Luận văn Lỗi trong trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng

Nội dung text: Luận văn Lỗi trong trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT Bùi Thị Thủy Chung Lỗi trong trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng Chuyên ngành : Luật Mã số : 60 38 30 LUẬN VĂN THẠC SĨ Người hướng dẫn: PGS. TS. Hà Thị Mai Hiên HÀ NỘI - 2006
2. MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Lời nói đầu 1 Chƣơng 1: Những vấn đề lý luận về lỗi trong trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng 7 1.1 - Khái quát về trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng và mối quan hệ giữa lỗi với trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng 7 1.2 - Cơ sở của những quy định pháp luật về lỗi trong trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng 13 1.3 - Khái niệm lỗi, hình thức lỗi và mức độ lỗi trong trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng 20 1.4 - Khái quát chung sự phát triển của những quy định pháp luật dân sự về lỗi trong trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng 32 Chƣơng 2: Lỗi trong trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng theo Bộ luật dân sự Việt Nam 39 2.1 - Lỗi trong mối liên hệ với các điều kiện khác làm phát sinh trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng 39 2.2 - Lỗi với việc xác định loại trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng 46 2.3 - Lỗi với việc xác định chủ thể phải chịu trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng 62
3. 2.4 - Lỗi với việc xác định mức độ bồi thường thiệt hại 67 2.5 - Lỗi trong một số trường hợp bồi thường thiệt hại cụ thể 72 Chƣơng 3: Thực tiễn áp dụng các quy định pháp luật về lỗi trong trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng và một số giải pháp 89 3.1 - Thực tiễn áp dụng các quy định pháp luật về lỗi trong trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng 89 3.2 - Một số giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật và việc áp dụng pháp luật về lỗi trong trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng 96 Kết luận 109 Tài liệu tham khảo 111 1
4. LỜI NÓI ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Xây dựng một nền dân chủ xã hội chủ nghĩa mang đậm tính nhân dân với đặc trưng là đề cao các nguyên tắc tôn trọng và bảo vệ quyền con người, nguyên tắc bình đẳng, công bằng là lý tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh và cũng là tư tưởng chỉ đạo, xuyên suốt của Đảng và Nhà nước ta Trong một nền dân chủ xã hội chủ nghĩa, khi mà các giá trị quyền con người được tôn vinh và là đích đến của toàn xã hội thì việc giải quyết kịp thời vấn đề bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng cũng được coi là một đại lượng để đánh giá uy tín và chất lượng của nền dân chủ đó. Đặc biệt trong giai đoạn hiện nay, chúng ta đang phát triển một nền kinh tế thị trường năng động với nhiều thành phần, cùng với sự tăng cường hợp tác quốc tế và khu vực, những hiện tượng tiêu cực xâm phạm đến quyền, lợi ích hợp pháp chính đáng của người khác trong xã hội cũng trở nên phổ biến hơn. Phần lớn thiệt hại xảy ra là thiệt hại ngoài hợp đồng, nó không xuất phát từ sự vi phạm nghĩa vụ đã được các bên chủ thể thiết lập sẵn. Giải quyết bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng là một vấn đề pháp lý lớn và phức tạp, những sự kiện pháp lý này thường phát sinh trong đời sống xã hội và là vấn đề phải giải quyết kịp thời nhằm khôi phục lại những lợi ích đã bị xâm phạm, bù đắp những thiệt hại xảy ra do hành vi trái pháp luật gây nên và quy trách nhiệm pháp lý ở những người có hành vi trái pháp luật gây ra những thiệt hại đó. Trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng với mục đích đó được xem như phương tiện pháp lý cần thiết để bảo vệ những quyền, lợi ích chính đáng của cá nhân, tổ chức khi bị xâm phạm trái pháp luật; giáo dục người gây thiệt hại và mọi công dân trong xã hội nói chung về ý thức tuân theo pháp luật, tôn trọng lợi ích của người khác, của tập thể và lợi ích công cộng. 2
