Luận văn Miễn trách nhiệm hình sự đối với người dưới mười tám tuổi phạm tội theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Gia Lai

Nội dung text: Luận văn Miễn trách nhiệm hình sự đối với người dưới mười tám tuổi phạm tội theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Gia Lai

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THÀNH DŨNG MIỄN TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ ĐỐI VỚI NGƯỜI DƯỚI MƯỜI TÁM TUỔI PHẠM TỘI THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN TỈNH GIA LAI LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI, năm 2017
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THÀNH DŨNG MIỄN TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ ĐỐI VỚI NGƯỜI DƯỚI MƯỜI TÁM TUỔI PHẠM TỘI THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN TỈNH GIA LAI Chuyên ngành : Luật Hình sự và Tố tụng hình sự Mã số : 60.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. CAO THỊ OANH HÀ NỘI, năm 2017
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn Thạc sĩ Luật học “Miễn trách nhiệm hình sự đối với người dưới mười tám tuổi phạm tội theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Gia Lai” là hoàn toàn trung thực và không trùng lặp với các đề tài khác trong cùng lĩnh vực. Các thông tin, tài liệu trình bày trong luận văn đã được ghi rõ nguồn gốc. Luận văn này là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi dưới sự hướng dẫn khoa học của PGS.TS Cao Thị Oanh. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về lời cam đoan này. Tác giả luận văn Nguyễn Thành Dũng
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 CHƯƠNG 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ MIỄN TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ ĐỐI VỚI NGƯỜI DƯỚI MƯỜI TÁM TUỔI PHẠM TỘI 7 1.1 Khái niệm, đặc điểm miễn trách nhiệm hình sự đối với người dưới mười tám tuổi phạm tội 7 1.2. Ý nghĩa của miễn trách nhiệm hình sự đối với người dưới mười tám tuổi phạm tội 10 1.3. Khái quát lịch sử lập pháp Việt Nam về miễn trách nhiệm hình sự đối với người dưới 18 tuổi phạm tội 13 1.4. Khái quát quy định về miễn trách nhiệm hình sự đối với người dưới mười tám tuổi phạm tội trong pháp luật hình sự một số nước trên thế giới 21 CHƯƠNG 2. QUY ĐỊNH CỦA BỘ LUẬT HÌNH SỰ NĂM 1999 VỀ MIỄN TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ ĐỐI VỚI NGƯỜI DƯỚI MƯỜI TÁM TUỔI PHẠM TỘI VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH GIA LAI 27 2.1. Các trường hợp miễn trách nhiệm hình sự đối với người đối với người dưới mười tám tuổi phạm tội theo Bộ luật hình sự năm 1999 27 2.2. Thực tiễn áp dụng các quy định về miễn trách nhiệm hình sự đối với người dưới mười tám tuổi phạm tội trên địa bàn tỉnh Gia Lai 46 CHƯƠNG 3. NÂNG CAO HIỆU QUẢ MIỄN TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ ĐỐI VỚI NGƯỜI DƯỚI MƯỜI TÁM TUỔI PHẠM TỘI 61 3.1 Sự cần thiết nâng cao hiệu quả miễn trách nhiệm hình sự đối với người dưới mười tám tuổi phạm tội 61 3.2. Quy định của Bộ luật hình sự năm 2015 về miễn trách nhiệm hình sự đối với người dưới mười tám tuổi phạm tội 64 3.3. Một số giải pháp nâng cao hiệu quả miễn trách nhiệm hình sự đối với người dưới mười tám tuổi phạm tội 66 KẾT LUẬN 80 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
5. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLHS: Bộ luật hình sự BLTTHS: Bộ luật tố tụng hình sự CSHS: Chính sách hình sự LHQ: Liên Hiệp Quốc NCTN: Người chưa thành niên NNPQ: Nhà nước pháp quyền Nxb: Nhà xuất bản QPPL: Quy phạm pháp luật PLHS: Pháp luật hình sự PLTTHS: Pháp luật tố tụng hình sự TANDTC: Tòa án nhân dân tối cao TNHS: Trách nhiệm hình sự VKSNDTC: Viện kiểm sát nhân dân tối cao XHCN: Xã hội chủ nghĩa
6. DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu Tên bảng Trang bảng Thống kê tổng số người bị khởi tố, truy tố, xét xử và tổng số 2.1. 46 người dưới 18 tuổi bị xét xử trên địa bàn tỉnh Gia Lai Thống kê tỷ lệ tổng số người dưới 18 tuổi được miễn trách 2.2. nhiệm hình sự trên tổng số người được miễn trách nhiệm hình 47 sự trên địa bàn tỉnh Gia Lai Thống kê số liệu người dưới 18 tuổi được miễn trách nhiệm 2.3. hình sự của Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát và Tòa án trên địa 48 bàn tỉnh Gia Lai Thống kê tỷ lệ tổng số người từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi và 2.4. người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi được miễn trách nhiệm 48 hình sự trên trên địa bàn tỉnh Gia Lai
7. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Gia đình là tế bào của xã hội, thanh thiếu niên là hạnh phúc của mỗi gia đình, là thế hệ tương lai của đất nước, là lớp người kế tục sự nghiệp bảo vệ Tổ quốc, có vai trò xung kích quan trọng trong các cuộc cách mạng của dân tộc ta. Chính vì thế, vấn đề chăm sóc, giáo dục, đào tạo thế hệ trẻ và đấu tranh phòng, chống, ngăn chặn người dưới 18 có hành vi vi phạm pháp luật là một trong những chủ trương lớn của Đảng và Nhà nước ta. Đảng và Nhà nước ta đã đề ra và thực hiện nhiều giải pháp đồng bộ, thông qua hoạt động của nhiều cấp ngành nhằm giáo dục, ngăn chặn và hạn chế tình trạng người dưới 18 tuổi phạm tội (người chưa thành niên) và luôn có sự quan tâm đặc biệt đến việc hoạch định CSHS. PLHS nước ta thể hiện chính sách nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội. BLHS năm 1999 và BLHS năm 2015 là bước phát triển mới trong việc giải quyết vấn đề miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội. Nhiều quy phạm của chế định miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội đã được sửa đổi, bổ sung cho phù hợp với thực tiễn, tạo điều kiện cho các cơ quan áp dụng pháp luật đấu tranh và phòng, chống tội phạm có hiệu quả. Tuy nhiên, một số quy định vẫn còn bất cập, công tác giải thích, hướng dẫn áp dụng PLHS trong thời gian qua chưa được quan tâm đúng mức nên một số QPPL của chế định miễn TNHS còn có nhận thức không đúng, gây khó khăn cho việc áp dụng pháp luật trong hoạt động thực tiễn. Thời gian qua đã có nhiều công trình nghiên cứu về những vấn đề liên quan đến chế định miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội. Nhưng cho đến nay, một số nội dung của chế định này còn có những quan điểm khác nhau và chưa thống nhất. Hơn nữa, trong xu thế hội nhập cũng với sự phát triển trên các lĩnh vực kinh tế, chính trị, xã hội của đất nước, nhiều vấn đề của luật hình sự, trong đó có chế định miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội cũng luôn vận động và phát triển đòi hỏi phải được tiếp tục nghiên cứu, giải quyết. Trước tình hình đó, việc nghiên cứu một cách có hệ thống, toàn diện những vấn đề lý luận và thực tiễn liên quan đến chế định miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, trên cơ sở đó đưa ra những giải pháp để tiếp tục hoàn thiện BLHS hiện hành và giải quyết những vướng mắc của thực tiễn 1
8. áp dụng PLHS là việc làm cần thiết, không những có ý nghĩa quan trọng về mặt lý luận mà còn có ý nghĩa cả về thực tiễn trong giai đoạn xây dựng Nhà nước pháp quyền hiện nay ở Việt Nam. Với những lý do trên tác giả đã lựa chọn đề tài “Miễn trách nhiệm hình sự đối với người dưới mười tám tuổi phạm tội theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Gia Lai” làm đề tài nghiên cứu cho luận văn thạc sỹ luật học của mình. 2. Tình hình nghiên cứu Miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội là một trong những vấn đề cơ bản và cần thiết, khá phức tạp của luật hình sự nên được các nhà nghiên cứu luật hình sự quan tâm và nghiên cứu. Ở nước ta, cho đến nay đã có nhiều công trình nghiên cứu về các nội dung liên quan đến chế định miễn TNHS nói chung, miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội nói riêng. Đáng chú ý là những công trình sau: GS.TSKH. Lê Văn Cảm: 1) Chế định TNHS trong luật hình sự Việt Nam (Trong sách: Nhà nước và pháp luật Việt Nam trước thềm thế kỷ XXI, Tập thể tác giả do GS. TSKH Lê Văn Cảm chủ biên, Nxb Công an nhân dân, Hà Nội, 2002); 2) Về các dạng miễn TNHS được quy định tại Điều 25 BLHS năm 1999 (Tạp chí Tòa án nhân dân, số 1/2001); 3) Về sáu dạng miễn TNHS khác (ngoài Điều 25) trong BLHS năm 1999 (Tạp chí Dân chủ và pháp luật, số 2/2001); 4) Về bản chất pháp lý của các khái niệm: Miễn TNHS, truy cứu TNHS, không phải chịu TNHS