Luận văn Kiểm soát hàng hóa nhập khẩu thông quan theo pháp luật Việt Nam hiện nay từ thực tiễn các cửa khẩu biên giới Việt Trung

Nội dung text: Luận văn Kiểm soát hàng hóa nhập khẩu thông quan theo pháp luật Việt Nam hiện nay từ thực tiễn các cửa khẩu biên giới Việt Trung

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ H ỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI . VŨ THỊ PHƯỢNG KIỂM SOÁT HÀNG HÓA NHẬP KHẨU THÔNG QUAN THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM HIỆN NAY TỪ THỰC TIỄN CÁC CỬA KHẨU BIÊN GIỚI VIỆT TRUNG Chuyên ngành: Luật kinh tế Mã số : 60.38.01.07 LUẬN VĂN THẠC SỸ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS.HOÀNG PHƯỚC HIỆP Hà Nội, 2016
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứa của riêng tôi. Các số liệu ghi trong luận văn là trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Vậy tôi viết lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! NGƯỜI CAM ĐOAN VŨ THỊ PHƯỢNG
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 CHƯƠNG 1.MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ KIỂM SOÁT HÀNG HÓA NHẬP KHẨU THÔNG QUAN THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM HIỆN NAY 4 1.1. Một số khái niệm cơ bản 4 1.2. Cơ chế điều chỉnh pháp luật hoạt động kiểm soát hàng hóa nhập khẩu thông quan 13 1.3. Vai trò, nội dung của kiểm soát hàng hóa nhập khẩu thông quan 19 1.4. Vấn đề kiểm soát hàng hóa nhập khẩu liên quan đến quyền sở hữu trí tuệ 22 1.5. Các nhân tố tác động đến hoạt động kiểm soát hàng hóa nhập khẩu thông quan 27 1.6. Xu hướng vận động của quốc tế trong kiểm soát hàng hóa ở các nước 28 CHƯƠNG 2. THỰC TIỄN KIỂM SOÁT HÀNG HÓA THÔNG QUAN TẠI CỬA KHẨU BIÊN GIỚI VIỆT TRUNG 34 2.1. Tổng quan thực trạng kiểm soát hàng hóa tại biên giới Việt Trung 34 2.2. Chi tiết một số cửa khẩu cụ thể 37 CHƯƠNG 3. PHƯƠNG HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VIỆT NAM VỀ KIỂM SOÁT HÀNG HÓA NHẬP KHẨU THÔNG QUAN TẠI CỬA KHẨU BIÊN GIỚI VIỆT TRUNG 51 3.1. Sự cần thiết của hoàn thiện Pháp luật Việt Nam trong lĩnh vực này 51 3.2. Quan điểm và định hướng quản lý hoạt động xuất nhập khẩu qua biên giới Việt - Trung 51 3.3. Giải pháp hoàn thiện pháp luật Việt Nam về kiểm soát hàng hóa nhập khẩu thông quan tại của khẩu biên giới Việt - Trung 54 KẾT LUẬN 76 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 77
4. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT HC Hải quan VPPL Vi phạm pháp luật GTGT Giá trị gia tăng SHTT Sở hữu trí tuệ EC Ủy ban Châu Âu SPCD Kế hoạch Chiến lược ASEAN về Phát triển Hải quan UNODC Cơ quan Phòng chống ma túy và tội phạm Liên hợp quốc XNK Xuất nhập khẩu VCIS Hệ thống thông tin nghiệp vụ hải quan V5 Hệ thống thông quan điện tử tập trung RM Hệ thống thông tin quản lý rủi ro QLVP14 Hệ thống thông tin vi phạm CI02 Hệ thống thu thập xử lý thông tin nghiệp vụ hải quan
5. DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 2.1 Số liệu hàng hóa nhập khẩu qua cửa khẩu (quốc tế, Tr.49 chính) tại các cửa khẩu biên giới Việt Nam – Trung Quốc Bảng 2.2 Số liệu hàng hóa nhập khẩu qua cửa khẩu (phụ, lối mở) Tr.50 tại các cửa khẩu biên giới Việt Nam – Trung Quốc Hình 3.1 Cơ chế phối hợp liên ngành các cấp nhằm tăng cường Tr.81 quản lý Hình 3.2 Cơ chế phối hợp theo địa bàn nhằm tăng cường quản lý Tr.82
6. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Với chủ trương hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế thế giới, trong những năm qua, Việt Nam đã ký kết và tham gia vào hầu hết các tổ chức kinh tế trong khu vực cũng như trên thế giới như: cam kết gia nhập cộng đồng kinh tế các nước ASEAN (AEC) năm 2003 và trở thành thành viên vào năm 2015, ngày 31/12/2015 Cộng đồng AEC chính thức có hiệu lực; gia nhập Tổ chức thương mại thế giới WTO vào năm 2007. Cùng với đó, Việt Nam cũng đã ký kết nhiều hiệp định tự do thương mại, hiệp định kinh tế đa phương và song phương nhất là với khu vực châu Á - Thái Bình Dương như AFTA, AFTIGA; Hiệp định tự do thương mại với Liên minh hải quan (Nga, Belarus và Kazastan) được ký vào ngày 15/12/2014 và đã có hiệu lực; Ngày 