5. Về nguyên tắc trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng chỉ được đặt ra khi có đủ bốn điều kiện: thiệt hại xảy ra, hành vi gây thiệt hại trái pháp luật, lỗi, mối quan hệ nhân quả giữa thiệt hại xảy ra và hành vi gây thiệt hại trái pháp luật. Trong đó điều kiện lỗi có ý nghĩa quan trọng với việc chứng minh vấn đề trách nhiệm, xác định chủ thể phải bồi thường và mức bồi thường. Tuy nhiên, lỗi của chủ thể không phải là yếu tố hữu hình để dễ dàng nhận biết và đánh giá đúng ngay được nó. Đây là một yếu tố nằm sâu trong ý thức của con người. Do đó trong nhiều trường hợp việc cảm nhận và khẳng định sự tồn tại của yếu tố lỗi phải thông qua các yếu tố có biểu hiện rõ ràng khác. Mặc dù vậy không phải lúc nào sự vật, hiện tượng bên ngoài cũng phản ánh đúng bản chất sự việc bên trong, cũng cho phép phân tích và kết luận đúng về lỗi. Thực tiễn giải quyết các vụ tranh chấp về bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng cho thấy việc đánh giá lỗi ở chủ thể thường rất khó khăn và nảy sinh nhiều vướng mắc. Biểu hiện cụ thể là hiện nay còn tồn tại nhiều tranh luận khác nhau xoay xung quanh vấn đề lỗi trong trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng. Đồng thời thực tiễn xét xử cũng cho thấy rằng: nhìn chung những quy định pháp luật về trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng nói chung và vấn đề lỗi nói riêng đã đáp ứng kịp thời trong việc áp dụng để giải quyết bồi thường thiệt hại do hành vi trái pháp luật gây ra và đã mang lại những hiệu quả không nhỏ trong việc giáo dục ý thức pháp luật và tôn trọng pháp luật trong nhân dân. Tuy nhiên, các quy định đó vẫn còn khá khiếm khuyết cả về mặt kỹ thuật lập pháp và về nội dung của quy định. Việc hướng dẫn thi hành lại chưa đầy đủ nên thực tiễn áp dụng các quy định đó gặp nhiều khó khăn, vướng mắc và không thống nhất. Do đó để nhận thức được đúng ý tưởng của nhà làm luật thì chúng ta cần thiết phải nhìn nhận sâu hơn về yếu tố lỗi trên cơ sở chỉ ra mối liên hệ giữa những nguyên tắc lý 3
6. luận chung của lỗi và đặc thù của loại trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng. Việc nghiên cứu một cách có hệ thống về vấn đề lỗi nói riêng và trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng nói chung có liên hệ mật thiết với việc xây dựng thành công một nền dân chủ xã hội chủ nghĩa, xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam nói chung bởi vì đây là vấn đề gắn liền với các quyền tự nhiên của con người, với vấn đề đảm bảo công lý và công bằng xã hội. Xuất phát từ tính cấp thiết, từ ý nghĩa cũng như tầm quan trọng của việc nghiên cứu vấn đề lỗi trong trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng, tôi đã chọn đề tài “Lỗi trong trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng” làm luận văn tốt nghiệp của mình. 2. Tình hình nghiên cứu Bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng là một nội dung quan trọng trong chế định trách nhiệm dân sự của pháp luật các nước trên thế giới. Ở Việt Nam, vấn đề này sớm được phản ánh trong các bộ luật cổ như Quốc triều hình luật, Hoàng Việt luật lệ và là một chế định nằm trong chương V, phần thứ ba Bộ luật dân sự 2005 với nhiều sửa đổi, bổ sung quan trọng đặt ra cho khoa học pháp lý những nhiệm vụ nghiên cứu mới. Cùng với việc ban hành các văn bản quy phạm pháp luật, một số đề tài khoa học cấp Bộ về trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng, về lỗi trong trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng cũng đã được đặt ra nghiên cứu và hoàn thiện; chúng ta cũng đã tổ chức được nhiều cuộc hội thảo, toạ đàm trong nước cũng như quốc tế liên quan đến vấn đề này như các cuộc hội thảo Bộ luật dân sự sửa đổi do Nhà pháp luật Việt Pháp tổ chức tại Hà Nội. Ngoài ra còn có nhiều bài báo, bài nghiên cứu đăng trên các báo, tạp chí chuyên ngành: báo Pháp luật thành phố Hồ Chí Minh, báo Pháp 4