và loại trừ TNHS (Tạp chí Kiểm sát, số 1/2002); 5) Khái niệm, các đặc điểm (dấu hiệu), phân loại và bản chất pháp lý của các biện pháp tha miễn trong luật hình sự Việt Nam (Tạp chí Khoa học pháp lý, số 3(10)/2001); 6) Điều 25 - Miễn TNHS (Trong sách: Bình luận khoa học BLHS Việt Nam năm 1999 - Tập I. Phần chung, Tập thể tác giả do TS. Uông Chu Lưu chủ biên, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2001). Ngoài ra, vấn đề miễn TNHS còn được đề cập ở các mức độ khác nhau trong các công trình của một số tác giả khác như: 1) Chế định miễn TNHS trong luật hình sự Việt Nam (Tạp chí Khoa học (KHXH), số 4/1997) của TS. Nguyễn Ngọc Chí; 2) Về chế định miễn TNHS theo luật hình sự Việt Nam (Tạp chí Nhà nước và pháp luật, số 3/1988) và Về chế định miễn TNHS trong BLHS năm 1999 (Tạp chí Dân chủ và pháp luật, số 12/2001) của PGS.TS Phạm Hồng Hải; 3) TNHS và miễn TNHS (Tạp chí Luật học, số 5/1997) của TS. Lê Thị Sơn; 4) Một số ý kiến về miễn TNHS (Tạp chí Tòa án 2
9. nhân dân, số 2/1993) và Hoàn thiện các quy định của luật tố tụng hình sự về đình chỉ điều tra và đình chỉ vụ án (Tạp chí Kiểm sát, số 5/2002) của tác giả Phạm Mạnh Hùng; 5) Những trường hợp được miễn TNHS theo Điều 48 BLHS (Tạp chí Kiểm sát, số chuyên đề về BLHS, số 4/1999) của tác giả Thái Quế Dung; 6) Miễn TNHS trong trường hợp "Do sự chuyển biến của tình hình mà người phạm tội không còn nguy hiểm cho xã hội nữa" theo quy định của Điều 25 BLHS (Tạp chí Kiểm sát, số 1/2002) của tác giả Nguyễn Hiển Khanh; 7) Hoàn thiện các quy định về miễn TNHS (Tạp chí Kiểm sát, số 5/2004); Về chế định miễn TNHS trong BLHS Việt Nam năm 1999 (Tạp chí Khoa học, chuyên san Kinh tế - Luật, số 1/2004) Tiếp đến, chế định miễn TNHS còn được đề cập, phân tích trong một số Giáo trình và sách tham khảo như: 1) Giáo trình Luật hình sự Việt Nam (Phần chung), Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, 1997; 2) Giáo trình Luật hình sự Việt Nam (Phần chung), Tập thể tác giả do GS.TSKH. Lê Văn Cảm chủ biên, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, 2001 và 2003 (tái bản lần thứ nhất); 3) Giáo trình Luật hình sự Việt Nam, Tập thể tác giả do PGS.TS Nguyễn Ngọc Hòa chủ biên, Nxb Công an nhân dân, Hà Nội, 2002; 4) Giáo trình Luật hình sự Việt Nam (Phần chung), Tập thể tác giả do GS.TS Võ Khánh Vinh chủ biên, Đại học Huế, Nxb Giáo dục, Hà Nội, 2000; 5) Trách nhiệm hình sự và hình phạt. Tập thể tác giả do PGS.TS Nguyễn Ngọc Hòa chủ biên, Nxb Công an nhân dân, Hà Nội, 2001; 6) Bình luận khoa học BLHS 1999 - Phần chung (Nxb Thành phố Hồ Chí Minh, 2000) của ThS. Đinh Văn Quế Các công trình nghiên cứu khoa học trên đã đưa ra và giải quyết nhiều vấn đề bức xúc mà lý luận và thực tiễn áp dụng PLHS đặt ra. Tuy nhiên, cho đến nay chưa có công trình nào nghiên cứu một cách hệ thống và toàn diện các khía cạnh, chuyên sâu ở mức độ luận văn thạc sĩ luật học về miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội. Hơn nữa, nhiều vấn đề lý luận và thực tiễn xung quanh chế định miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội cũng đòi hỏi cần phải được tiếp tục nghiên cứu một cách toàn diện, chuyên khảo và sâu sắc hơn. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích của luận văn là làm sáng tỏ một cách có hệ thống về mặt lý luận nội dung cơ bản của những quy định về miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội 3
10. theo luật hình sự Việt Nam, xác định những bất cập để đề xuất những giải pháp cụ thể, góp phần tiếp tục hoàn thiện những quy định này trong thời gian tới. Đồng thời, luận văn cũng nhằm giải quyết một số vướng mắc trong việc áp dụng các quy phạm của chế định miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội góp phần nâng cao hiệu quả của cuộc đấu tranh phòng, chống tội phạm do người dưới 18 tuổi thực hiện nói riêng và tội phạm nói chung ở nước ta hiện nay. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Với mục đích nghiên cứu như đã đề cập ở trên, luận văn tập trung vào việc giải quyết những nhiệm vụ sau: - Về mặt lý luận: Trên cơ sở nghiên cứu sự phát triển của chế định này trong lịch sử lập pháp hình sự Việt Nam, đồng thời so sánh chế định miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội theo luật hình sự Việt Nam với chế định này của một số nước trên thế giới, từ đó làm sáng tỏ bản chất pháp lý của những quy định về miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội theo luật hình sự Việt Nam. - Về mặt thực tiễn: Nghiên cứu việc áp dụng các QPPL của chế định miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội trong thực tiễn áp dụng PLHS tại Gia Lai. Trên cơ sở phân tích, đánh giá những số liệu thống kê trên thực tế tỉnh Gia Lai, những thiếu sót, khuyết điểm và những vướng mắc của việc áp dụng PLHS liên quan đến chế định miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội tác giả đề xuất những giải pháp cụ thể nhằm góp phần tạo sự nhận thức và áp dụng pháp luật được thống nhất. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Luận văn nghiên cứu chế định miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội theo luật hình sự Việt Nam. Cụ thể nghiên cứu các vấn đề như: Khái niệm người dưới 18 tuổi phạm tội; khái niệm, đặc điểm miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội. Luận văn cũng đi vào đánh giá, nhận xét số liệu từ thực tiễn tỉnh Gia Lai việc áp dụng PLHS về miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội. Từ đó đưa ra các giải pháp hoàn thiện PLHS và nâng cao hiệu quả việc áp dụng các quy định của PLHS về miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội trên địa bàn tỉnh Gia Lai. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Luận văn nghiên cứu chế định miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội 4
11. theo luật hình sự Việt Nam dưới góc độ của luật hình sự và nghiên cứu thực tiễn áp dụng các quy định của PLHS về miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội trên địa bàn tỉnh Gia Lai. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Phương pháp luận của luận văn là quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối, chính sách của Đảng về Nhà nước và pháp luật. Luận văn được trình bày trên cơ sở nghiên cứu các văn bản PLHS, tố tụng hình sự, các văn bản hướng dẫn áp dụng pháp luật của cơ quan nhà nước có thẩm quyền, các văn bản pháp lý khác, những luận điểm khoa học trong các công trình nghiên cứu của các tác giả trong và ngoài nước. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử. Luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu như phương pháp hệ thống, lịch sử, lôgic, phân tích, đánh giá, so sánh, tổng hợp để chọn lọc kinh nghiệm thực tiễn và tri thức khoa học. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận - Luận văn là công trình chuyên khảo có hệ thống ở cấp độ luận văn thạc sĩ luật học nghiên cứu làm rõ những cơ sở lý luận và thực tiễn về chế định miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội trong BLHS Việt Nam. - Phân tích một cách có hệ thống và làm sáng tỏ những vấn đề cơ bản của chế định miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội như: Khái niệm người dưới 18 tuổi phạm tội, khái niệm miễn trách nhiệm đối với người dưới 18 tuổi phạm tội theo luật hình sự Việt Nam, những quy định của PLHS một số nước trên thế giới về miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội.Với việc phân tích lý giải, luận văn góp phần xác định cơ sở khoa học cho việc nhận thức chế định này được thống nhất. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Luận văn nghiên cứu khái quát việc áp dụng các quy định PLHS về miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội trong hoạt động thực tiễn tỉnh Gia Lai, phân tích một số điểm chưa phù hợp của BLHS và một số vướng mắc trong quá trình áp dụng 5
12. PLHS liên quan đến việc giải quyết vấn đề miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội. Từ đó, luận văn cũng đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm góp phần giải thích, hướng dẫn áp dụng PLHS được thống nhất, nhằm đáp ứng ngày càng tốt hơn yêu cầu của thực tiễn đấu tranh và phòng chống tội phạm. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Một số vấn đề chung về miễn trách nhiệm hình sự đối với người dưới mười tám tuổi phạm tội. Chương 2: Quy định của Bộ luật hình sự năm 1999 về miễn trách nhiệm hình sự đối với người dưới mười tám tuổi phạm tội và thực tiễn áp dụng trên địa bàn tỉnh Gia Lai. Chương 3: Nâng cao hiệu quả miễn trách nhiệm hình sự đối với người dưới mười tám tuổi. 6
