Luận văn Một số vấn đề cơ bản về phát luật bảo vệ rừng ở Việt Nam hiện nay

Nội dung text: Luận văn Một số vấn đề cơ bản về phát luật bảo vệ rừng ở Việt Nam hiện nay

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN THANH HUYỀN Một số vấn đề cơ bản về phát luật bảo vệ rừng ở Việt Nam hiện nay LUẬN VĂN THẠC SĨ Người hướng dẫn: TS. Vũ Quang Hà nội - 2004
2. MỤC LỤC DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT 1 MỞ ĐẦU .2 CHƯƠNG 1 Ý NGHĨA MÔI SINH CỦA RỪNG VÀ VAI TRÒ 5 CỦA PHÁP LUẬT TRONG VIỆC BẢO VỆ RỪNG 5 1.1. RỪNG VÀ VAI TRÒ CỦA RỪNG ĐỐI VỚI MÔI TRƯỜNG: 5 1.2. PHÁP LUẬT - CÔNG CỤ HỮU HIỆU TRONG VIỆC BẢO VỆ RỪNG 11 CHƯƠNG 2 MỘT SỐ VẤN ĐỀ CƠ BẢN VỀ PHÁP LUẬT BẢO VỆ RỪNG Ở VIỆT NAM 10 2.1. KHÁI LUẬN LỊCH SỬ PHÁP LUẬT BẢO VỆ RỪNG Ở VIỆT NAM: 10 2.1.1. Pháp luật bảo vệ rừng dưới các triều đại phong kiến Việt Nam: 11 2.1.2. Pháp luật bảo vệ rừng dưới chế độ Pháp thuộc: 11 2.1.3. Pháp luật bảo vệ rừng của Nhà nước Việt Nam từ 1945 đến nay. 12 2.2. NHỮNG NỘI DUNG CƠ BẢN VỀ PHÁP LUẬT BẢO VỆ RỪNG VIỆT NAM: 24 2.2.1. Các nguyên tắc của pháp luật bảo vệ rừng: 15 2.2.2. Quản lý Nhà nước về bảo vệ rừng: 27 2.2.3. Chính sách phát triển rừng, giao đất lâm nghiệp và khoán rừng: 32 2.2.4. Quyền lợi và nghĩa vụ của chủ rừng: 39 2.2.5. Bảo vệ các loài động thực vật hoang dã, quí hiếm và đa dạng sinh học: 46 2.2.6. Xử lý vi phạm trong lĩnh vực bảo vệ rừng: 51 2.2.7. Hợp tác quốc tế bảo vệ rừng: 53 2.3. PHÁP LUẬT BẢO VỆ RỪNG Ở MỘT SỐ QUỐC GIA TRÊN THẾ GIỚI. 59 2.3.1. Hiện trạng rừng ở các nước: 59 2.3.2. Chính sách pháp luật bảo vệ rừng ở một số quốc gia trên thế giới: 60 2.3.3. Kinh nghiệm đối với Việt Nam trong việc xây dựng chính sách pháp luật bảo vệ rừng: 66 CHƯƠNG 3: THỰC TRẠNG VÀ PHƯƠNG HƯỚNG HOÀN THIỆN 68 PHÁP LUẬT BẢO VỆ RỪNG VIỆT NAM. 68 3.1. HIỆN TRẠNG RỪNG Ở VIỆT NAM. 68 3.2. MỘT SỐ NHẬN XÉT BƯỚC ĐẦU VỀ PHÁP LUẬT BẢO VỆ RỪNG Ở VIỆT NAM. 76 3.2.1. Về chính sách phát triển rừng, giao đất lâm nghiệp và khoán rừng chúng ta còn gặp phải những vướng mắc như: 81 3.2.2. Quy định về tài chính liên quan đến rừng khá đầy đủ về mặt văn bản nhưng khó đi vào cuộc sống. 83 3.2.3. Quản lý Nhà nước về bảo vệ rừng còn nhiều điểm vướng mắc: 85 3.3. MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT BẢO VỆ, PHÁT TRIỂN RỪNG. 89 1
3. 3.3.1. Về chính sách pháp luật bảo vệ rừng: 89 3.3.2. Tổ chức thực hiện những qi định pháp luật về bảo vệ rừng: 103 3.2.3. Hợp tác quốc tế trong lĩnh vực bảo vệ rừng: 108 KẾT LUẬN 110 TÀI LIỆU THAM KHẢO 114 2
4. Pháp luật bảo vệ rừng ở Việt Nam hiện nay Nguyễn Thanh Huyền DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ASEAN Hiệp hội các nước Đông nam á ADB Ngân hàng phát triển châu á BHXH Bảo hiểm xã hội BV&PTR Bảo vệ và phát triển rừng CBD Công ước Đa dạng sinh học 1992 CITES Công ước buôn bán các loài động thực vật hoang dã có nguy cơ bị đe doạ 1973 CH XHCNVN Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam EU Cộng đồng châu Âu FAO Tổ chức Nông nghiệp và Lương thực Liên hiệp quốc. FIPI Viện Điều tra quy hoạch rừng. HĐBT Hội đồng bộ trưởng. IUCN Hiệp hội quốc tế về bảo tồn thiên nhiên KHCN&MT Khoa học công nghệ và môi trường . KH&ĐT Kế hoạch và đầu tư. NN&PTNT Nông nghiệp và phát triển nông thôn. RAMSAR Công ước quốc tế về bảo vệ các vùng đất ngập nước có tầm quan trọng quốc tế, 1971. UBND Uỷ ban nhân dân. UNDP Chương trình phát triển Liên hợp quốc. WB Ngân hàng thế giới. WWF Quỹ bảo tồn động vật hoang dã thế giới. - 1 -