7. luật Việt Nam, Tạp chí Dân chủ và Pháp luật Tuy nhiên, hầu hết các bài viết, các công trình nghiên cứu mới chỉ tập trung vào một số khía cạnh về trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng. Một vấn đề cần phải thừa nhận là có rất ít công trình nghiên cứu, bài viết về yếu tố lỗi trong trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng, nếu có cũng chỉ được nhắc đến một cách chung chung; có rất ít tác giả đề cập một cách toàn diện và sâu sắc về vấn đề này. Trong phạm vi luận văn này, người viết mong muốn đi sâu tìm hiểu, phân tích về lỗi không chỉ ở khía cạnh lý luận của lỗi mà còn đưa vào một số vấn đề mang tính thực tiễn để những người quan tâm có thể hiểu được bản chất của lỗi. Từ đó cũng giúp cho các nhà vận dụng pháp luật có cơ sở và định hướng rõ ràng hơn trong cách thức giải quyết tranh chấp nhằm đảm bảo nguyên tắc công bằng và nguyên tắc mọi thiệt hại đều được bồi thường xứng đáng. 3. Giới hạn và nhiệm vụ nghiên cứu Do được phân chia thành nhiều ngành luật khác nhau, pháp luật Việt Nam có sự quy định về nhiều loại quan hệ: quan hệ kinh tế, quan hệ thơng mại, quan hệ lao động, quan hệ hành chính Bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng có thể nảy sinh trong bất kỳ một quan hệ nào của đời sống xã hội. Do đó, pháp luật về bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng cũng được quy định tương ứng với những loại quan hệ đó. Tuy nhiên xét về bản chất, quan hệ bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng là quan hệ mang tính chất dân sự nên mặc dù nằm trong các quy định pháp luật pháp luật của các ngành luật khác nhưng các quy định của Bộ luật dân sự về trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng vẫn có tính chất là nền tảng. Hơn nữa là một đề tài thuộc chuyên ngành pháp luật dân sự, chúng tôi chỉ tập trung khai thác các quy định của Bộ luật dân sự về vấn đề này. Cụ thể hơn đó chính là các quy định pháp luật của Bộ 5
8. luật dân sự về lỗi tại Điều 308 và trong chế định trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng tại chương XXI – Phần thứ ba. Nghiên cứu đề tài “Lỗi trong trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng” nhằm đưa ra một bức tranh toàn cảnh về trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng và lỗi trong trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng, nhận thức đối với vấn đề này trong xã hội nói chung và của những người nghiên cứu áp dụng pháp luật nói riêng; đánh giá những thành tích đã đạt được và những bất cập, hạn chế còn tồn tại; trên cơ sở đó đưa ra ý kiến đề xuất hướng hoàn thiện. Từ mục đích đó, nhiệm vụ đặt ra là phải chỉ ra được cơ sở của lỗi, ý nghĩa của lỗi với các vấn đề trong trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng và cuối cùng đưa ra kiến nghị giúp cho việc xây dựng và áp dụng pháp luật dân sự về lỗi trong bồi thường thiệt hại. 4. Cơ sở nghiên cứu của đề tài - Cơ sở khoa học của đề tài: Đề tài được thực hiện trên cơ sở chủ trương, đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước về công cuộc cải cách tư pháp, xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, trong đó có việc hoàn thiện hơn nữa các quy định pháp luật về lỗi trong trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng. - Cơ sở thực tiễn của đề tài: Đánh giá thực trạng về lỗi trong trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng thông qua các số liệu thống kê và thực tiễn nhận thức về lỗi trong trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng, về lỗi trong trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng qua một số bài viết, bài nghiên cứu đăng trên các báo, tạp chí . 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Về phương pháp nghiên cứu, trong luận văn này, tôi đã sử dụng phương pháp cụ thể như phân tích, logic và lịch sử, luật học so sánh giữa những quy 6