13. CHƯƠNG 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ MIỄN TRÁCH NHIỆM HÌNH SỰ ĐỐI VỚI NGƯỜI DƯỚI MƯỜI TÁM TUỔI PHẠM TỘI 1.1 Khái niệm, đặc điểm miễn trách nhiệm hình sự đối với người dưới mười tám tuổi phạm tội 1.1.1. Khái niệm miễn trách nhiệm hình sự đối với người dưới mười tám tuổi phạm tội Một người chỉ phải chịu TNHS khi người đó có đầy đủ cơ sở và những điều kiện của TNHS về một tội phạm. Song, trên thực tế có một số trường hợp mặc dù có đầy đủ cơ sở và những điều kiện của TNHS nhưng khi có căn cứ và những điều kiện nhất định, thì một người đã phạm tội có thể bị truy cứu TNHS, có thể không phải chịu TNHS hoặc cũng có thể được miễn TNHS. Cho nên, có thể khẳng định rằng, khái niệm và cơ sở của miễn TNHS cũng xuất phát từ khái niệm và cơ sở của TNHS. Là một trong những chế định quan trọng trong luật hình sự Việt Nam, miễn TNHS thể hiện chính sách khoan hồng, nhân đạo của Đảng và Nhà nước ta đối với người phạm tội và hành vi do họ thực hiện, đồng thời qua đó nhằm động viên, khuyến khích người phạm tội lập công chuộc tội, chứng tỏ khả năng giáo dục, cải tạo nhanh chóng hòa nhập với cộng đồng và giúp họ trở thành người có ích cho xã hội. Hiện nay, cũng giống như khái niệm TNHS, trong khoa học luật hình sự xung quanh khái niệm miễn TNHS vẫn tồn tại nhiều quan điểm khác nhau, cụ thể là: - “Miễn TNHS là việc hủy bỏ sự đánh giá tiêu cực đối với người đó dưới hình thức bản án” [6, tr.31]; - “Miễn TNHS là một nguyên tắc của luật hình sự dựa trên cơ sở xung đột về lợi ích, dùng để chỉ ra rằng không có tội phạm được thực hiện mặc dù trên thực tế hành vi của một người nào đó đã thỏa mãn cả yếu tố chủ quan và yếu tố khách quan đối với một loại tội phạm. Nguyên tắc này được nhắc đến như là miễn TNHS và không phải là miễn hình phạt bởi vì bị cáo không chỉ tránh khỏi hình phạt mà hơn thế nữa hành vi đó không được coi là tội phạm trong những điều kiện miễn trừ” [8, tr.184]. - “Miễn trách nhiệm hình sự là một chế định nhân đạo của luật hình sự Việt Nam và được thể hiện bằng việc xóa bỏ hậu quả pháp lý của việc thực hiện hành vi 7
14. nguy hiểm cho xã hội bị luật hình sự cấm đối với người bị coi là có lỗi trong việc thực hiện hành vi đó” [10, tr.7]; - “Miễn TNHS có nghĩa là miễn những hậu quả pháp lý đối với một tội phạm do pháp luật quy định” [7, tr.269]; - “Miễn TNHS là việc miễn kết tội cũng như áp dụng hình phạt đối với người thực hiện tội phạm và do vậy họ không bị coi là có tội. Nói cách khác, miễn TNHS là miễn những hậu quả pháp lý đối với người phạm tội do pháp luật hình sự quy định” [7, tr.14]; - “Miễn TNHS có nghĩa là miễn những hậu quả pháp lý về các tội phạm đối với người thực hiện tội phạm khi có những điều kiện theo quy định của pháp luật” [14, tr.109]; - “Miễn TNHS là không buộc tội một người chịu TNHS về tội mà họ đã thực hiện” [12, tr.321]; - “Miễn TNHS là không truy cứu TNHS một người về việc đã thực hiện một tội phạm được quy định trong luật hình sự, thể hiện trong một văn bản của cơ quan nhà nước có thẩm quyền” [16, tr.238]; - “Miễn TNHS là không buộc người phạm tội phải chịu TNHS về tội phạm mà người đó đã thực hiện” [17, tr.389]; - “Miễn TNHS là không buộc người phạm tội phải chịu TNHS về tội mà người đó đã phạm” [13, tr.166]; - “Miễn TNHS đối với người phạm tội có nghĩa là miễn truy cứu TNHS và đương nhiên kéo theo cả miễn phải chịu các hậu quả tiếp theo do việc thực hiện TNHS từ phía Nhà nước đem lại như: miễn bị kết tội, miễn phải chịu biện pháp cưỡng chế của TNHS và miễn bị mang án tích. Trên thực tế có thể có trường hợp người phạm tội được Tòa án miễn TNHS trong giai đoạn xét xử. Trong trường hợp này, miễn TNHS chỉ bao gồm miễn chịu biện pháp cưỡng chế của TNHS và miễn mang án tích” [11, tr.19- 20] Như vậy, về cơ bản tất cả các quan điểm trên đây về khái niệm miễn TNHS đều đầy đủ về nội dung, ngắn gọn và điều quan trọng là thống nhất trong việc khẳng định rõ được nội dung và bản chất pháp lý của nó. Trên cơ sở tổng kết các quan điểm khoa học đã nêu, kết hợp với việc phân tích 8