5. Pháp luật bảo vệ rừng ở Việt Nam hiện nay Nguyễn Thanh Huyền MỞ ĐẦU Cùng với sự phát triển mạnh mẽ của khoa học kỹ thuật, kinh tế con người cũng đang phải đối mặt với những thách thức lớn cho sự phát triển. Đó là nguy cơ suy giảm nghiêm trọng các nguồn tài nguyên thiên nhiên và sự suy thoái các yếu tố quan trọng, căn bản của môi trường sống mà yếu tố đề cập đến đầu tiên là rừng. Tình hình đó đã đặt ra cho toàn nhân loại nhiệm vụ cấp thiết, phải có những hành động thiết thực để bảo vệ tài nguyên thiên nhiên và môi trường. Đã có một sự nhất trí rộng rãi giữa các quốc gia trên thế giới, rừng, tài nguyên và đất rừng phải được quản lý tốt để đáp ứng các nhu cầu khác nhau về xã hội, kinh tế, sinh thái và văn hóa, tinh thần của các thế hệ hiện nay và tương lai. Bên cạnh việc đem lại những lợi ích kinh tế, rừng có vai trò cực kỳ quan trọng trong việc giữ đất, giữ nước, điều hoà không khí và bảo vệ môi trường sinh thái. Hiện trạng mất rừng và suy thoái rừng đã và đang gây ra những hậu quả vô cùng tai hại cho đời sống nhân dân cũng như sự ổn định nhiều mặt của đất nước. Trong hơn nửa thế kỷ qua, các hoạt động khai thác lâm sản quá mức, đốt phá rừng làm nương rẫy, chiến tranh và thiên tai đã làm cho Việt Nam mất đi một diện tích rừng rất lớn, đặc biệt là vụ cháy rừng U Minh trong năm 2002 vừa qua. Vì vậy, bảo vệ rừng phục vụ cho sự nghiệp phát triển kinh tế, xã hội, bảo vệ môi trường của đất nước, đòi hỏi Nhà nước phải có chế độ quản lý, bảo vệ thích hợp nguồn tài nguyên này, đặc biệt là quản lý bằng pháp luật. Trong hệ thống pháp luật bảo vệ môi trường thì pháp luật về bảo vệ rừng có bề dày lịch sử và một hệ thống văn bản đồ sộ. Tuy nhiên, hiệu quả của việc bảo vệ và phát triển rừng đạt được chưa cao, rừng vẫn ngày một bị thu hẹp, cháy rừng thường xuyên đã trở thành vấn đề thời sự. Hậu quả gây ra trực tiếp từ việc mất rừng và suy thoái rừng như lũ lụt, hạn hán, lở đất, đặc biệt là những trận lụt lịch sử diễn ra ở vùng Tây Bắc, vùng ven biển miền Trung và bão lớn ở Nam bộ trong những năm gần đây. - 3 -
6. Pháp luật bảo vệ rừng ở Việt Nam hiện nay Nguyễn Thanh Huyền Do đó việc nghiên cứu tiến tới nhằm hoàn thiện pháp luật bảo vệ rừng ở Việt Nam có ý nghĩa thiết thực cả về mặt lý luận lẫn thực tiễn, có vai trò quan trọng trong việc bảo vệ rừng, bảo tồn và phát huy các giá trị quí báu mà rừng mang lại cho đất nước, cho xã hội và cho mỗi người, góp phần thực hiện thành công sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước mà dân tộc ta đang trên con đường tiến tới. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI: Mục đích nghiên cứu của đề tài là góp phần nghiên cứu, làm sáng tỏ các qui định của pháp luật về bảo vệ rừng. So sánh pháp luật bảo vệ rừng ở nước ta với pháp luật bảo vệ rừng ở một số quốc gia khác nhằm tham khảo những kinh nghiệm quốc tế quý báu. Đánh giá thực trạng pháp luật bảo vệ rừng ở Việt Nam và đưa ra phương hướng hoàn thiện về mặt xây dựng pháp luật bảo vệ rừng cũng như cách thức tổ chức thực hiện. PHẠM VI NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI: - Đánh giá vai trò của pháp luật trong việc bảo vệ rừng. - Đánh giá thực trạng pháp luật bảo vệ rừng và đưa ra phương hướng hoàn thiện. - Nghiên cứu so sánh pháp luật bảo vệ rừng của mật số nước trong khu vực và thế giới. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI: Luận văn được thực hiện dựa trên cơ sở lý luận, phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử, kết hợp các phương pháp lôgic và lịch sử, phân tích, thống kê, so sánh và tổng hợp. Luận văn dựa trên cơ sở lý luận Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và pháp luật, đồng thời luận văn đã vận dụng các tư tưởng chỉ đạo của Đảng và Nhà nước ta về đổi mới tư duy - chính trị pháp lý, về cải cách hành chính , cải cách tư pháp. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI: Đề tài: “Pháp luật bảo vệ rừng ở Việt Nam hiện nay”. KẾT CẤU CỦA LUẬN VĂN: - 4 -
7. Pháp luật bảo vệ rừng ở Việt Nam hiện nay Nguyễn Thanh Huyền Phần mở đầu. Chƣơng 1 - Ý nghĩa môi sinh của rừng và vai trò của pháp luật trong việc bảo vệ rừng. Chƣơng 2 - Một số vấn đề cơ bản về pháp luật bảo vệ rừng ở Việt Nam. Chƣơng 3 - Thực trạng và phương hướng hoàn thiện pháp luật bảo vệ rừng ở Việt Nam. Phần kết luận. Danh mục tài liệu tham khảo. - 5 -