04/2/2016, Việt Nam đã ký kết Hiệp định tự do thương mại đối tác xuyên Thái Bình Dương (TPP) và đang trong quá trình hoàn thành trước khi hiệp đinh TPP có hiệu lực. Như vậy, lực lượng Hải quan từ nhiệm vụ chính là thu thuế xuất nhập khẩu thì trong những năm tới nhiệm vụ chính sẽ là đảm bảo an ninh quốc gia, giữ gìn ổn định cho nền kinh tế và lợi ích cộng đồng, trong đó việc chủ động phòng ngừa, phát hiện ngăn chặn các hành vi buôn lậu, gian lận thương mại và tham gia đấu tranh, ngăn chặn các tội phạm an ninh truyền thống như khủng bố, rửa tiền, ma túy, tội phạm môi trường, buôn bán phụ nữ, trẻ em sẽ là nhiệm vụ trọng tâm của ngành Hải quan. Đối với khu vực có đường biên giới với Trung Quốc, Việt Nam đã có bề dày trong quan hệ về kinh tế, tương đối am hiểu truyền thống, phong tục, văn hóa, thị hiếu của các thị trường vùng biên. Hơn nữa, Trung Quốc là thị trường rộng lớn, tốc độ tăng trưởng kinh tế cao, thị trường của Trung Quốc khu vực biên giới giáp Việt Nam không quá khắt khe về chất lượng và khá thuận lợi về mặt địa lý, do đó có điều kiện để mở rộng quan hệ kinh tế, đặc biệt là hoạt động thương mại và đầu tư. Tuy nhiên, do những đặc thù về mặt địa hình, cấu trúc thương mại và kinh tế, tính chất thương mại qua biên giới đường bộ của Việt Nam và Trung Quốc nên hoạt động xuất nhập khẩu qua biên giới giữa Việt Nam và Trung Quốc có nhiều điểm khác biệt và thách thức nhất định. Chính vì vậy, hoạt động thương mại qua biên giới cũng có nhiều hình thức và nội dung đặc thù và biến động rất đa dạng và phụ thuộc nhiều yếu tố tác động về cả kinh tế xã hội và chính trị. Những khác biệt này đã tạo ra những thách thức và rủi ro cho công tác quản lý hoạt động thương mại biên giới này, đặc biệt càng trở thành phức tạp và khó lường trong môi trường không ổn định 1
7. của kinh tế thế giới và tình hình buôn lậu và gian lận thương mại ngày càng gia tăng. Chính vì vậy, đề tài “Kiểm soát hàng hóa nhập khẩu thông quan theo pháp luật Việt Nam hiện nay từ thực tiễn các cửa khẩu biên giới Việt Trung” được xây dựng nhằm tổng kết, đánh giá, đưa ra giải pháp để nâng cao hiệu quả công tác quản lý hàng hóa nhập khẩu thông quan qua biên giới Việt Nam – Trung Quốc của Hải quan Việt Nam và các Bộ, Ngành liên quan nhằm thúc đẩy quan hệ hợp tác hai bên lên một tầm cao mới, góp phần quản lý tốt hoạt động nhập khẩu hàng hóa, đảm bảo nguồn thu, chống buôn lậu, gian lận thương mại. Điều này phù hợp với xu thế chung của thế giới và khu vực là hòa bình, hợp tác và phát triển, đáp ứng được nguyện vọng của nhân dân mỗi nước, trong đó cộng đồng doanh nghiệp, cư dân biên giới hai bên là cầu nối quan trọng cho hai bên cùng xây dựng biên giới Việt – Trung thành đường biên giới hữu nghị hòa bình, phát triển ổn định và ổn định lâu dài. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Nội dung nghiên cứu về giải pháp nâng cao hiệu quả công tác quản lý hàng hóa xuất nhập khẩu qua biên giới Việt - Trung chưa có đề tài nào nghiên cứu. Vì vậy đề tài “Kiểm soát hàng hóa nhập khẩu thông quan theo pháp luật Việt Nam hiện nay từ thực tiễn các cửa khẩu biên giới Việt - Trung” không có sự trùng lập với những đề tài đã nghiên cứu trước đó. Các nước trên thế giới bao gồm các nước phát triển và đang phát triển đều rất quan tâm đến vấn đề quản lý hàng hóa xuất nhập khẩu qua biên giới. Song, cho đến nay chưa có một đề tài, dự án nước ngoài nào nghiên cứu về đề tài này. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Đề tài “ Kiểm soát hàng hóa nhập khẩu thông quan theo pháp luật Việt Nam hiện nay từ thực tiễn các cửa khẩu biên giới Việt - Trung” có mục tiêu tổng quát là cơ sở để hoàn thiện hệ thống chính sách, pháp luật phục vụ công tác quản lý hàng hóa xuất nhập khẩu qua biên giới Việt Nam – Trung Quốc. Mục tiêu cụ thể nhằm tổng kết được hệ thống cơ sở pháp lý cho hoạt động thương mại biên giới Việt –Trung, từ đó đánh giá được thực trạng công tác quản lý hàng hóa nhập khẩu qua biên giới và đưa ra được hệ thống giải pháp quản lý có hiệu quả hàng hóa xuất nhập khẩu qua biên giới. Tránh thất thoát nguồn thu từ thuế cho nhà nước cũng như chất lượng hàng hóa xuất nhập khẩu giữa 2 nước. 2
8. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu là các văn bản pháp lý quốc tế và Việt Nam liên quan đến công tác quản lý hàng hoá nhập khẩu qua biên giới Việt Nam – Trung Quốc, thực trạng công tác này trong thời gian từ 2011 đến 2015. Phạm vi nghiên cứu chủ yếu đề cập, tập trung phân tích các hoạt động trong quan hệ phối hợp giữa Tổng cục Hải quan (Bộ Tài chính) với các ngành chức năng, cơ quan quản lý tại cửa khẩu trong việc quản lý hàng hóa nhập khẩu thông quan. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Đề tài sử dụng phương pháp nghiên cứu lý thuyết bao gồm phân tích, so sánh pháp luật, tổng hợp lý thuyết, xuất phát từ nghiên cứu cơ sở lý luận chung, cơ sở pháp lý thực tế kết hợp với phương pháp nghiên cứu thực tiễn để phân tích các kết quả số liệu thống kê từ hoạt động nhập khẩu trên các tuyến thông thương biên giới Việt - Trung. Đề tài tổng hợp và đưa ra các kết luận khách quan từ thực tiễn đề xây dựng các giải pháp khả thi cho hoạt động này. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Ý nghĩa khoa học: Là cơ sở khoa học và logic góp phần hoàn thiện hệ thống văn bản quy phạm pháp luật về quản lý nhà nước về hải quan và quản lý hoạt động thương mại qua biên giới Việt - Trung. Ý nghĩa thực tiễn: Đưa ra cách giải quyết nhiệm vụ thực tiễn công tác quản lý hàng hóa nhập khẩu, đồng thời nâng cao hiệu quả chống buôn lậu và gian lận thương mại qua biên giới Việt – Trung một cách có hệ thống, hiệu quả và chủ động. Làm lành mạnh hoá các quan hệ kinh tế trong cả đầu tư, sản xuất, kinh doanh thương mại, thu hút đầu tư nước ngoài, khuyến khích sản xuất, kinh doanh thương mại hợp pháp. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài mở đầu, kết luận, phụ lục và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung chính của đề tài được kết cấu thành 3 chương. Chương 1. Một số vấn đề lý luận cơ bản về kiểm soát hàng hóa nhập khẩu thông quan theo pháp luật Việt Nam hiện nay Chương 2. Thực tiễn kiểm soát hàng hóa thông quan tại cửa khẩu biên giới Việt – Trung. Chương 3. Phương hướng và giải pháp hoàn thiện Pháp luật Việt Nam về kiểm soát hàng hóa nhập khẩu thông quan tại của khẩu biên giới Việt – Trung. 3
9. CHƯƠNG 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ KIỂM SOÁT HÀNG HÓA NHẬP KHẨU THÔNG QUAN THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM HIỆN NAY 1.1. Một số khái niệm cơ bản 1.1.1. Khái niệm hàng hóa trong thương mại quốc tế Hàng hóa là một khái niệm quan trọng được nghiên cứu trong nền kinh tế áp dụng phương thức sản xuất hàng hóa. Trong đó, sản xuất hàng hóa là sản xuất ra sản phẩm để bán. Nói theo cách khác, sản xuất hàng hóa là kiểu tổ chức sản xuất trong đó sản phẩm làm ra không phải chỉ đáp ứng nhu cầu tiêu dùng của chính người trực tiếp sản xuất mà là để đáp ứng nhu cầu tiêu dùng của xã hội, thông qua việc trao đổi và mua bán. Trên thực tế, Hàng hóa được định nghĩa theo nhiều cách khác nhau tùy thuộc vào cách thức và mục đích tiếp cận và nghiên cứu. Thứ nhất, theo cách tiếp cận kinh tế chính trị học của Mác-Lênin thì Hàng hóa là sản phẩm của lao động xã hội, được sản xuất ra nhằm mục đích thỏa mãn nhu cầu của con người và phải được trao đổi, mua bán trên thị trường. Hàng hóa có thể ở dạng hữu hình hoặc ở dạng vô hình. Hàng hóa có hai thuộc tính cơ bản là: giá trị sử dụng và giá trị. Trong đó, giá trị sử dụng của hàng hoá là công dụng của hàng hóa để thỏa mãn nhu cầu nào đó của con người. Bất cứ hàng hoá nào cũng có một hay một số công dụng nhất định. Chính công dụng này làm cho hàng hoá có giá trị sử dụng. Xu hướng sản xuất hiện đại thì số công dụng tích hợp trên mỗi hàng hóa ngày càng ra tăng, ví dụ như: điện thoại di động, máy tính bảng. Giá trị của hàng hoá là lao động xã hội của người sản xuất hàng hóa kết tinh trong hàng hóa. Giá trị được biểu hiện ra bên ngoài thông qua giá trị trao đổi trong mua bán hàng hóa giữa bên mua và bên bán. Hay nói cách khác, giá trị trao đổi chỉ là hình thức biểu hiện ra bên ngoài của giá trị, giá trị là nội dung, là cơ sở của giá trị trao đổi. Đồng thời, giá trị biểu hiện mối quan hệ giữa những người sản xuất hàng hoá. Chính vì vậy, giá trị là một phạm trù lịch sử, chỉ tồn tại trong kinh tế hàng hoá. Thứ hai, Hàng hóa theo Luật Giá số 11/2012/QH13 ngày 20/06/2012 là tài sản có thể trao đổi, mua, bán trên thị trường có khả năng thỏa mãn nhu cầu của con người, bao gồm các loại động sản và bất động sản. 4