15. các quy định của PLHS có liên quan, dưới góc độ khoa học luật hình sự, theo chúng tôi khái niệm miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội trong luật hình sự như sau “Miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội là một chế định nhân đạo của luật hình sự Việt Nam và được thể hiện bằng văn bản với nội dung hủy bỏ hậu quả pháp lý của việc thực hiện hành vi phạm tội đối dù BLHS, với người dưới 18 tuổi phạm tội bị coi là có lỗi trong việc thực hiện hành vi đó, do các cơ quan tư pháp hình sự có thẩm quyền tùy thuộc vào giai đoạn tố tụng hình sự tương ứng áp dụng khi có đầy đủ căn cứ pháp lý và những điều kiện luật định”. 1.1.2. Đặc điểm của miễn trách nhiệm hình sự đối với người dưới mười tám tuổi phạm tội Từ khái niệm nêu trên kết hợp với việc nghiên cứu những quy định của PLHS Việt Nam hiện hành về miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi, chúng ta có thể rút ra một số đặc điểm cơ bản sau đây: Một là, miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội là một trong những chế định phản ánh rõ nét nguyên tắc nhân đạo của luật hình sự Việt Nam. Bên cạnh các chế định khác như: Các trường hợp loại trừ TNHS, các tình tiết giảm nhẹ TNHS, miễn hình phạt, thời hiệu truy cứu TNHS thì miễn TNHS thể hiện nguyên tắc nhân đạo đối với người dưới 18 tuổi phạm tội, bởi PLHS không chỉ có biện pháp trừng phạt mà còn kết hợp biện pháp giáo dục, cải tạo, khoan hồng với người phạm tội chưa đến mức phải truy cứu TNHS. Hai là, đây là trường hợp miễn TNHS đặc biệt dành riêng cho người dưới 18 tuổi phạm tội, là một trong những chế định phản ánh rõ nét nhất nguyên tắc nhân đạo của CSHS nói chung và PLHS Việt Nam nói riêng, cũng như sự quan tâm đặc biệt của Nhà nước ta đối với người dưới 18 tuổi phạm tội. Ba là, miễn TNHS chỉ có thể đặt ra đối với người dưới 18 tuổi phạm tội khi mà hành vi của họ thỏa mãn những dấu hiệu của CTTP cụ thể nhưng đối với họ lại có đầy đủ căn cứ pháp lý và những điều kiện nhất định. Đây là trường hợp miễn TNHS mang tính chất tùy nghi. Bởi lẽ, cơ quan nhà nước có thẩm quyền có thể quyết định áp dụng hoặc không áp dụng miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội khi họ có đầy đủ căn cứ pháp lý và điều kiện do luật định. Bốn là, theo giai đoạn tố tụng hình sự tương ứng cụ thể, miễn TNHS được thực 9
16. hiện bởi cơ quan nhà nước có thẩm quyền và quyết định được thể hiện bằng văn bản. Cụ thể, theo quy định của Bộ luật TTHS năm 2003, các cơ quan nhà nước có thẩm quyền bao gồm: Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát và Tòa án (các điều 164, 169, 181 và 249 Bộ luật TTHS năm 2003). Năm là, người dưới 18 tuổi phạm tội được miễn TNHS đương nhiên không phải chịu các hậu quả pháp lý bất lợi của việc phạm tội do mình thực hiện như không bị truy cứu TNHS, không phải chịu hình phạt và không bị coi là có án tích. Tại đoạn 2 điểm 3 phần VIII Nghị quyết số 02/HĐTP ngày 05/01/1986 của Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao về việc hướng dẫn áp dụng một số quy định của BLHS năm 1986 đã chỉ rõ “Khi miễn TNHS thì Tòa án không được quyết định bất cứ loại hình phạt nào nhưng vẫn có thể quyết định việc bồi thường cho người bị hại và giải quyết tang vật” [39, tr.28]. Như vậy người dưới 18 tuổi phạm tội vẫn có thể phải chịu một hoặc nhiều biện pháp tác động về mặt pháp lý thuộc các ngành luật tương ứng khác như: buộc phải phục hồi lại tình trạng ban đầu, buộc bồi thường thiệt hại. Sáu là, PLHS Việt Nam quy định chế định miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội có ý nghĩa quan trọng trong áp dụng pháp luật cũng như giáo dục cải tạo người dưới 18 tuổi phạm tội, không những động viên, khuyến khích người phạm tội lập công chuộc tội, chứng tỏ khả năng giáo dục, cải tạo nhanh chóng hòa nhập cộng đồng mà còn tạo cơ sở pháp lý cho sự kết hợp các biện pháp cưỡng chế hình sự của nhà nước với các biện pháp tác động xã hội trong việc giáo dục, cải tạo người phạm tội, giúp họ trở thành