9. định cùng loại, đánh giá, tổng hợp một số tài liệu, số liệu, thông tin trong các báo cáo, tạp chí, bài báo, số chuyên đề, sách tham khảo, đề tài nghiên cứu khoa học, các văn bản pháp luật có liên quan cùng các gợi ý của cô hướng dẫn để hoàn thành luận văn này. 6. Điểm mới của đề tài Có thể nêu ra một số điểm mới của luận văn về đề tài “Lỗi trong trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng” như sau: Thứ nhất, trong phạm vi luận văn này, người viết tập trung phân tích, đánh giá những quy định pháp luật về lỗi trên cơ sở chỉ ra ý nghĩa của lỗi, cơ sở của lỗi với các vấn đề trong trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng. Dưới góc độ nhận thức khoa học, việc nghiên cứu chế định lỗi để đưa ra mô hình lý luận của nó không chỉ có ý nghĩa lý luận - thực tiễn mà còn có ý nghĩa xã hội - pháp lý quan trọng. Thứ hai, luận văn đưa ra một số hạn chế và đề ra những yêu cầu cũng như sự cần thiết phải hoàn thiện hơn nữa những quy định pháp luật về lỗi trong trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng đặc biệt trong giai đoạn hiện nay. Thứ ba, người viết đề xuất một số giải pháp cho việc hoàn thiện vấn đề lỗi trong trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại về hợp đồng nói riêng và pháp luật về trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng nói chung. 7. Kết cấu của luận văn Về kết cấu của luận văn, ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn được chia thành 3 chương: Chương I – Những vấn đề lý luận về lỗi trong trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng. Chương II – Những quy định về lỗi trong trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng theo Bộ luật dân sự Việt Nam. 7
10. Chương III – Thực tiễn áp dụng các quy định pháp luật về lỗi trong trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng và một số giải pháp. Những nội dung mà luận văn đề cập là rất hẹp và phức tạp cả về lý luận và thực tiễn, thời gian hoàn thành luận văn lại có hạn, vì vậy luận văn không thể tránh khỏi những thiếu sót. Chúng tôi mong nhận được sự đóng góp quý báu của các nhà giáo, các nhà nghiên cứu và bạn bè đồng nghiệp để hoàn chỉnh luận văn này. 8
11. Chƣơng I NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ LỖI TRONG TRÁCH NHIỆM DÂN SỰ BỒI THƢỜNG THIỆT HẠI NGOÀI HỢP ĐỒNG 1.1- Khái quát về trách nhiệm dân sự bồi thƣờng thiệt hại ngoài hợp đồng và mối quan hệ giữa lỗi với trách nhiệm dân sự bồi thƣờng thiệt hại ngoài hợp đồng. Trong đời sống dân sự, bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng là một hiện tượng thường xuyên diễn ra và mang tính phổ biến, nảy sinh trong nhiều lĩnh vực khác nhau. Nhằm kịp thời điều chỉnh cho loại quan hệ này, vấn đề trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng sớm được ghi nhận trong các quy định pháp luật dân sự. Trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng là một loại trách nhiệm pháp lý. Ở mức độ khái quát, về bản chất trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng là một dạng cụ thể của trách nhiệm dân sự, được hiểu là nghĩa vụ phải gánh chịu những biện pháp cưỡng chế, áp dụng với người có hành vi vi phạm pháp luật xâm phạm đến tính mạng, sức khoẻ, danh dự, nhân phẩm, uy tín, tài sản, các quyền và lợi ích hợp pháp của người khác mà gây thiệt hại và phải chịu trách nhiệm bồi thường cho người bị thiệt hại. Trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng không phát sinh trên cơ sở hợp đồng mà trên cơ sở do pháp luật quy định. Trong thực tế đời sống xã hội, một quan hệ pháp luật về bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng sẽ phát sinh khi một chủ thể này bằng hành vi của chính mình gây thiệt hại đối với một chủ thể khác mà trước đó không có quan hệ hợp đồng với nhau (hoặc trước đó có tồn tại một quan hệ hợp đồng nhưng hành vi gây thiệt hại không liên quan gì đến việc thực hiện hợp đồng đó). “Bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng là bồi thường thiệt hại gây nên không phải do vi phạm nghĩa vụ đã thoả 9