8. Pháp luật bảo vệ rừng ở Việt Nam hiện nay Nguyễn Thanh Huyền CHƢƠNG 1 Ý NGHĨA MÔI SINH CỦA RỪNG VÀ VAI TRÕ CỦA PHÁP LUẬT TRONG VIỆC BẢO VỆ RỪNG 1.1. RỪNG VÀ VAI TRÒ CỦA RỪNG ĐỐI VỚI MÔI TRƯỜNG Từ xa xưa diện tích rừng tự nhiên đã che phủ phần lớn bề mặt của trái đất, nhưng do tác động của con người diện tích rừng tự nhiên giảm đi đáng kể. Chỉ tính riêng giai đoạn 1990- 1995 ở các nước phát triển có hơn 65 triệu ha rừng bị mất, tính đến năm 1995 diện tích rừng của toàn thế giới kể cả rừng tự nhiên và rừng trồng chỉ còn 3454 triệu héc ta (số liệu của FAO – 1997), tỷ lệ che phủ chỉ chiếm khoảng 35%. Hiện nay, mỗi tuần trên thế giới có khoảng 500 000 héc ta rừng tự nhiên bị mất hoặc bị thoái hoá. Tổng diện tích rừng trên toàn cầu là 3.869 triệu ha, rừng tự nhiên là 3.682 triệu ha và rừng trồng là 187 triệu ha [21]. Ở Việt Nam, năm 1943 diện tích rừng có khoảng 14,3 triệu héc ta, tỷ lệ che phủ khoảng 43%, năm 1995 tổng diện tích rừng và đất rừng cả nước khoảng 19,03 triệu héc ta; trong đó chỉ có 8,25 triệu héc ta rừng tự nhiên và 1,05 triệu héc ta rừng trồng, còn lại là đất trống đồi núi trọc. Rừng tự nhiên tập trung chủ yếu ở Tây nguyên, Trung nam bộ, miền Trung. Trong số diện tích rừng tự nhiên còn lại chỉ có 9% là rừng giàu (trữ lượng >150m3/ha), 33% rừng trung bình (trữ lượng 80m3- 150m3/ha) còn lại là rừng nghèo kiệt (< 80m3/ha). Hiện nay, tổng diện tích đất rừng Việt Nam tính đến năm 2002 là 11.314.626 ha rừng các loại, chiếm 35,7% diện tích toàn lãnh thổ [8, tr 19]. Cùng với việc mất rừng tự nhiên, môi trường sống của nhiều loài động vật rừng cũng bị mất, đây là nguy cơ làm cho nhiều loài động vật rừng quí hiếm đang bị tuyệt chủng, đa dạng sinh học đang bị suy thoái nhanh chóng. Chính vì vậy, vai trò của rừng trong việc bảo vệ và cải tạo môi trường đã trở thành vấn đề thời sự lôi cuốn sự quan tâm của các nhà khoa học thuộc nhiều lĩnh vực khác nhau. Sự phát triển công nhiệp, quá trình đô thị hoá và nạn phá rừng ở các nước đang phát triển đã và đang làm nhiễm bẩn môi trường sống của loài người, phá vỡ cân bằng sinh thái trong sinh quyển. Ngày nay, vấn đề bảo vệ, gây trồng rừng - 7 -
9. Pháp luật bảo vệ rừng ở Việt Nam hiện nay Nguyễn Thanh Huyền không chỉ còn mang ý nghĩa của việc bảo vệ phát triển nguồn tài nguyên mà còn là để bảo vệ và cải tạo môi trường sống của loài người. Rừng có ảnh hưởng nhiều mặt đến môi trường tự nhiên, làm thay đổi điều kiện khí hậu, đất đai, sinh vật, từ đó ảnh hưởng trực tiếp đến môi trường sinh thái con người. Nghiên cứu vai trò của rừng đối với môi trường không chỉ có ý nghĩa lý luận mà còn có ý nghĩa thực tiễn to lớn trong việc bảo vệ sử dụng hợp lý nguồn tài nguyên, gây trồng các loại rừng phòng hộ, hạn chế ảnh hưởng của thiên tai, làm tăng thêm ý nghĩa cảnh quan văn hoá xã hội của rừng. 1.1.1. Vai trò tác động của rừng đến khí hậu - Rừng có ảnh hưởng tổng hợp đến các nhân tố khí hậu, thuỷ văn. Vùng rừng núi, vùng đồng bằng, vùng sa mạc có chế độ khí hậu hoàn toàn khác nhau. Rừng có ảnh hưởng trực tiếp đến chế độ gió của từng địa phương. Chế độ gió thay đổi sẽ dẫn đến sự thay đổi chế độ nhiệt và độ khô ẩm của không khí. - Rừng là chướng ngại trên đường di chuyển của gió, làm thay đổi tốc độ và hướng gió. Rừng làm thay đổi tốc độ gió ở xung quanh rừng trong một phạm vi nhất định ở mặt đón gió cũng như ở mặt khuất gió. Phạm vi ảnh hưởng của rừng khiến gió phụ thuộc vào chiều cao của rừng - rừng càng cao thì phạm vi ảnh hưởng của rừng đến gió càng lớn. Ảnh hưởng của rừng đến gió còn phụ thuộc vào cấu trúc của rừng, rừng có cấu trúc nhiều tầng thì ảnh hưởng của rừng đến gió càng nhiều. - Rừng là công cụ cơ bản và quan trọng nhất để cân bằng khí CO2 và O2 trong khí quyển thông qua quá trình quang hợp. Thảm thực vật rừng trên thế giới giữ vai trò quyết định trong chu trình tuần hoàn các-bon tự nhiên trong khí quyển. Nếu không có chu trình này thì chỉ trong 30 - 35 năm, toàn bộ CO2 trong khí quyển sẽ bị tiêu hao hoàn toàn, sự sống sẽ bị ảnh hưởng nghiêm trọng. - Trong những thập kỷ vừa qua, do đốt phá rừng làm nương rẫy, mở mang diện tích đất canh tác không hợp lý, do phát triển công nghiệp ồ ạt nên tỷ lệ CO2 trong khí quyển tăng dần gây ra hiệu ứng nhà kính, nhiệt độ của trái đất cũng - 8 -