người có ích trong xã hội. Qua đó góp phần thể hiện rõ nét quan điểm của Nhà nước là không để lọt tội phạm và người phạm tội cũng như không làm oan người vô tội, phần nào làm giảm nhẹ cường độ việc áp dụng TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội khi có đầy đủ căn cứ pháp lý và những điều kiện theo luật định. 1.2. Ý nghĩa của miễn trách nhiệm hình sự đối với người dưới mười tám tuổi phạm tội Hiện nay, việc nghiên cứu chế định miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội là một vấn đề quan trọng và cấp thiết, không những góp phần đấu tranh phòng và chống tội phạm, mà còn thể hiện chính sách nhân đạo của Đảng và Nhà nước ta đối với những người phạm tội là người dưới 18 tuổi và hành vi do họ thực hiện, qua đó nhằm khuyến khích, động viên người dưới 18 tuổi phạm tội lập công chuộc tội, chứng tỏ 10
17. khả năng giáo dục, cải tạo nhanh chóng, hòa nhập với cộng đồng và trở thành người có ích cho xã hội. Do đó, nó có ý nghĩa quan trọng thể hiện trên các bình diện sau: Thứ nhất, dưới góc độ chính trị-xã hội, việc quy định những trường hợp miễn TNHS trong PLHS giúp cho các cơ quan tư pháp hình sự có thẩm quyền xác định được chính xác và đúng đắn trường hợp nào người dưới 18 tuổi phạm tội và hành vi phạm tội không còn nguy hiểm cho xã hội nữa, hoặc không cần thiết phải áp dụng TNHS mà vẫn đảm bảo yêu cầu đấu tranh phòng và chống tội phạm, hạn chế tới mức thấp nhất sự lạm dụng và tùy tiện khi áp dụng, qua đó tôn trọng và bảo đảm nguyên tắc pháp chế XHCN, nguyên tắc công bằng XHCN trong lĩnh vực tư pháp hình sự. Đặc biệt, ngoài việc ghi nhận trong PLHS thực định thì việc áp dụng miễn TNHS trong thực tiễn cũng chính là một trong những hình thức xã hội hóa giáo dục để quần chúng nhân dân, cơ quan tổ chức và gia đình người bị kết án tham gia vào việc cải tạo, giáo dục người dưới 18 tuổi phạm tội, giúp đỡ đưa họ trở lại con đường lương thiện, lao động chân chính và có ích cho xã hội. Điều đó có nghĩa, trường hợp xét thấy không cần phải áp dụng TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội mà vẫn đảm bảo yêu cầu đấu tranh phòng và chống tội phạm, có căn cứ chứng tỏ khả năng giáo dục, cải tạo nhanh chóng hòa nhập với cộng đồng của người dưới 18 tuổi phạm tội, đồng thời đáp ứng những điều kiện nhất định thì các cơ quan Nhà nước có thẩm quyền quyết định cho họ được miễn TNHS. Cho nên, “ngoài ý nghĩa nhân đạo và nguyên tắc mọi hành vi phạm tội đều phải được xử lý nghiêm minh, kịp thời, thì việc càng có nhiều căn cứ, điều kiện pháp lý cho việc miễn TNHS càng làm tăng thêm các kênh để qua đó nhân dân có thể tham gia vào việc giáo dục người dưới 18 tuổi phạm tội” [17, tr.54]. Thứ hai, dưới góc độ pháp lý, biện pháp miễn TNHS chỉ có thể được đặt ra đối với người nào thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội mà luật hình sự quy định hành vi đó là tội phạm. Nói một cách khác, nó chỉ áp dụng (hoặc có thể được áp dụng) đối với người nào mà trong hành vi của họ thỏa mãn những dấu hiệu của cấu thành tội phạm cụ thể, nhưng đối với người đó lại có căn cứ pháp lý và những điều kiện nhất định để được miễn TNHS trong từng trường hợp tương ứng mà PLHS hiện hành quy định, cũng như tùy thuộc vào từng trường hợp miễn TNHS đó có tính chất tùy nghi (lựa chọn) hay có tính chất bắt buộc. Ngoài ra, cũng dưới góc độ pháp lý này, người dưới 18 tuổi được miễn TNHS 11
18. đương nhiên không phải chịu các hậu quả pháp lý hình sự bất lợi của việc phạm tội do mình thực hiện như: không bị truy cứu TNHS, không bị kết tội, không phải chịu hình phạt hoặc biện pháp cưỡng chế về hình sự khác, không bị coi là có án tích và không bị coi là có tội. Tuy nhiên, họ vẫn có thể phải chịu một hay nhiều biện pháp tác động về mặt pháp lý thuộc các ngành luật tương ứng khác (tố tụng hình sự, hành chính, dân sự, lao động ) tùy theo từng trường hợp tương ứng cụ thể. Vì vậy, việc cân nhắc những trường hợp miễn TNHS để áp dụng đối với người dưới 18 tuổi thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội chính là sự đảm bảo của nguyên tắc công bằng giữa các công dân nói chung, giữa những người phạm tội là người dưới 18 