12. thuận trong hợp đồng mà là do vi phạm pháp luật”. Ở đây chính sự kiện gây thiệt hại là cơ sở tạo nên mối quan hệ pháp luật giữa người gây thiệt hại với người bị thiệt hại và nghĩa vụ bồi thường của chủ thể mang trách nhiệm. Trong trường hợp này, việc bồi thường được đặt ra theo yêu cầu của bên chủ thể bị thiệt hại trên cơ sở những quy định chung của pháp luật và một chế tài dân sự lúc này sẽ mang ý nghĩa là sự bổ sung nghĩa vụ mà chủ thể gây thiệt hại phải gánh chịu do hành vi vi phạm pháp luật của mình. Chính vì vậy, trong quan hệ xã hội nói chung việc bồi thường thiệt hại đó đã dần dần thay thế cho những phong tục, tập quán lạc hậu như: ăn miếng trả miếng, trả thù cá nhân Trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng chủ yếu phát sinh do ngẫu nhiên, bất chợt, không được dự liệu trước. Và như vậy, mục đích cơ bản của trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng là nhằm khắc phục hậu quả, đền bù tổn thất do hành vi vi phạm pháp luật đã gây ra (bao gồm cả tổn thất về vật chất và tổn thất về tinh thần), khôi phục lại quyền và lợi ích đã bị xâm phạm của người bị thiệt hại, bảo vệ, giữ gìn sự phát triển bình thường của các quan hệ nhân thân, quan hệ tài sản từ đó nhằm giáo dục mọi người về ý thức tuân thủ pháp luật, bảo vệ Nhà nước, tôn trọng quyền và lợi ích hợp pháp của người khác. Hậu quả của việc áp dụng trách nhiệm này luôn mang đến những hậu quả bất lợi về tài sản của người gây ra thiệt hại để bù đắp những thiệt hại mà họ đã gây ra cho các chủ thể khác, đặc biệt đối với các hành vi phạm tội có động cơ vụ lợi. Vì vậy, trong pháp luật dân sự không thể coi giải quyết bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng là việc áp dụng một biện pháp chế tài hình sự, lại càng không thể xem nhẹ coi nó như một hình phạt phụ được. Trách nhiệm bồi thường thiệt hại vừa có tính cưỡng chế nhà nước vừa có tính tự do thoả thuận giữa các bên. Cũng như các trách nhiệm pháp lý khác, trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng được áp dụng với chủ 10
13. thể có hành vi vi phạm, có năng lực trách nhiệm pháp lý và có lỗi. Trong đó lỗi là căn cứ có ý nghĩa quan trọng. Thực tế cho thấy có những thiệt hại xảy ra là do sự tác động của cả chủ thể gây thiệt hại và chủ thể bị thiệt hại. Bởi vậy, khi nói đến lỗi trong trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng cũng cần xem xét đến hai khía cạnh: lỗi của chủ thể gây thiệt hại và lỗi của chủ thể bị thiệt hại. Trước hết là trường hợp thiệt hại xảy ra hoàn toàn do lỗi của người bị thiệt hại. Người bị thiệt hại là tác nhân gây ra thiệt hại cho chính bản thân mình, tự mình thực hiện những hành vi xâm phạm đến những quyền về nhân thân, quyền về tài sản mà mình được hưởng một cách hợp pháp. Vì vậy, họ phải hoàn toàn chịu trách nhiệm về những việc làm của mình, về sự thiếu trách nhiệm của chính bản thân. Điều đó là hợp lý và vấn đề trách nhiệm không được đặt ra trong trường hợp này. Chính vì thế khi nêu vấn đề lỗi với vấn đề trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng, chúng tôi muốn tập trung tìm hiểu mối liên hệ giữa vấn đề lỗi và vấn đề trách nhiệm dưới phương diện pháp lý. Trong khoa học pháp lý, vấn đề trách nhiệm là một trong những vấn đề phức tạp bậc nhất của lý luận về nhà nước và pháp luật. Trách nhiệm pháp lý là một loại quan hệ đặc biệt giữa nhà nước, thông qua cơ quan nhà nước có thẩm quyền và chủ thể vi phạm pháp luật, trong đó bên vi phạm phải gánh chịu những hậu quả bất lợi, những biện pháp cưỡng chế được quy định ở những chế tài pháp luật. Trách nhiệm pháp lý là sự thực hiện chế tài được xác định trong quy phạm pháp luật đối với người có hành vi vi phạm. Việc cơ quan nhà nước có thẩm quyền buộc người có hành vi vi phạm phải gánh chịu những tước đoạt tài sản hay những hạn chế về nhân thân là biểu thị thái độ phản ứng của nhà nước trước những hành vi trái pháp luật. Với ý nghĩa đó, trách nhiệm pháp lý gắn liền với vi phạm pháp luật và là hậu quả tất yếu của 11