10. Pháp luật bảo vệ rừng ở Việt Nam hiện nay Nguyễn Thanh Huyền tăng lên. Điều đó còn chứng tỏ vai trò của rừng trong việc cân bằng nhiệt độ trong không khí. Ngược lại, nhiệt độ là một nhân tố sinh thái giữ vai trò quan trọng trong đời sống của rừng, nó có ảnh hưởng quyết định đến cường độ các quá trình sinh lý của cây rừng, như quang hợp, hô hấp, thoát hơi nước, hấp thu nước và các chất dinh dưỡng khoáng - Nhiệt độ là yếu tố quan trọng kích thích hạt giống nảy mầm và có ảnh hưởng đến quá trình nảy lộc, ra lá, ra hoa, kết quả của cây rừng. Nhiệt độ, độ ẩm và nước có ảnh hưởng quyết định đến phân bố rừng trên thế giới. Quy luật phân bố rừng có liên quan chặt chẽ đến quy luật phân bố nhiệt độ theo vành đai, độ vĩ và độ cao. 1.1.2. Vai trò, tác động của rừng đến nguồn nước Tục ngữ Ấn Độ có câu: “Rừng là nguồn nước, nước là sự sống”. Điều đó đã nói lên vai trò to lớn của rừng đến nguồn nước trên trái đất. Rừng có tác dụng giữ nguồn nước, hạn chế lũ lụt, hạn hán, bảo vệ đất đai chống xói mòn, nâng cao độ phì của đất và làm sạch những nguồn nước bị nhiễm bẩn. Ở những nơi có rừng nước mưa rơi xuống một phần được giữ lại ở tán rừng và sau đó bốc hơi trở lại khí quyển, một phần tiếp tục rơi xuống đất và chảy dọc theo thân cây, cành cây. Phần nước rơi xuống đất lại bị cây bụi, thảm tươi, tầng cành khô, lá rụng ngăn cản cơ học làm tốc độ dòng chảy chậm lại hạn chế xói mòn đất. Khi độ ẩm bão hòa, một phần nước trong đất chảy theo chiều thẳng đứng bổ sung cho lượng nước ngầm. - Tầng cành cây lá rụng và đất rừng giữ vai trò như một chiếc phin lọc chất bẩn. Rừng có khả năng chuyển hóa dòng nước chảy trên mặt đất thành dòng chảy trong lòng đất. Khả năng ngăn chặn dòng chảy của rừng rất lớn. Lượng dòng chảy ở rừng hỗn giao loài lá rộng có độ tán che 0,7 - 0,8 là 44,3m3/ha/năm, còn ở đất rừng sau khai thác trắng là 1.888,7m3/ha/năm (theo tác giả Bùi Ngạnh (1973-1976) - nghiên cứu ở Núi Tiên - Hữu Lũng - Lạng Sơn). - 9 -
11. Pháp luật bảo vệ rừng ở Việt Nam hiện nay Nguyễn Thanh Huyền - Ngược lại, nước cũng là nhân tố sinh thái giữ vai trò quan trọng trong đời sống của cây rừng. Cùng với nhiệt độ, nước là nhân tố ảnh hưởng đến sự phân bố rừng trên thế giới. Nước là một trong những điều kiện cần thiết để hạt giống nảy mầm, xúc tiến quá trình thoát hơi nước và hấp thu chất dinh dưỡng khoáng Nước ảnh hưởng đến rừng dưới 3 dạng: mưa, độ ẩm không khí và độ ẩm đất. Lượng mưa và phân bố lượng mưa trong năm có ảnh hưởng trực tiếp đến thời kỳ sinh trưởng của cây rừng. Cường độ mưa ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng hấp thu nước của thực vật rừng và độ xói mòn đất nhất là trong điều kiện địa hình đồi núi. - Ở nước ta, nhìn chung lượng mưa cao lại phân bố không đều, cường độ mưa lớn nên khả năng gây ra xói mòn đất rất lớn. Sự bào mòn tầng mặt đất màu mỡ trong lưu vực thượng nguồn là nguyên nhân làm tăng nồng độ phù sa của những dòng sông. Riêng sông Hồng hàng năm đổ ra biển từ 80-130 triệu tấn phù sa. Nhiều hồ thuỷ điện ở nước ta bị cạn dần do xói mòn đất xuống lòng hồ. Phá rừng đốt nương rẫy làm giảm độ che phủ của tán rừng và kết quả là gây ra xói mòn đất nghiêm trọng và đất đai thoái hóa. 1.1.3. Vai trò tác dụng của rừng đến đất Rừng có ảnh hưởng trực tiếp đến đất thông qua sự rơi rụng của cành lá cây rừng, thảm mục rừng tạo ra sự tuần hoàn dinh dưỡng khoáng trong rừng, thông qua đó rừng ảnh hưởng đến quá trình hình thành đất. Vật rơi rụng và thảm mục rừng. - Vật rơi rụng như cành, lá, hoa quả rụng xuống đất là nguồn cung cấp chất hữu cơ cho đất rừng. Vi sinh vật phân giải, vật rơi rụng biến thành thảm mục rừng. Thảm mục là thành phần đặc trưng chỉ có trong hệ sinh thái rừng. Thảm mục là kho chứa các chất dinh dưỡng khoáng làm tăng độ phì nhiêu của đất. Thảm mục có tác dụng điều tiết nguồn nước, ngăn cản dòng chảy, hút một lượng nước lớn làm giảm lưu lượng dòng chảy, tăng lượng nước thấm vào đất, - 10 -
