và áp dụng các biện pháp theo quy định của pháp luật nhằm đảm bảo tính thống nhất của pháp chế xã hội chủ nghĩa, bảo đảm những bản án, quyết định của Tòa án nhân dân có đủ căn cứ và hợp pháp, loại trừ mọi vi phạm pháp luật trong hoạt động xét xử vụ án hình sự. Hoạt động của Viện kiểm sát nhân dân không chỉ là thực hành quyền công tố, bảo vệ quyết định truy tố, bảo vệ quyết định kháng nghị của Viện kiểm sát nhân dân, bảo vệ kháng cáo hợp pháp của những người có quyền kháng cáo, buộc tội bị cáo, kết luận về tính có căn cứ, tính hợp pháp của bản án, quyết định của Tòa án nhân dân, mà còn đồng thời thực hiện hoạt động kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong quá trình xét xử vụ án hình sự. Kiểm sát xét xử hình sự là hoạt động kế tiếp hoạt động kiểm sát điều tra, là quá trình kiểm tra lại kết quả hoạt động điều tra, hoạt động kiểm sát điều tra, bảo vệ quan điểm truy tố khách quan đúng đắn của Viện kiểm sát nhân dân. Kiểm sát việc tuân theo pháp luật và thực hành quyền công tố trong hoạt động xét xử của Tòa án nhân dân là hai hình thức hoạt động có quan hệ gắn bó, chặt chẽ, không tách rời nhau nhằm thực hiện chức năng của Viện kiểm sát nhân dân trong xét xử vụ án hình sự góp phần cùng Tòa án nhân dân 12
19. xử lý, giải quyết vụ án hình sự, bảo đảm cho hoạt động xét xử đúng pháp luật (pháp luật hình sự, pháp luật tố tụng hình sự và những văn bản pháp luật khác có liên quan đến quá trình giải quyết vụ án hình sự). Kiểm sát việc tuân theo pháp luật được thực hiện trong tất cả các giai đoạn xét xử vụ án hình sự từ giai đoạn chuẩn bị đưa vụ án ra xét xử cho tới khi vụ án được xét xử xong, Tòa án nhân dân đưa ra một bản án, quyết định có căn cứ, hợp pháp bảo đảm được đưa ra thi hành. Hoạt động kiểm sát xét xử vụ án hình sự còn được thực hiện trong tất cả các thủ tục xét xử vụ án hình sự, từ thủ tục xét xử sơ thẩm đến thủ tục xét xử phúc thẩm hình sự hoặc cá biệt các vụ án hình sự được xét xử lại theo các thủ tục giám đốc thẩm hoặc tái thẩm hình sự. Từ khi có quyết định truy tố bị can của Viện kiểm sát nhân dân, quyết định đưa vụ án ra xét xử của Tòa án nhân dân, vụ án được đưa ra xét xử công khai cho tới khi xét xử xong là quá trình Tòa án nhân dân thực hiện công tác xét xử sơ thẩm, Viện kiểm sát nhân dân thực hiện công tác kiểm sát xét xử sơ thẩm hình sự. Hoạt động kiểm sát xét xử sơ thẩm của Viện kiểm sát nhân dân được thực hiện trong tất cả các giai đoạn xét xử vụ án hình sự (giai đoạn chuẩn bị xét xử, giai đoạn xét xử công khai và giai đoạn sau khi xét xử công khai) đối với tất cả các cấp Tòa án nhân dân có thẩm quyền xét xử sơ thẩm nhằm bảo đảm pháp chế trong hoạt động xét xử. Sau khi xét xử sơ thẩm, bản án hoặc quyết định của Tòa án cấp sơ thẩm chưa có hiệu lực pháp luật ngay trong thời hạn luật định. Nếu hết thời hạn kháng cáo, kháng nghị thì bản án của Tòa án cấp sơ thẩm mới có hiệu lực pháp luật và được thi hành. Ngược lại, nếu có kháng cáo, kháng nghị trong thời hạn luật định hoặc ngoài thời hạn luật định nhưng có lý do chính đáng và được Tòa án chấp thuận thì sẽ phát sinh thủ tục xét xử phúc thẩm. Trong phạm vi luận văn, tác giả chỉ đề cập đến xét xử phúc thẩm với tính chất là xét 13