14. việc không thực hiện hoặc không thực hiện đúng các quy tắc xử sự mà pháp luật đã quy định. Quan niệm trên được hình thành từ rất sớm và chịu ảnh hưởng bởi Luật hình sự. Nhà nước La Mã cổ đại đã từng áp dụng những hình phạt nặng nề đối với những vi phạm pháp luật như trộm cắp, giết người. Ngay cả con nợ cũng đã từng bị bỏ tù khi không có khả năng thanh toán Cùng với sự phát triển của lịch sử, nhiều quan hệ xã hội mới hình thành đã dẫn đến sự ra đời của nhiều ngành luật như Luật hành chính, Luật lao động, Luật thương mại Trách nhiệm pháp lý được kế thừa, áp dụng trong các ngành luật đó với những nét đặc thù. Mặc dù vậy, với chức năng chủ yếu là bảo vệ các quan hệ xã hội, trách nhiệm pháp lý luôn được coi là “ trách nhiệm đối với hành vi đã xảy ra”. Ngày nay, pháp luật đóng vai trò ngày càng tăng trong việc tác động đến quan hệ kinh tế xã hội. Pháp luật không chỉ dừng lại ở chức năng bảo vệ các quan hệ xã hội mà còn có tác dụng thúc đẩy sự phát triển của các quan hệ xã hội theo những quy luật khách quan. Vì vậy pháp luật không chỉ giới hạn trong khuôn khổ củng cố và hoàn thiện các chế tài nhằm xử lý nghiêm minh các hành vi vi phạm đã xảy ra mà còn có những tác động tích cực đến việc hình thành ý thức trách nhiệm của mỗi thành viên trong xã hội. Thực hiện vai trò này, pháp luật quy định trách nhiệm thực hiện một nhiệm vụ, một hành vi nào đó. Chẳng hạn Hiến pháp của nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 1992 quy định: “Công dân phải trung thành với Tổ quốc” (Điều 76), “Công dân phải làm nghĩa vụ quân sự và tham gia xây dựng quốc phòng toàn dân” (Điều 77) Từ góc độ này, ở mức độ khái quát, trách nhiệm là nghĩa vụ. Pháp luật đòi hỏi các chủ thể phải thực hiện những công việc nhất định phù hợp với lợi ích của xã hội và bảo đảm trật tự quản lý kinh tế xã hội nói 12
15. chung. Đó là trách nhiệm xã hội tích cực cần có ở mỗi cá nhân, bởi vì: “ cá nhân là chủ thể của xã hội, có vai trò thúc đẩy xã hội phát triển” Như vậy, trong khoa học pháp lý hiện đại khái niệm trách nhiệm có thể được hiểu với hai ý nghĩa: Trách nhiệm là nghĩa vụ pháp lý thể hiện trách nhiệm xã hội tích cực trong việc thực hiện những yêu cầu của pháp luật và thứ hai là trách nhiệm do vi phạm pháp luật, do không thực hiện nghĩa vụ pháp lý. Mặc dù vậy thuật ngữ “trách nhiệm pháp lý” thường được sử dụng phổ biến với ý nghĩa là trách nhiệm do vi phạm pháp luật. X.X Alecxeev- một chuyên gia đầu đàn của khoa học pháp lý Xô viết đã từng kết luận: “Trách nhiệm pháp lý gắn liền với vi phạm pháp luật, dẫn đến việc áp dụng những nghĩa vụ mới đối với người vi phạm: trừng phạt, tước đoạt một số quyền khác, bắt buộc thực hiện những nghĩa vụ bổ sung”. Mối quan hệ giữa trách nhiệm và nghĩa vụ trong luật dân sự hiện nay đang còn nhiều tranh luận. Nghĩa vụ và trách nhiệm cái nào có trước, cái nào có sau và mối quan hệ giữa hai yếu tố? Chủ thể trong xã hội đều có những nghĩa vụ, nếu vi phạm các nghĩa vụ này chủ thể sẽ phải chịu hậu quả của việc áp dụng trách nhiệm. Đó là hậu quả bất lợi của người vi phạm. Chúng tôi muốn đề cập tới vấn đề trách nhiệm trong mối liên hệ với lỗi dưới phương diện này. Chủ thể mang trách nhiệm là chủ thể có nghĩa vụ pháp lý phải thực hiện hoặc không thực hiện những hành vi nhất định nhưng đã vi phạm nghĩa vụ ấy. Do đó họ phải gánh chịu một hậu quả bất lợi. Cụ thể trong trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng, chủ thể mang trách nhiệm là chủ thể gây thiệt hại do có những hành vi vi phạm những đòi hỏi của pháp luật, của xã hội. Vì thế nên họ phải chịu trách nhiệm đối với hành vi của chính bản thân mình, chứ không phải bất kỳ một chủ thể nào khác. Trong trường hợp có đặt ra lỗi của chủ thể bị thiệt hại cũng là nhằm đánh giá lỗi và trách nhiệm của người gây thiệt hại. Như vậy, lỗi của chủ thể gây thiệt hại chính là 13