12. Pháp luật bảo vệ rừng ở Việt Nam hiện nay Nguyễn Thanh Huyền giảm lượng bốc hơi mặt đất. Do vậy, thảo mục có vai trò rất quan trọng trong việc duy trì nguồn nước, chống lũ lụt, hạn hán và xói mòn đất. Ở vùng rừng nhiệt đới, mặc dầu vật rơi rụng nhiều hơn vùng rừng ôn đới, nhưng do điều kiện nhiệt độ và độ ẩm cao nên quá trình phân giải thảm mục rừng diễn ra chậm hơn vùng rừng ôn đới. Trong điều kiện này, thảm mục chuyển thành than bùn. Hiện tượng này gặp phổ biến ở rừng tràm U Minh, rừng tràm Nam Bộ. Cải tạo vùng đất phèn ở miền nam nước ta là một vấn đề có ý nghĩa thực tiễn to lớn. Phát triển vùng đất phèn thành vùng sản xuất nông – lâm nghiệp kết hợp đem lại kết quả kinh tế cao. Rừng có khả năng tự cải tạo đất thông qua quá trình tuần hoàn dinh dưỡng trong rừng: Tuần hoàn dinh dưỡng khoáng là một đặc trưng chỉ có ở hệ sinh thái rừng. Những chất dinh dưỡng khoáng trong đất được rễ cây rừng hấp thụ, nuôi dưỡng cây, phần còn lại trả về đất thông qua vật rơi rụng và rễ cây bị chết trong đất. Vật rơi rụng và rễ cây lại tiếp tục phân giải thành mùn cung cấp chất dinh dưỡng khoáng cho cây. Toàn bộ quá trình di chuyển các chất khoáng trên đây tạo nên chu trình tuần hoàn dinh dưỡng khoáng trong rừng. Nhờ có chu trình này mà rừng có khả năng tự cải tạo đất. - Khi rừng bị phá hoại, chu trình tuần hoàn dinh dưỡng khoáng bị phá vỡ, rừng không còn khả năng tự cải tạo đất, đất đai bị xói mòn, độ phì đất bị thoái hoá. Tập quán du canh du cư, đốt rừng làm rẫy không chỉ huỷ diệt tài nguyên thiên nhiên rừng trên mặt đất mà còn phá hoại cả nguồn tài nguyên đất đai phì nhiêu dưới tán rừng mưa nhiệt đới, gây lũ lụt hạn hán trên phạm vi cả nước. Rừng ảnh hưởng đến quá trình hình thành đất: - Ảnh hưởng của rừng đến quá trình hình thành đất thông qua tác dụng của vật rơi rụng, thảm mục rừng, chu trình tuần hoàn dinh dưỡng khoáng. Tiểu khí hậu dưới tán rừng có ảnh hưởng tốt đến quá trình hình thành đất. Động vật rừng, vi sinh vật trong rừng cải thiện tính chất lý học, hoá học của đất. Rễ cây rừng chằng chịt dưới đất làm cho đất tơi xốp thoáng khí, có độ hút nước cao. Mỗi loại rừng khác nhau ảnh hưởng đến quá trình hình thành đất khác nhau. Đất - 11 -
13. Pháp luật bảo vệ rừng ở Việt Nam hiện nay Nguyễn Thanh Huyền rừng lá thưa, đất rừng lá rộng, đất rừng tre nứa đều có những đặc trưng khác nhau. 1.1.4. Vai trò, tác dụng của rừng đến việc chống ô nhiễm và làm sạch không khí. Rừng có khả năng làm sạch không khí. - Hô hấp của sinh vật nói chung và con người nói riêng, các chu trình đốt cháy, công nghiệp hoá luôn thải các chất CO2 vào khí quyển. Nếu không có quá trình quang hợp của thực vật, đặc biệt là cây rừng sử dụng CO2 thì cân bằng CO2 và O2 trong khí quyển sẽ bị phá huỷ và loài người không thể tồn tại được. Để đảm bảo quang hợp bình thường hàng năm mỗi hecta rừng cần 4 tấn Cácbonic 3 tương đương với hàm lượng CO2 có trong 1.800.000m không khí. - Rừng là một “nhà máy lọc bụi” khổng lồ. Theo tài liệu của Menden (1956): một hecta rừng cây Vân Sam có khả năng hút 32 tấn bụi trong không khí; rừng thông: 36,4 tấn, người ta gọi đây là khả năng chống nhiễm bẩn vật lý môi trường của rừng [9]. Rừng còn có khả năng chống nhiễm bẩn hoá học môi trường. - SO2 là chất độc đối với con người, nhất là khi gặp không khí ẩm tạo thành H2SO3 sẽ tác động mạnh đến cơ quan hô hấp. Rừng có tác dụng ngăn cản cơ giới sự truyền lan SO2 và làm giảm nồng độ của chúng. Trong những năm gần đây, một mối nguy hiểm mới xuất hiện là sự nhiễm bẩn môi trường không