10. Thứ ba, theo Luật thương mại số 36/2005/QH11 ngày 14 tháng 06 năm 2005 thì hàng hóa là đối tượng chính của hoạt động thương mại được thực hiện bởi các thương nhân, các tổ chức và cá nhân. Theo khoản 1và 2 điều 3 thì “Hoạt động thương mại là hoạt động nhằm mục đích sinh lợi, bao gồm mua bán hàng hoá, cung ứng dịch vụ, đầu tư, xúc tiến thương mại và các hoạt động nhằm mục đích sinh lợi khác”. Và “Hàng hóa bao gồm: a) Tất cả các loại động sản, kể cả động sản hình thành trong tương lai; b) Những vật gắn liền với đất đai”. Hàng hóa là đối tượng của hoạt động thương mại dưới hình thức mua bán hàng hóa. Theo khoản 8 điều 3 thì “Mua bán hàng hoá là hoạt động thương mại, theo đó bên bán có nghĩa vụ giao hàng, chuyển quyền sở hữu hàng hóa cho bên mua và nhận thanh toán; bên mua có nghĩa vụ thanh toán cho bên bán, nhận hàng và quyền sở hữu hàng hoá theo thỏa thuận”. Thứ tư, theo Luật Hải quan số 54/2014/QH13 ngày 23 tháng 06 năm 2014 thì hàng hóa được định nghĩa cụ thể hơn nhằm phục vụ cho các nghiệp vụ kiểm tra, giám sát và kiểm soát hàng hóa xuất khẩu, nhập khẩu vào lãnh thổ Việt Nam. Khoản 6 điều 4 qui định rõ: “Hàng hóa bao gồm động sản có tên gọi và mã số theo Danh mục hàng hóa xuất khẩu, nhập khẩu Việt Nam được xuất khẩu, nhập khẩu, quá cảnh hoặc được lưu giữ trong địa bàn hoạt động hải quan”. Như vậy, so với định nghĩa hàng hóa theo Luật thương mại, Luật Giá thì định nghĩa hàng hóa theo Luận hải quan có phạm vi hẹp hơn, chỉ xét đến các động sản có tên gọi và mã số theo Danh mục hàng hóa xuất khẩu, nhập khẩu Việt Nam được xuất khẩu, nhập khẩu, quá cảnh hoặc được lưu giữ trong địa bàn hoạt động hải quan mà không xét tới bất động sản. Trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế của các quốc gia, hàng hóa tham gia vào hoạt động thương mại quốc tế hay vượt ra khỏi lãnh thổ Hải quan quốc gia để tham gia vào hoạt động thương mại tại một quốc gia khác thì hàng hóa lúc này sẽ có hình thái mới đó chính là hàng hóa xuất khẩu hoặc hàng hóa nhập khẩu. Công ước HS (Hazmonized Commodity description and coding system) gọi đầy đủ là “Công cước quốc tế về hệ thống hài hòa mô tả và mã số hàng hóa được Tổ chức hải quan thế giới (WCO) thông qua tại Brussel năm 1983, có hiệu lực 01/01/1988 và đã trải qua 5 lần sửa đổi. Việt Nam đã ký công ước HS từ năm 1998. 5
11. Công ước HS ra đời là công cụ pháp lý hữu hiệu nhất đảm bảo cho hệ thống hài hòa mô tả và mã hóa hàng hóa được khả thi trên thực tế. Bất cứ sản phẩm nào được liệt kê, mô tả, mã hóa trong phụ lục HS thì sản phẩm đó được thừa nhận là hàng hóa và danh mục hàng hóa XNK của Việt Nam đều dựa vào phụ lục của công ước HS. Công ước Kyoto [27] sửa đổi 1999 của WCO đã đưa ra các khái niệm và định nghĩa về hàng hóa lưu thông tự do, hàng hóa xuất khẩu có xác định việc nhập khẩu để đề cập đến hàng hóa nhập hay xuất khỏi lănh thổ hải quan quốc gia. Khoản E4 chương 2 phụ lục A “Hàng hóa lưu thông tự do ở đây được hiểu là hàng hóa không còn chịu sự quản lý của Hải quan”. Khoản E3 chương 2 phụ lục A ‘Hàng hóa xuất khẩu có xác định việc nhập khẩu trở lại là hàng hóa được người khai báo xác định việc nhập khẩu lại, trong đó cơ quan hải quan sẽ tiến hành những biện pháp xác định hàng hóa để tạo điều kiện dễ dàng hơn cho việc tái nhập hàng hóa nguyên trạng.’ Trong khi đó, Luật Thương mại Việt Nam số 36/2005/QH11 đề cập đến hoạt động xuất khẩu, nhập khẩu hàng hóa trong quan hệ thương mại quốc tế. Tại khoản 1 điều 28 quy định rõ: “Xuất khẩu hàng hóa là việc hàng hoá được đưa ra khỏi lãnh thổ Việt Nam hoặc đưa vào khu vực đặc biệt nằm trên lãnh thổ Việt Nam được coi là khu vực hải quan riêng theo quy định của pháp luật.’ Và tại khoản 2 điều 28 quy định “Nhập khẩu hàng hóa là việc hàng hoá được đưa vào lãnh thổ Việt Nam từ nước ngoài hoặc từ khu vực đặc biệt nằm trên lãnh thổ Việt Nam được coi là khu vực hải quan riêng theo quy định của pháp luật”. Không phải bất kỳ hàng hóa nào cũng được phép xuất khẩu, nhập khẩu mà những hàng hóa xuất, nhập khẩu phải được phép của cơ quan quản lý nhà nước có thẩm quyền. Khoản 3 điều 28 thể hiện “Căn cứ vào điều kiện kinh tế - xã hội của từng thời kỳ và điều ước quốc tế mà Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là thành viên, Chính phủ quy định cụ thể danh mục hàng hóa cấm xuất khẩu, cấm nhập khẩu, danh mục hàng hóa xuất khẩu, nhập khẩu theo giấy phép của cơ quan nhà nước có thẩm quyền và thủ tục cấp giấy phép”. Căn cứ vào mục đích hoạt động nhập khẩu, hàng hóa mà có thể phân chia hàng hóa thành 3 nhóm: 6
12. Nhóm 1: “Hàng hóa mậu dịch, là hàng hóa nhập khẩu nhằm mục đích kinh doanh, vì mục tiêu lợi nhuận, bao gồm: Hàng hóa nhập khẩu của các tổ chức, cá nhân được phép mua bán, trao đổi, vay nợ với nước ngoài; Hàng hóa nhập khẩu của các tổ chức, cá nhân nước ngoài đầu tư vào Việt Nam, hàng hóa nhập khẩu của các nhà đầu tư trong nước theo Luật Đầu tư; Hàng hóa từ khu phi thuế quan NK vào thị trường Việt Nam”. Khu phi thuế quan bao gồm: khu chế xuất, doanh nghiệp chế xuất, kho bảo thuế, khu bảo thuế, kho ngoại quan, khu kinh tế thương mại đặc biệt, khu thương mại công nghiệp và các khu vực kinh tế khác được thành lập theo quy định của Thủ tướng Chính phủ, có quan hệ mua bán trao đổi hàng hóa giữa khu này với bên ngoài là quan hệ xuất khẩu, nhập khẩu. Nhóm 2: “Hàng hóa phi mậu dịch là hàng hóa nhập khẩu không vì mục đích kinh doanh, gồm: Hàng hóa tạm nhập, tái xuất hoặc tạm xuất, tái nhập để tham dự hội chợ, triển lãm, giới thiệu sản phẩm; Hàng hóa là tài sản di chuyển của tổ chức, cá nhân Việt Nam được phép đưa ra nước ngoài để kinh doanh và làm việc khi hết thời hạn nhập khẩu lại Việt Nam; hàng hóa là tài sản di chuyển của gia đình, cá nhân người Việt Nam định cư ở nước ngoài được phép về Việt Nam định cư; Hàng hóa là quà biếu, quà tặng”. Nhóm 3: “Hàng hóa nhập khẩu tiểu ngạch qua biên giới Việt Nam”, tức là hàng hóa được trao đổi, mua bán ngay tại cửa khẩu, biên giới giữa cư dân của hai nước ở vùng biên giới, cửa khẩu. 1.1.2. Khái niệm kiểm soát hải quan Trước đây, khái niệm kiểm soát hải quan được hiểu thuần túy là hoạt động chống buôn lậu, gian lận thương mại của lực lượng hải quan. Trong một thời gian khá dài, kiểm soát hải quan đồng nghĩa với công tác phòng chống buôn lậu, vận chuyển trái phép hàng hóa qua biên giới. Mặc dù có nhiều sự phân tích khác nhau, nhưng công tác kiểm soát cũng là một mặt của công tác nghiệp vụ, được thực hiện bằng các biện pháp bí mật, điều tra, tuần tra kiểm soát kết hợp vận động quần chúng, phối hợp sử dụng các lực lượng và biện pháp trong và ngoài ngành hải quan để phát hiện, ngăn ngừa, điều tra, xử lý các hành vi buôn lậu, vận chuyển trái phép hàng hóa, ngoại hối, tiền qua biên giới [26]. Theo Công ước của Tổ chức Hải quan thế giới (WCO) – Công ước về đơn giản hóa, hài hòa hóa thủ tục hải quan [28] thì Kiểm soát hải quan (Customs 7
13. control) là các biện pháp được cơ quan hải quan tiến hành nhằm đảm bảo thực thi pháp luật hải quan. Theo Khoản 11, điều 4 Luật Hải quan số 54/QH13 ngày 23/6/2014 có khái niệm Kiểm soát hải quan là biện pháp tuần tra, điều tra, xác minh hoặc biện pháp nghiệp vụ khác do cơ quan hải quan áp dụng để phòng, chống buôn lậu, vận chuyển trái phép hàng hóa qua biên giới và hành vi khác vi phạm pháp luật về hải quan. Nghị định số 08/2015/NĐ-CP ngày 21/1/2015 quy định chi tiết và biện pháp thi hành Luật Hải quan về thủ tục hải quan, kiểm tra, giám sát, kiểm soát hải quan, tại Điều 101 – 104 quy định cụ thể các biện pháp nghiệp vụ kiểm soát hải quan, gồm: - Vận động quần chúng tham gia phòng, chống buôn lậu, vận chuyển trái phép hàng hóa qua biên giới; - Tuần tra hải quan; - Thu thập, nghiên cứu thông tin về địa bàn, tuyến vận chuyển hàng hóa, vụ việc, hiện tượng, phương tiện vận tải xuất cảnh, nhập cảnh, quá cảnh và người có liên quan; - Thu thập, nghiên