16. điều kiện phát sinh trách nhiệm bồi thường của chính chủ thể đó. Thực tế cho thấy hậu quả pháp lý mà loại trách nhiệm này mang đến cho người gây thiệt hại luôn là sự bất lợi về tài sản nên để quy trách nhiệm cho người đó nhất thiết phải chứng minh được trong hậu quả xảy ra có tồn tại lỗi của họ hay không và lỗi đó chiếm một phần hay toàn bộ. Trong luật Dân sự, người ta không liệt kê cụ thể hành vi nào bị coi là trái pháp luật, việc bồi thường căn cứ vào lỗi và hậu quả xảy ra. Trong trường hợp người bị thiệt hại cũng có lỗi trong việc gây ra thiệt hại thì những người phải bồi thường thiệt hại bao gồm: người gây thiệt hại và người bị thiệt hại. Mức độ bồi thường phụ thuộc vào mức độ lỗi của từng người và nếu thiệt hại xảy ra hoàn toàn do lỗi của người bị thiệt hại thì người gây thiệt hại không phải bồi thường. Tuy nhiên, theo quy định của pháp luật về trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng, có một số trường hợp trách nhiệm bồi thường phát sinh không phụ thuộc vào yếu tố lỗi. Đây là trường hợp được suy đoán là có lỗi, vì hành vi gây thiệt hại là hành vi trái pháp luật nên người thực hiện hành vi đó bị suy đoán là có lỗi. Ngay cả trong trường hợp này yếu tố lỗi vẫn cần thiết phải xem xét đến. Nó quan trọng trong việc xác định trách nhiệm và chủ thể bồi thường. Điều kiện chủ quan của lỗi là năng lực chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại. Chúng ta không thể nói đến lỗi của một người không có năng lực nhận thức được ý nghĩa xã hội của hành vi mà mình thực hiện hoặc không có năng lực điều khiển hành vi theo các chuẩn mực và yêu cầu của xã hội. Bởi vậy, những người không có khả năng nhận thức và làm chủ được hành vi của mình sẽ không có lỗi. Nghiên cứu và xác định lỗi phải đặt trong tổng thể các tình tiết xung quanh sự thực hiện một hành vi trái pháp luật gây thiệt hại cụ thể, điều kiện, 14
17. hoàn cảnh kinh tế- xã hội có tác động đến việc thực hiện hành vi đó. Quá trình tâm lý diễn ra trong ý thức chủ thể có hành vi gây thiệt hại gắn liền với quá trình thực hiện hành vi gây thiệt hại cho xã hội. Đây không phải là quá trình tự nó, tách biệt hoàn toàn với những điều kiện, hoàn cảnh khách quan cụ thể. Nói cách khác, việc nhìn nhận lỗi một cách phiến diện, tách biệt với các căn cứ khác sẽ dẫn đến xét xử sai, không đảm bảo được quyền và lợi ích của cả người gây thiệt hại, người bị thiệt hại hoặc bỏ lọt tội phạm. Theo đó việc quy định chế định trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng trong luật không đạt được và cũng không bộc lộ được ý nghĩa tích cực của nó. Như vậy lỗi là yếu tố thực sự quan trọng và cần thiết để giải quyết vấn đề trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng. Tuy nhiên đây cũng là một vấn đề hết sức phức tạp, do lỗi không phải là một yếu tố hữu hình để dễ dàng nắm bắt mà nó nắm sâu trong ý thức của con người, chịu sự chi phối bởi các yếu tố chủ quan và các điều kiện khách quan khác nhau. 1.2- Cơ sở của những quy định pháp luật về lỗi trong trách nhiệm dân sự bồi thƣờng thiệt hại ngoài hợp đồng. Lỗi chính là một trong những điều kiện phát sinh trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng đối với một người về hành vi trái pháp luật gây thiệt hại cho xã hội của họ. Vậy dựa trên cơ sở nào mà xã hội có thể buộc con người phải chịu trách nhiệm về hành vi của họ. Hay nói cách khác dựa trên những nguyên tắc lý luận nào để nhà làm luật ghi nhận yếu tố lỗi trong trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng. Trong cuộc sống, giữa các hiện tượng của thực tại khách quan luôn có mối quan hệ gắn bó khăng khít với nhau. Không có hiện tượng nào tồn tại một cách độc lập, khu biệt và tách rời với hiện tượng kia Giữa các hiện tượng của thực tại khách quan luôn có sự chi phối, quy định, ràng buộc lẫn nhau. Hiện tượng này là cơ sở, nền tảng của hiện tượng kia, thậm chí là hệ 15