khí, đất, nước bởi các sản phẩm do phân huỷ phóng xạ, đặc biệt nguy hiểm là các đồng vị phóng xạ stronti-90, xezi137, Việc nghiên cứu vai trò của rừng trong việc chống ô nhiễm phóng xạ có nguồn gốc nhân tạo đang trở nên có ý nghĩa quan trọng. Rừng rất mẫn cảm với các bức xạ ion hoá và có tác dụng hạn chế các tác hại của nó. Rừng giữ vai trò đặc biệt quan trọng trong quá trình làm yếu hiệu quả của việc phân huỷ hạt nhân dưới dạng nhiễm bẩn phóng xạ trong khí quyển. Rừng có khả năng ngăn cản, phân phối lại và tích luỹ bụi phóng xạ. Theo tài liệu của Duya Kơ (1966) tổng lượng phóng xạ trong - 12 -
14. Pháp luật bảo vệ rừng ở Việt Nam hiện nay Nguyễn Thanh Huyền nước mưa ở những nơi không được bảo vệ bởi rừng lớn hơn 32 lần so với rừng. Các chất phóng xạ rơi xuống được tích luỹ nhiều ở đất rừng [9]. Rừng còn có khả năng phân phối lại, hấp thụ và làm giảm tiếng ồn, và rừng còn tạo ra một hoàn cảnh tiểu khí hậu có tác dụng tốt đến sức khoẻ và kéo dài tuổi thọ cho con người. Nhiều loài cây rừng có khả năng điều tiết các chất phitonxit có tác dụng sát trùng, diệt vi khuẩn như thông, long não, bạch đàn, quế Vì vậy, ngày nay, việc thiết kế vành đai xanh, trồng cây trên các đường phố, xây dựng các công viên trở thành nội dung không thể thiếu được trong các thiết kế và dự án xây dựng các thành phố và khu trung tâm công nghiệp. Tóm lại, ảnh hưởng của rừng đến môi trường mang tính tổng hợp như đất, nước, không khí và rừng là yếu tố cơ bản để duy trì cân bằng sinh thái của môi trường. Rừng không còn thì sự sống của loài người sẽ bị đe doạ. Số phận của rừng là số phận của hành tinh chúng ta. Nếu như giá trị kinh tế của rừng (gỗ và đặc sản) có thể xác định được thì chức năng bảo vệ và cải tạo môi trường sống của rừng trở nên vô giá đối với sự sống còn của loài người. Chính vì ý nghiã và vai trò to lớn đó của rừng mà ngày nay hầu hết các quốc gia trên thế giới đều quan tâm đến vấn đề phát triển và bảo vệ rừng. Nó không còn là vấn đề của riêng một quốc gia nào mà là vấn đề toàn cầu. Thế giới đã có rất nhiều các hội nghị bàn về môi trường nói chung mà đặc biệt là môi trường rừng. Hội nghị thượng đỉnh về môi trường và phát triển của Liên Hợp Quốc họp tại Brazin tháng 6 năm 1992 đã chính thức thừa nhận phương châm “phát triển bền vững” là mục tiêu phát triển lâu dài cần đạt được của mọi quốc gia. Quan điểm chung của sự phát triển bền vững là bảo đảm sao cho việc đáp ứng các nhu cầu của thế hệ hôm nay không tổn hại đến việc đáp ứng nhu cầu của thế hệ mai sau. 1.2. PHÁP LUẬT- CÔNG CỤ HỮU HIỆU TRONG VIỆC BẢO VỆ RỪNG. Lịch sử thế giới đã ghi nhận những hậu quả nặng nề của nhiều dân tộc do tình trạng phá rừng mà nhiều quốc gia đất đã bị sa mạc hoá, thiếu đất canh tác, mùa màng thất bát, nạn đói và thiếu nước đe doạ thường xuyên. Mất rừng sẽ làm mất luôn khả năng điều tiết và duy trì nguồn nước, làm cho lũ lụt và hạn hán xảy - 13 -
15. Pháp luật bảo vệ rừng ở Việt Nam hiện nay Nguyễn Thanh Huyền ra thường xuyên hơn. Mất rừng do tình trạng chặt rừng, đốt rừng làm nương rẫy đã làm cho bầu không khí trên trái đất bị ô nhiễm nghiêm trọng, gây ra hiệu ứng nhà kính làm cho trái đất nóng lên hàng năm 0,50C băng ở hai cực tan ra, nước biển dâng lên làm ngập đất đai trồng trọt, làm thủng tầng ôzôn, gây ảnh hưởng xấu đến sự sống trên trái đất. Mất rừng gây ra hiện tượng xói mòn đất nghiêm trọng hàng năm ở vùng đồi núi mất đi khoảng 0,9 đến 1,2 cm tầng đất mặt. Theo tính toán của các nhà khoa học muốn hình thành 2,54cm tầng đất mặt phải mất thời gian là 30 năm (Napier và pouster 1982) [9]. Xói mòn đất không những làm cho đất vùng đồi bị thoái hoá nghiêm trọng mà còn làm bồi đắp các lòng sông, lòng hồ gây ảnh hưởng không nhỏ đến các công trình thuỷ lợi, thuỷ điện và các hệ thống giao thông đường thuỷ. Rừng bị huỷ hoại, tàn phá là một trong những nguyên nhân dẫn đến sự tuyệt chủng của nhiều loài động thực vật trên thế