20. xử lại những vụ án mà bản án, quyết định đối với vụ án đó chưa có hiệu lực pháp luật bị kháng cáo, kháng nghị. Trong giai đoạn xét xử phúc thẩm hình sự, hoạt động kiểm sát việc tuân theo pháp luật của Viện kiểm sát có nội dung là kiểm tra, giám sát hoạt động thực hiện pháp luật của Tòa án và những người tham gia tố tụng nhằm bảo đảm cho việc xét xử được tiến hành đúng các quy định của pháp luật. Như vậy, Kiểm sát xét xử vụ án hình sự của Viện kiểm sát là tổng hợp các quyền năng pháp lý của Viện kiểm sát có nội dung là kiểm tra, giám sát hoạt động tuân theo pháp luật của tất cả các chủ thể tham gia hoạt động tố tụng hình sự theo các thủ tục sơ thẩm, phúc thẩm nhằm bảo đảm cho việc xét xử của Tòa án đúng pháp luật, nghiêm minh và kịp thời. Theo quy định tại Điều 20 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2003, Tòa án thực hiện chế độ hai cấp xét xử: xét xử sơ thẩm và xét xử phúc thẩm. Việc thực hiện chế độ hai cấp xét xử đã được thừa nhận là một trong những nguyên tắc cơ bản của tố tụng hình sự. Do vậy, quá trình kiểm sát xét xử của Viện kiểm sát cũng được thực hiện theo hai cấp này đó là kiểm sát xét xử sơ thẩm và kiểm sát xét xử phúc thẩm. Do đặc thù của xét xử sơ thẩm là cấp xét xử đầu tiên trong khi đó xét xử phúc thẩm là việc Tòa án cấp trên trực tiếp xét xử lại vụ án hoặc xét lại quyết định sơ thẩm mà bản án, quyết định sơ thẩm đối với vụ án đó chưa có hiệu lực pháp luật bị kháng cáo, kháng nghị, đây cũng là cấp xét xử nhằm mục đích kiểm tra tính có căn cứ và hợp pháp của bản án, quyết định sơ thẩm bị kháng cáo, kháng nghị; kiểm tra, sửa chữa những sai phạm của Tòa án cấp sơ thẩm để đưa ra một bản án đúng đắn, không bỏ lọt tội phạm, không làm oan người vô tội nên kiểm sát xét xử sơ thẩm và kiểm sát xét xử phúc thẩm có đối tượng, phạm vi khác nhau. 1.1.2. Đối tƣợng Trong giai đoạn xét xử vụ án hình sự, Tòa án nhân dân, Hội đồng xét xử là các chủ thể tiến hành tố tụng, ngoài ra còn có những người tham gia tố 14
21. tụng như bị cáo, người bị hại, người làm chứng, người giám định, nguyên đơn dân sự, bị đơn dân sự và những người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan đến vụ án. Tất cả những chủ thể này đều được pháp luật tố tụng quy định quyền và nghĩa vụ cụ thể. Mọi hoạt động của các chủ thể này đều căn cứ vào các quy định của pháp luật để thực hiện. Trong các giai đoạn xét xử, từ khi chuẩn bị đưa vụ án ra xét xử cho đến khi vụ án xét xử xong, Tòa án nhân dân ra một bản án hoặc quyết định, khẳng định về mặt pháp lý mọi vấn đề liên quan đến vụ án hình sự, Kiểm sát viên thực hiện chức năng của mình nhằm bảo đảm cho các chủ thể tham gia tố tụng xét xử thực hiện đúng các thẩm quyền, các nghĩa vụ mà pháp luật đã quy định. Thực hành quyền công tố và kiểm sát xét xử vụ án hình sự là hai chức năng của Viện kiểm sát nhân dân. Hai chức năng này có đối tượng tác động khác nhau. Trong khi đối tượng của hoạt động thực hành quyền công tố là hành vi phạm tội và người phạm tội. Nội dung của hoạt động thực hành quyền công tố là việc sử dụng tất cả những quyền năng tố tụng nhằm bảo đảm phát hiện kịp thời, xử lý nghiêm minh mọi hành vi phạm tội, không bỏ lọt tội phạm và người phạm tội, không làm oan người vô tội. Theo đó, những hoạt động thực hành quyền công tố của Viện kiểm sát trong giai đoạn xét xử các vụ án hình sự như đọc cáo trạng, quyết định của Viện kiểm sát liên quan đến việc giải quyết vụ án tại phiên tòa; thực hiện việc luận tội đối với bị cáo tại phiên tòa sơ thẩm, phát biểu quan điểm về việc giải quyết vụ án tại phiên tòa phúc thẩm; tranh luận với người bào chữa và những người tham gia tố tụng khác tại phiên tòa sơ thẩm, phúc thẩm thì đối tượng của kiểm sát xét xử các vụ án hình sự là việc tuân theo pháp luật trong hoạt động xét xử của Tòa án theo thủ tục sơ thẩm, phúc thẩm và việc tuân theo pháp luật của những người tham gia tố tụng. Việc tuân theo pháp luật trong hoạt động xét xử được thể hiện trên những khía cạnh sau đây: + Tư cách pháp lý của những người tiến hành tố tụng trong Hội đồng xét xử. 15