18. quả có được từ hiện tượng kia. Mối quan hệ phổ biến này đã được khẳng định thành một nguyên lý của chủ nghĩa Mác Lênin “Tất cả thế giới mà chúng ta có thể nghiên cứu được là một hệ thống, một tập hợp gồm các vật thể khăng khít với nhau ”. Với ý nghĩa là một hiện tượng của thực tại khách quan, giữa hành vi xử sự của con người, vấn đề ý thức và vấn đề trách nhiệm cũng không nằm ngoài mối liên hệ biện chứng đó. Theo Mác, “Bản chất của con người là tổng hoà các mối quan hệ xã hội”. Ở con người luôn tồn tại và phát sinh những nhu cầu và để thoả mãn những nhu cầu đó con người phải tham gia vào các quan hệ xã hội, phải tiến hành những hoạt động cụ thể tác động vào thế giới khách quan. Những quan hệ đó được diễn ra dưới nhiều hình thức khác nhau, rất đa dạng về tính chất, chủ thể, về lợi ích và nội dung của quan hệ Do đó, ngoài việc tạo ra những cơ sở, những điều kiện cho các chủ thể xác lập nên những quan hệ dân sự tuỳ thuộc vào nhu cầu của mình còn có một cơ chế để đảm bảo lợi ích cho các chủ thể khi bị xâm phạm. Bồi thường thiệt hại là một thuộc tính không thể thiếu của quan hệ dân sự để nhằm bảo vệ quyền lợi cho người bị thiệt hại. Việc giải quyết trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng về bản chất chính là việc áp dụng một biện pháp thuộc về chế độ trách nhiệm dân sự nhằm hướng đến hai mục đích là: đền bù tổn thất do hành vi vi phạm pháp luật gây ra, bao gồm cả những tổn thất về vật chất và tổn thất về tinh thần; giáo dục mọi người ý thức tuân thủ pháp luật, tôn trọng quyền và lợi ích hợp pháp của người khác và của xã hội. Như vậy để thoả mãn các nhu cầu về vật chất cũng như tinh thần con người phải tiến hành các hoạt động cụ thể tác động vào thế giới khách quan. Quá trình tác động đó là nhân tố quan trọng có tính quyết định đến sự hình thành, tồn tại và phát triển của xã hội. Chính trong quá trình tác động đó, hoạt động của con người lại chịu sự quy định bởi các điều kiện sinh hoạt vật chất, 16
19. chịu sự chi phối bởi trình độ phát triển của lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất. Mặc dù vậy, hành vi, xử sự của con người không bao giờ lệ thuộc hoàn toàn vào ngoại cảnh và thể hiện sự phản ánh trực diện của con người với ngoại cảnh. Mọi sự tác động của thực tiễn khách quan vào hành vi của con người luôn thông qua kênh gián tiếp, đó là ý chí và ý thức. V.I. Lenin đã vạch rõ quy luật chung nhất của hoạt động nhận thức: “Từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng và từ tư duy trừu tượng đến thực tiễn đó là con đường biện chứng của sự nhận thức chân lý, của sự nhận thức hiện thực khách quan”. Xử sự của con người chính là kết quả của sự tương tác giữa những điều kiện của môi trường xung quanh với những điều kiện của chính bản thân con người ấy. Mỗi một cá nhân khác nhau sẽ có những xử sự khác nhau do có sự khác nhau về điều kiện môi trường sống, khác nhau ở chính những điều kiện bên trong của mỗi người. Xử sự của con người tuy chịu sự tác động của các điều kiện kinh tế xã hội nhưng không phải là kết quả trực tiếp của riêng các điều kiện kinh tế xã hội vì “Mọi sự tác động của một hiện tượng lên một hiện tượng khác đều bị khúc xạ bởi các thuộc tính bên trong của hiện tượng bị tác động”. Ở một cá nhân cụ thể, những thuộc tính bên trong là khác nhau thể hiện ở năng lực tri thức, năng lực hoạt động, vốn kinh nghiệm, lợi ích, nhu cầu, phẩm chất, tâm lý, thái độ Các điều kiện bên ngoài tác động đến con người không phải một cách máy móc, rập khuôn mà phải thông qua sự suy xét của lý trí và sự quyết định của ý chí của chính họ. Để thoả mãn bất kỳ một nhu cầu nào trong đời sống cũng đều có nhiều biện pháp giải quyết và việc lựa chọn biện pháp nào là kết quả của hoạt động lý trí và ý chí của con người. Do đó cùng chịu sự tác động của một điều kiện kinh tế xã hội như nhau nhưng ở mỗi người có thể lựa chọn biện pháp xử sự không giống nhau. Con người khi đã có quyền lựa chọn là có tự do. 17