giới. Sự tàn phá những hệ sinh thái đa dạng đã dẫn đến dự đoán rừng: trong vòng 20 đến 30 năm tới 1/4 tổng số loài sinh vật trên thế giới có nguy cơ bị diệt vong (Ravex, 1998) [9]. Rừng bị huỷ hoại, tàn phá làm cho cảnh quan, môi trường xơ xác tiêu điều, ảnh hưởng không tốt tới đời sống văn hoá, an ninh, quốc phòng. Với vai trò và tác dụng to lớn của rừng đối với môi trường sống nói chung và sự tồn vong của loài người nói riêng cũng như tác hại của việc rừng bị hủy hoại vừa phân tích trên đây cho thấy việc quản lý bảo vệ và phát triển rừng cần thiết hơn bao giờ hết. Quản lý, bảo vệ rừng bằng nhiều công cụ và biện pháp khác nhau. Tuy nhiên, công cụ hữu hiệu nhất và không thể thiếu được ở bất kì quốc gia nào đó là pháp luật. Ngay từ ngày đầu giành được độc lập chính phủ Việt Nam quan tâm ngay tới vấn đề bảo vệ rừng bằng việc ban hành sắc lệnh 124/SL ngày 21/12/1949 do Hồ Chủ Tịch ký. Quy định việc kiểm soát lập biên bản các hành vi vi phạm pháp luật bảo vệ rừng. Tiếp theo đó, Quyết định 72/TTg ngày 7/7/1962 của Thủ tướng Chính phủ về việc thành lập khu rừng quốc gia Cúc Phương. Nghị định 39/CP ngày 5/4/1963 của Hội đồng Chính phủ ban hành điều lệ tạm thời về săn bắt - 14 -
16. Pháp luật bảo vệ rừng ở Việt Nam hiện nay Nguyễn Thanh Huyền chim thú rừng. Đến thời kỳ gần đây, Pháp lệnh về bảo vệ rừng ngày 11/9/1972 , Luật bảo vệ môi trường 1993, Luật bảo vệ và phát triển rừng1991, Luật đất đai 1993 (được sửa bổ sung năm 1997, 1998, 2000, 2001), Luật phòng cháy chữa cháy 2001 Có thể đánh giá pháp luật bảo vệ rừng có một bề dày lịch sử trong hệ thống pháp luật Việt Nam. Điều đó thể hiện nhận thức cực kỳ đúng đắn của Nhà nước tới công tác bảo vệ và phát triển rừng cũng như coi trọng việc quản lý, bảo vệ rừng. - Để thực hiện chức năng quản lý và bảo vệ rừng, Nhà nước với tính cách là chủ thể đặc biệt quản lý xã hội, có thể thực hiện nhiều phương thức, biện pháp khác nhau để giữ gìn và phát triển vốn rừng hiện có. Tuy nhiên, công cụ hữu hiệu nhất để Nhà nước thực hiện tốt chức năng của mình trong việc quản lý rừng chính là pháp luật. Chỉ có thể thông qua pháp luật và bằng pháp luật, Nhà nước mới có thể điều chỉnh hành vi của các chủ thể tới rừng phát triển đúng hướng. Sự điều chỉnh của pháp luật đối với việc bảo vệ rừng thể hiện ở chỗ một mặt Nhà nước xây dựng một hệ thống các qui phạm đầy đủ và đồng bộ qui định chặt chẽ các nguyên tắc và phương thức khai thác, sử dụng, bảo vệ và phát triển rừng, các tài nguyên và hệ sinh thái rừng. Mặt khác, bảo đảm thực hiện các qui phạm đó bằng quyền lực cưỡng chế của Nhà nước. Trong những giai đoạn phát triển cụ thể của xã hội, chức năng quản lý và bảo vệ rừng của Nhà nước sẽ được thực hiện thông qua công cụ pháp luật với các giá trị khác nhau: chiến lược, chính sách, qui hoạch, kế hoạch, phương thức quản lý và sử dụng các tài nguyên và bảo vệ rừng. Có thể nói, sự hiện diện của pháp luật là một đòi hỏi tất yếu khách quan đối với sự nghiệp bảo vệ và phát triển rừng (nguồn tài nguyên quí giá không chỉ cho thế hệ hôm nay và cho cả thế hệ mai sau). Chỉ có pháp luật mới định hướng được việc bảo vệ và phát triển rừng và mới bảo đảm cho các ý chí đó của Nhà nước được áp dụng trong thực tiễn. - Pháp luật sẽ xác lập những phạm vi và nội dung các quyền của con người, quyền công dân trong mối liên hệ và tác động qua lại với môi trường rừng. - 15 -