cứu thông tin về cá nhân có dấu hiệu hoạt động liên quan đến buôn lậu, vận chuyển trái phép hàng hóa qua biên giới; - Thu thập, xử lý thông tin trong nước và ngoài nước liên quan đến hoạt động hải quan. Cử cán bộ, công chức hải quan ra nước ngoài để xác minh, thu thập thông tin, tài liệu theo quy định của pháp luật Việt Nam và điều ước Quốc tế mà Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là thành viên; - Tuyển chọn, xây dựng, sử dụng những người không thuộc biên chế của cơ quan hải quan để thực hiện các nhiệm vụ phòng, chống buôn lậu, vận chuyển trái phép hàng hóa qua biên giới; - Bố trí công chức hải quan kiểm tra, giám sát, theo dõi diễn biến hoạt động của đối tượng buôn lậu, vận chuyển trái phép hàng hóa qua biên giới; - Sử dụng các phương tiện, kỹ thuật nghiệp vụ chuyên dụng theo quy định của pháp luật để thực hiện nhiệm vụ kiểm tra, giám sát, theo dõi diễn biến, hoạt động của đối tượng buôn lậu, vận chuyển trái phép hàng hóa qua biên giới. Cơ quan hải quan có thể sử dụng kết hợp các biện pháp nghiệp vụ kiểm soát hải quan, phương tiện, trang thiết bị kỹ thuật phương tiện tiến hành biện pháp tuần tra trong địa bàn hoạt động hải quan để trong hoạt động phòng, chống buôn lậu, vận 8
14. chuyển trái phép hàng hóa qua biên giới.Trong quá trình tuần tra cơ quan hải quan có quyền: - Sử dụng đèn hiệu, cờ hiệu, pháo hiệu, loa, còi để ra hiệu lệnh; - Tạm dừng phương tiện vận tải để khám xét phương tiện vận tải, hàng hóa chứa trên phương tiện vận tải khi có dấu hiệu vi phạm pháp luật hải quan; - Khám người, khám phương tiện vận tải, đồ vật theo quy định của pháp luật xử lý vi phạm hành chính; - Tạm giữ người, tạm giữ tang vật, phương tiện vi phạm theo quy định của pháp luật xử lý vi phạm hành chính; - Trong trường hợp lực lượng kiểm soát đang thực hiện nhiệm vụ tuần tra tại vùng nội thủy, lãnh hải mà phát hiện phương tiện vận tải có dấu hiệu vi phạm pháp luật thì phát tín hiệu dừng phương tiện vận tải để kiểm tra theo quy định của Luật Biển Việt Nam. Qua kiểm tra, nếu phát hiện vi phạm pháp luật cần phải tiến hành khám xét thì phải đưa phương tiện vận tải về cảng hoặc vị trí neo đậu đảm bảo cho việc khám xét an toàn. Việc khám xét được thực hiện theo đúng quy định pháp luật về xử lý vi phạm hành chính. Cơ quan hải quan được tạm hoãn việc khởi hành và dừng phương tiện vận tải nếu: nhận được tin tố giác về hành vi buôn lậu, vận chuyển trái phép hàng hóa qua biên giới và xác định thông tin đó là có cơ sở; nhận được thông tin từ các cơ quan chức năng về hành vi buôn lậu, vận chuyển trái phép hàng hóa qua biên giới hoặc yêu cầu dừng, hoãn khởi hành phương tiện từ các cơ quan đó; nhận được thông tin từ hải quan các nước về hành vi buôn lậu, vận chuyển trái phép hàng hóa qua biên giới; Trong khi tuần tra, kiểm soát hải quan, cơ quan hải quan phát hiện phương tiện vận tải có dấu hiệu buôn lậu, vận chuyển trái phép hàng hóa qua biên giới; Phương tiện vận tải chở hàng hóa đang làm thủ tục hải quan, hàng hóa chưa được phép thông quan hoặc giải phóng hàng mà cố tình đưa ra khỏi khu vực kiểm soát hải quan; Khi có căn cứ cho rằng trên phương tiện vận tải có cất giấu hàng hóa trái phép, có dấu hiệu khác vi phạm pháp luật về hải quan. Khi dừng phương tiện vận tải, công chức hải quan được sử dụng đèn hiệu, cờ hiệu, pháo hiệu, loa, còi để dừng phương tiện vận tải. 9
15. Trường hợp có căn cứ xác định hàng hóa buôn lậu, vận chuyển trái phép qua biên giới, phương tiện vận tải chở hàng hóa buôn lậu, vận chuyển trái phép qua biên giới đang di chuyển từ địa bàn hoạt động hải quan ra ngoài địa bàn hoạt động hải quan thì cơ quan hải quan tiếp tục truy đuổi để ngăn chặn, xử lý theo quy định của pháp luật. Trong trường hợp có căn cứ cho rằng nếu không thực hiện ngay việc truy đuổi thì phương tiện vận tải, hàng hóa buôn lậu, vận chuyển trái phép qua biên giới có thể bị tẩu tán, tiêu hủy, công chức hải quan đang thi hành nhiệm vụ được thực hiện việc truy đuổi và báo cáo ngay với người có thẩm quyền. Khi thực hiện truy đuổi phương tiện vận tải, hàng hóa buôn lậu, vận chuyển trái phép qua biên