tuổi nói riêng trong PLHS Việt Nam. Thứ ba, dưới góc độ nhân đạo và bảo vệ quyền con người trong lĩnh vực tư pháp hình sự. Miễn TNHS là một trong những chế định phản ánh rõ nét chính sách nhân đạo của PLHS Việt Nam. Miễn TNHS là một biện pháp hữu hiệu của Nhà nước để thực hiện chính sách phân hóa và thể hiện phương châm trong đường lối xử lý, đó là “nghiêm trị kết hợp với khoan hồng”, “trừng trị kết hợp với giáo dục, thuyết phục, cải tạo”. Miễn TNHS là chế định luôn gắn liền và quan hệ chặt chẽ với chế định TNHS trong PLHS Việt Nam. Khái niệm và cơ sở của miễn TNHS cũng xuất phát từ khái niệm và cơ sở của TNHS. Cho nên, về điều này đúng như TS. Lê Thị Sơn đã viết “TNHS là trách nhiệm pháp lý đặt ra đối với người phạm tội thì miễn TNHS, miễn hậu quả pháp lý của việc phạm tội cũng chỉ có thể đặt ra đối với người phạm tội. Không thể áp dụng miễn TNHS đối với người không có hành vi thỏa mãn dấu hiệu pháp lý của một cấu thành tội phạm được quy định trong luật hình sự” [35, tr.19]. Do đó, dưới góc độ này, nhà làm luật đã quy định chặt chẽ cơ sở của TNHS tại Điều 2 BLHS năm 1999 đó là “Chỉ người nào phạm một tội đã được BLHS quy định mới phải chịu TNHS”. Khi đã thỏa mãn cơ sở và những điều kiện của TNHS thì một người mới phải chịu TNHS. Tuy nhiên, để nâng cao hiệu quả công tác đấu tranh phòng và chống tội phạm, cùng với việc phân loại tội phạm, nhà làm luật nước ta cũng đồng thời phân hóa trong PLHS Việt Nam các trường hợp phạm tội, các đối tượng phạm tội khác nhau để có đường lối xử lý phù hợp, chính xác và công bằng. Nếu trường hợp một người dưới 18 tuổi có đầy đủ căn cứ pháp lý và những điều kiện nhất định, thì họ có thể không phải chịu TNHS hoặc cũng có thể được miễn TNHS. Nếu người dưới 18 12
19. tuổi phạm tội được miễn TNHS, điều đó có nghĩa họ được hưởng chính sách nhân đạo của Nhà nước ta, khoan hồng để mở rộng cơ hội quay trở lại con đường lương thiện, làm ăn chân chính và có ích cho xã hội. Thứ tư, dưới góc độ kỹ thuật lập pháp, nếu những trường hợp miễn TNHS đối với người dưới 18 tuổi phạm tội được nhà làm luật nước ta quy định trong BLHS một cách đầy đủ, chặt chẽ, có hệ thống và phù hợp với thực tiễn thì đó cũng là một trong những cơ sở pháp lý quan trọng để xây dựng và hoàn thiện một số chế định khác có liên quan đến nó như: tội phạm, TNHS, hình phạt, miễn hình phạt Hơn nữa, nó còn thể hiện sự tiến bộ về kỹ thuật lập pháp hình sự trong việc xây dựng từng chế định của luật hình sự Việt Nam trong giai đoạn xây dựng NNPQ XHCN của dân, do dân và vì dân, qua đó nâng cao hiệu quả công tác đấu tranh phòng và chống tội phạm. 1.3. Khái quát lịch sử lập pháp Việt Nam về miễn trách nhiệm hình sự đối với người dưới 18 tuổi phạm tội 1.3.1. Giai đoạn từ sau cách mạng tháng Tám năm 1945 đến pháp điển hóa lần thứ nhất - Bộ luật hình sự Việt Nam năm 1985 Ở nước ta, đến BLHS năm 1985, chế định miễn TNHS mới được nhà làm luật nước ta ghi nhận chính thức, còn trước đó chưa được ghi nhận với tính chất là một chế định độc lập trong PLHS nhưng trong thực tiễn xét xử và một số văn bản pháp lý đã thừa nhận và áp dụng với nhiều tên gọi khác nhau như “xá miễn”, “tha miễn TNHS”, “miễn tố”, “tha bổng bị cáo”, “miễn nghị cho bị cáo”, “miễn hết cả tội” Có thể liệt kê đến một số văn bản thời kỳ trước khi ban hành BLHS năm 1985 có đề cập đến vấn đề miễn TNHS như: Sắc lệnh số 52/SL ngày 20/10/1945 xá miễn cho một số tội phạm trước ngày 19/08/1945; Thông tư số 314-TTg ngày 09/11/1954 của Thủ tướng Chính phủ về đại xá; Sắc lệnh số 223/SL ngày 17/11/1946 quy định tội phạm về chức vụ; Pháp lệnh trừng trị các tội phản cách mạng ngày 30/10/1967; Pháp lệnh trừng trị các tội xâm phạm tài sản xã hội chủ nghĩa ngày 21/10/1970; Pháp lệnh trừng trị các tội xâm phạm tài sản riêng của công dân ngày 21/10/1970; Thông tư số 03-BTP/TT tháng 4/1976 của Bộ Tư pháp hướng dẫn thi hành Sắc luật quy định về các tội phạm và hình phạt; Pháp lệnh trừng trị tội đầu cơ, buôn lậu, làm hàng giả, kinh doanh trái phép ngày 10/7/1982; Nghị quyết số 02/HĐTP ngày 05/01/1986 của Hội đồng Thẩm phán TANDTC hướng dẫn áp dụng một số quy định của BLHS; Nghị quyết số 01/HĐTP 13