17. Pháp luật bảo vệ rừng ở Việt Nam hiện nay Nguyễn Thanh Huyền - Pháp luật quy định các quyền, nghĩa vụ và trách nhiệm của mỗi công dân mỗi tổ chức và của các cộng đồng địa phương trong việc khai thác, sử dụng, bảo vệ và phát triển nguồn tài nguyên và hệ sinh thái rừng. - Quy định các biện pháp quản lý bảo vệ rừng, sử dụng và phát triển rừng. - Các hình thức khuyến khích khen thưởng đối với những người có công bảo vệ rừng và các biện pháp xử phạt đối với người vi phạm pháp luật. - Pháp luật sẽ tạo cơ sở pháp lý để nhà nước bằng quyền lực cưỡng chế, ngăn chặn mọi hành vi xâm phạm đến rừng, vi phạm các quy định pháp luật về bảo vệ môi trường vừa xử lý nghiêm minh những người có hành vi sai phạm. - Pháp luật có vai trò hết sức quan trọng, không thể thiếu trong sự nghiệp bảo vệ môi trường rừng ở Việt Nam. Bởi vì, để sự nghiệp công nghiệp hoá, hiện đại hoá phát triển bền vững thì nhà nước không chỉ sử dụng pháp luật để quy định việc thu thuế các sản phẩm của rừng như thời phong kiến và thời Pháp thuộc mà pháp luật để bảo vệ và phát triển rừng vì sự phát triển của đất nước, vì cân bằng môi trường sinh thái, bảo vệ đa dạng sinh học, đảm bảo phát triển bền vững trên cơ sở bảo đảm quyền con người được sống trong môi trường trong lành. Điều đó có ý nghĩa sống còn cho sự tồn tại của loài người ở cả hiện tại và tương lai. CHƢƠNG 2 MỘT SỐ VẤN ĐỀ CƠ BẢN VỀ PHÁP LUẬT BẢO VỆ RỪNG Ở VIỆT NAM 2.1. KHÁI LUẬN VỀ LỊCH SỬ PHÁP LUẬT BẢO VỆ RỪNG Ở VIỆT NAM 2.1.1. Pháp luật bảo vệ rừng dưới các triều đại phong kiến Việt Nam: Dưới các triều đại phong kiến Việt Nam, rừng là một loại tài nguyên thuộc sở hữu các vương triều (nhà vua) nhưng trong thực tế người dân vẫn tự do vào rừng khai thác, hái lượm, kết hợp với săn bắt thú rừng. Cùng với sự phát triển của lịch sử, các triều đại phong kiến ở nước ta cũng có quy định luật lệ thành văn về lâm nghiệp, trước hết là các thể lệ về thu thuế các sản vật của rừng. Như sách “ Lịch triều hiến chương loại chí” của Phan Huy Chú đã ghi vào tháng 3/1013 vua Lý Thái Tổ đã định ra lệ thu thuế sản vật rừng, có 6 loại thuế khác nhau, trong đó có các loại thuế liên quan đến sản vật khai thác ở rừng như : thuế sản vật núi rừng, thuế sừng tê giác, ngà voi, thuế thu vào các loại hương liệu - 16 -
18. Pháp luật bảo vệ rừng ở Việt Nam hiện nay Nguyễn Thanh Huyền khai thác của dân Mạn Lào (dân tộc ít người), thuế thu vào gỗ, và các loại hoa quả ở đầu nguồn [30]. Trong Quốc triều hình luật của triều đại nhà Lê (năm 1428-1788) cũng đã có điều luật quy định về lĩnh vực bảo vệ rừng - điều 22 trong chương Tạp luận quy định : Người chiếm cứ những hoa lợi ở núi, rừng, hồ, đập thì xử phạt 60 trượng [35, tr 201]. Nội dung chủ yếu của các qui định trên nhằm bảo vệ chế độ sở hữu của vua chúa đối với tài nguyên rừng. Ngoài ra, các triều đại phong kiến cũng đã có quy định, thể lệ về thuế lâm sản, về thủ tục khai thác các loại lâm sản đế cống nạp cho nhà vua. Thời vua Lê Dụ Tông (1715) bỏ lệnh cấm lưu thông gỗ quế, cho phép dân được tự do lưu thông buôn bán. Nơi có rừng quế tự nhiên cho phép người bóc vỏ quế, người bóc vỏ quế được hưởng một nửa, nộp vào cho nhà nước một nửa hoa lợi về quế; Năm 1720 Chúa Trịnh Cương quy định lại thể lệ về quản lý cây quế rất chặt chẽ. Người muốn buôn bán quế phải làm tờ khai xin phép, mua được bao nhiêu phải báo cáo cho quan sở tại ghi chép, đem đựng vào sọt 100 cân, vận tải trên đường có tuần ty kiểm tra lại, về đến kinh đô phải trình giấy tờ để quan kiểm tra lại trước khi đem về nhà cất giữ. Khi có thuyền buôn của người nước ngoài đến mua thì phải làm tờ khai để trình lên chúa Trịnh xem xét và chuẩn y cho nộp thuế [30]. Đời vua Gia Long (1802), theo sách “Đại Nam hội điển”, nhà vua đặt chế độ thuế đối với lâm thổ sản (Mật ong rừng, Trầm hương, Ngà voi, Sừng tê giác, Cánh kiến, Sừng hươu, Kỳ nam, ). Năm 1804 Gia Long đặt lệ thưởng cho những người bẫy, bắt, giết được Hổ. Triều đình đã hạ lệnh cho các tỉnh thu mua cống nạp cho nhà vua các loại gỗ và lâm sản quý. Cũng có những triều đại quy định những thể chế để tiết kiệm gỗ như thời vua Minh Mạng năm 1840 [30]. Tóm lại, các triều đại phong kiến Việt Nam cũng đã quan tâm chú trọng đến việc quản lý, bảo vệ rừng tuy nhiên, chủ yếu vẫn là các quy định về việc thu thuế cống nạp sản vật từ rừng cho nhà vua, rất hiếm gặp các quy định về bảo vệ động vật rừng. Các qui định pháp luật bảo vệ rừng dưới các triều đại phong kiến - 17 -