giới, công chức hải quan được dừng phương tiện vận tải. Việc truy đuổi và dừng phương tiện vận tải, hàng hóa buôn lậu, vận chuyển trái phép qua biên giới phải được thông báo cho cơ quan công an, bộ đội biên phòng, cảnh sát biển, quản lý thị trường trên địa bàn để phối hợp, đồng thời áp dụng các biện pháp ngăn chặn, xử lý theo quy định của pháp luật. Như vậy, nghiệp vụ kiểm soát hải quan là các nghiệp vụ do cơ quan hải quan tiến hành theo quy định (như thu thập thông tin trong nước và ngoài nước liên quan đến hoạt động hải quan; vận động quần chúng; điều tra nghiên cứu nắm tình hình; tuần tra kiểm soát, cơ sở bí mật, sưu tra, đấu tranh chuyên án; trinh sát nội tuyến, trinh sát ngoại tuyến, trinh sát kỹ thuật; các biện pháp ngăn chặn; tiến hành một số hoạt động điều tra theo thẩm quyền quy định tại Bộ Luật Tố tụng hình sự năm 2003 được sửa đổi, bổ sung năm 2015 và Pháp lệnh Tổ chức điều tra hình sự năm 2004 nay được thay thế bằng Luật tổ chức cơ quan điều tra hình sự năm 2015 để thực hiện nhiệm vụ phòng, chống buôn lậu, vận chuyển trái phép hàng hóa qua biên giới; phòng, chống buôn bán, vận chuyển trái phép ma túy; chống hàng giả và thực thi bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ trong lĩnh vực hải quan; phòng, chống khủng bố, rửa tiền và các hành vi khác vi phạm pháp luật hải quan. 1.1.3. Khái niệm thông quan hàng hóa. Theo định nghĩa tại chương 2 công ước Kyoto: “Thủ tục hải quan là tất cả các hoạt động mà cơ quan Hải quan và những người có liên quan phải thực hiện nhằm đảm bảo sự tuân thủ pháp luật Hải quan”. 10
16. Theo quy định tại khoản 22, điều 4 của Luật Hải quan: “Thủ tục hải quan là các công việc mà người khai Hải quan và công chức hải quan phải thực hiện theo quy định của Luật này đối với hàng hóa, phương tiện vận tải”. Như vậy người khai hải quan phải có trách nhiệm khai tờ khai hải quan, cơ quan hải quan phải tiếp nhận hồ sơ hải quan và tiến hành phân tích, xử lý thông tin để đưa ra mức độ kiểm tra từ miễn kiểm tra tới kiểm tra toàn bộ hồ sơ và kiểm tra hàng hóa. Theo Khoản 21, điều 4 Luật Hải quan số 54/2014/QH13 Thông quan là việc hoàn thành các thủ tục hải quan để hàng hóa được nhập khẩu, xuất khẩu hoặc đặt dưới chế độ quản lý nghiệp vụ hải quan khác. Điều 37 Luật Hải quan quy định cụ thể thủ tục thông quan, theo đó (i) Hàng hóa được thông quan sau khi đã hoàn thành thủ tục hải quan. (ii) Trường hợp người khai hải quan đã hoàn thành thủ tục hải quan nhưng chưa nộp, nộp chưa đủ số thuế phải nộp trong thời hạn quy định thì hàng hóa được thông quan khi được tổ chức tín dụng bảo lãnh về số tiền thuế phải nộp hoặc được áp dụng thời hạn nộp thuế theo quy định của pháp luật về thuế. (iii) Trường hợp chủ hàng hóa bị xử phạt vi phạm hành chính về hải quan bằng hình thức phạt tiền và hàng hóa đó được phép xuất khẩu, nhập khẩu thì hàng hóa có thể được thông quan nếu đã nộp phạt hoặc được tổ chức tín dụng bảo lãnh về số tiền phải nộp để thực hiện quyết định xử phạt của cơ quan hải quan hoặc cơ quan nhà nước có thẩm quyền. (iv) Đối với hàng hóa phải kiểm tra, phân tích, giám định để xác định có đủ điều kiện được xuất khẩu, nhập khẩu, cơ quan hải quan chỉ thực hiện thông quan hàng hóa sau khi xác định hànghóa được xuất khẩu, nhập khẩu trên cơ sở kết luận kiểm tra, phân tích, giám định hoặc thông báo miễn kiểm tra của cơ quan kiểm tra chuyên ngành theo quy định của pháp luật. (v) Hàng hóa phục vụ yêu cầu khẩn cấp; hàng hóa chuyên dùng phục vụ an ninh, quốc phòng; túi ngoại giao, túi lãnh sự, hành lý của cơ quan, tổ chức, cá nhân được hưởng quyền ưu đãi, miễn trừ được thông quan theo quy định tại Điều 50 và Điều 57 của Luật Hải quan. Điều 34 Thông tư số 38/2015/TT-BTC ngày 25/3/2015 của Bộ Tài chính quy định hàng hóa được thông quan trong các trường hợp sau: 11
17. - Hàng hóa được thông quan sau khi đã hoàn thành thủ tục hải quan; - Hàng hóa xuất khẩu, nhập khẩu được thông quan khi được xác định: Được áp dụng thời hạn nộp thuế theo quy định tại khoản 11 Điều 1 Luật sửa đổi, bổ sung một số Điều của Luật Quản lý thuế và hướng dẫn tại Điều 42 Thông tư số 38/2015/TT-BTC; hoặc Thuộc diện phải nộp thuế trước khi thông quan mà chưa nộp, hoặc nộp chưa đủ số tiền thuế phải nộp nhưng được tổ chức tín dụng bảo lãnh số tiền thuế phải nộp. - Thiếu một số chứng từ thuộc hồ sơ hải quan nhưng được Chi cục trưởng Chi cục Hải quan đồng ý cho gia hạn thời gian nộp bản chính theo quy định tại khoản 3 Điều 27 Nghị định số 08/2015/NĐ-CP; - Hàng hóa phải kiểm tra chuyên ngành được thông quan khi hoàn thành nghĩa vụ về thuế theo quy định và có một trong các chứng từ: Giấy thông báo miễn kiểm tra; Kết quả kiểm tra chuyên ngành đáp ứng yêu cầu quản lý đối với hàng hóa nhập khẩu của cơ quan kiểm tra chuyên ngành; Kết luận của cơ quan quản lý chuyên ngành hoặc quyết định xử lý của cơ quan nhà nước có thẩm quyền đối với lô hàng được phép nhập khẩu. - Hàng hóa xuất khẩu, nhập khẩu chưa nộp thuế, trong thời gian chờ làm thủ tục xét miễn, miễn thuế, không thu thuế được thông quan trong trường hợp sau: Hàng hóa phục vụ trực tiếp an ninh, quốc phòng, nộp đủ tiền thuế tiêu thụ đặc biệt, thuế bảo vệ môi trường và các loại thuế khác theo quy định của pháp luật (nếu có); Hàng hóa phòng chống thiên tai, dịch bệnh, cứu trợ khẩn cấp; hàng viện trợ nhân đạo, viện trợ không hoàn lại nộp đủ các loại thuế có liên quan theo quy định của pháp luật đối vớ’i trường hợp thuộc đối tượng chịu thuế; Hàng hóa được thanh toán bằng nguồn vốn ngân sách nhà nước có xác nhận của cơ quan có thẩm quyền về số tiền thuế chưa được thanh toán từ ngân sách nhà nước. Hiện nay, ngành Hải quan đang áp dụng hệ thống thông quan điện tử tự động (Vietnam Automated Cargo Clearance System - VNACCS) và hệ thống cơ sở dữ liệu thông tin tình báo (Vietnam Customs Intelligent Database System - VCIS) gọi 12
18. tắt là hệ thống VNACCS/VCIS [29] do Nhật Bản tài trợ cho Hải quan Việt Namgóp phần mang lại nhiều lợi ích hơn nữa cho người sử dụng gồm: người dân, doanh nghiệp và cả cơ quan hải quan. VNACCS được thiết kế để mở rộng các thủ tục liên quan đến quy trình thủ tục hải quan như thủ tục đăng kí danh mục miễn thuế, thủ tục áp dụng chung cho cả hàng hóa mậu dịch và phi mậu dịch, thủ tục đơn giản đối với hàng trị giá thấp, quản lí hàng tạm nhập tái xuất VNACCS cũng hoàn thiện chức năng tính thuế tự động bằng cách áp dụng việc đăng kí các chỉ tiêu dữ liệu; bổ sung phương thức nộp thuế thông qua ngân hàng hoặc bảo lãnh thuế thay bảo lãnh tự động trừ lùi, khôi phục tương ứng với số thuế đã nộp; rút ngắn thời gian làm thủ tục bằng cơ chế phân luồng tự động; tăng cường kết nối các bộ, ngành thông qua cơ chế một cửa quốc gia (NSW); hạn chế sử dụng hồ sơ giấy thông qua áp dụng chữ ký điện tử 1.2. Cơ chế điều chỉnh pháp luật hoạt động kiểm soát hàng hóa nhập khẩu thông quan 1.2.1. Lý luận nhà nước và pháp luật về cơ chế điều chỉnh pháp luật Nhà nước ta nêu cao tinh thần hòa bình, bởi vậy trong chính sách đối ngoại luôn có hai chữ “hòa bình”. Nếu trước đây Việt Nam chú trọng nhiều hơn đến các nước có cùng chế độ chủ nghĩa xã hội thì ngày nay chủ trương hợp tác với tất cả các nước, chủ động hội nhập, giải quyết các vấn đề kinh tế - xã hội có tính chất toàn cầu trên nguyên tắc tôn trọng ðộc lập, chủ quyền, và cùng có lợi, bảo vệ và thúc đẩy sản xuất trong nước. Trong quá trình đó Việt Nam đã chuyển từ nền kinh tế kế hoạch tập trung, bao cấp sang nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa; chuyển từ nền kinh tế ít thành phần, khép kín, nhập khẩu là chủ yếu sang nền kinh tế nhiều thành phần, kinh tế mở, chủ động mở cửa và hội nhập kinh tế. Nghị quyết Đại hội Đảng Xl (2011-2015) của Đảng ta đã đề ra đường lối đối ngoại của Việt Nam trong thời kỳ phát triển mới, nhấn mạnh vai trò của hội nhập quốc tế được mở rộng và ngày càng đi vào chiều sâu; góp phần quan trọng vào việc tăng cường nguồn lực cho phát triển, thực hiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa dất nước. Báo cáo chính trị của Đảng ta đã khẳng định sau 5 năm thực hiện Nghị quyết Đại hội XI của Đảng rút ra kinh nghiệm “chủ động, tích cực hội nhập quốc tế trên cơ sở giữ vững độc lập, tự chủ, lấy lợi ích quốc gia - dân tộc làm mục tiêu cao nhất, 13