Luận văn Kiểm sát việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Yên Bái

Nội dung text: Luận văn Kiểm sát việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Yên Bái

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI HÀ THỊ THU PHƢƠNG KIỂM SÁT VIỆC GIẢI QUYẾT TỐ GIÁC, TIN BÁO VỀ TỘI PHẠM VÀ KIẾN NGHỊ KHỞI TỐ THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN TỈNH YÊN BÁI Chuyên ngành : Luật n s v t t n n s Mã s : 60. 38. 01. 04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS NGUYỄN VĂN HUYÊN HÀ NỘI, 2017
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả trong luận văn chưa được công bố trong bất kì công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong luận văn đảm bảo tính chính xác và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Học viện khoa học xã hội Hà Nội. NGƢỜI CAM ĐOAN Hà Thị Thu Phƣơng
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 CHƢƠNG 1: KHÁI QUÁT VỀ KIỂM SÁT VIỆC GIẢI QUYẾT TỐ GIÁC, TIN BÁO VỀ TỘI PHẠM VÀ KIẾN NGHỊ KHỞI TỐ 6 1.1. Khái niệm kiểm sát việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố 6 1.2. Đặc điểm của kiểm sát việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố 14 1.3. Quy định của pháp luật về kiểm sát việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố của Viện kiểm sát 20 CHƢƠNG 2: THỰC TRẠNG KIỂM SÁT VIỆC GIẢI QUYẾT TỐ GIÁC, TIN BÁO VỀ TỘI PHẠM VÀ KIẾN NGHỊ KHỞI TỐ TỪ THỰC TIỄN TỈNH YÊN BÁI 37 2.1. Những yếu tố ảnh hưởng đến kiểm sát việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố 37 2.2. Thực tiễn công tác kiểm sát việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố 41 CHƢƠNG 3: GIẢI PHÁP NHẰM NÂNG CAO CHẤT LƢỢNG CÔNG TÁC KIỂM SÁT VIỆC GIẢI QUYẾT TỐ GIÁC, TIN BÁO VỀ TỘI PHẠM VÀ KIẾN NGHỊ KHỞI TỐ CỦA VIỆN KIỂM SÁT NHÂN DÂN HAI CẤP Ở TỈNH YÊN BÁI 62 3.1. Dự báo những yếu tố ảnh hưởng đến công tác kiểm sát việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố ở tỉnh Yên Bái. 62 3.2. Giải pháp nâng cao chất lượng công tác kiểm sát tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố ở Yên Bái 65 KẾT LUẬN 77 TÀI LIỆU THAM KHẢO 79 PHỤ LỤC 85
4. DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN BLHS Bộ luật hình sự BLTTHS Bộ luật tố tụng hình sự CQĐT Cơ quan điều tra ĐTV Điều tra viên KSV Kiểm sát viên TTHS Tố tụng hình sự TTLT Thông tư liên tịch VKS Viện kiểm sát VKSND Viện kiểm sát nhân dân VKSNDTC Viện kiểm sát nhân dân tối cao
5. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Viện kiểm sát nhân dân là cơ quan duy nhất được Hiến pháp trao cho chức năng kiểm sát các hoạt động tư pháp. Thông qua chức năng kiểm sát hoạt động tư pháp, Viện kiểm sát nhân dân kiểm sát tính hợp pháp của các hành vi, quyết định của cơ quan, tổ chức, cá nhân trong hoạt động tư pháp. Góp phần bảo đảm cho pháp luật được chấp hành nghiêm chỉnh và thống nhất, bảo đảm mọi hành vi phạm tội đều phải được phát hiện và xử lý kịp thời, đúng người, đúng tội, không làm oan người vô tội, không bỏ lọt tội phạm và người phạm tội. Hoạt động kiểm sát của VKSND được thực hiện ngay từ khi tiếp nhận, giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố và trong suốt quá trình khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử vụ án hình sự. Vai trò của VKSND trong hoạt động kiểm sát việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố là hết sức quan trọng, bởi làm tốt công tác này là tiền đề để VKSND thực hiện chức năng thực hành quyền công tố, kiểm sát điều tra, kiểm sát xét xử được thuận lợi, hạn chế tối đa tình trạng oan sai, bỏ lọt tội phạm, hạn chế được số vụ phải trả hồ sơ để điều tra bổ sung cũng như số vụ Tòa án tuyên không phạm tội. Trong những năm vừa qua, trên cơ sở quy định của pháp luật về chức năng, nhiệm vụ của VKSND, công tác kiểm sát việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố của VKSND tỉnh Yên Bái đã đạt được những kết quả nhất định. Tuy nhiên, trước sự biến đổi của tình hình kinh tế - xã hội cũng như tình hình tội phạm ngày càng gia tăng và diễn biến phức tạp thì việc thực hiện công tác này trên địa bàn tỉnh Yên Bái còn bộc lộ những khó khăn, vướng mắc từ các quy định của pháp luật; những hạn chế từ thực tiễn thực hiện công tác này tại địa phương như trình độ năng lực chuyên môn của một bộ phận cán bộ, KSV làm công tác kiểm sát việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố còn thấp chưa đáp ứng được yêu cầu của công việc; vẫn còn tình trạng nể nang giữa các cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành các hoạt động tố tụng dẫn đến quá trình giải quyết vụ việc còn kéo dài ảnh hưởng đến chất lượng 1
6. của công tác kiểm sát; mối quan hệ phối hợp giữa VKS với CQĐT, các cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra trong quá trình tiếp nhận, giải quyết nguồn tin đôi khi còn hình thức, chưa đạt hiệu quả, nên còn lọt người, lọt tội hoặc khởi tố không đúng. Trước tình hình đó, việc nghiên cứu một cách có hệ thống những vấn đề lý luận, các quy định của pháp luật và thực tiễn liên quan đến hoạt động kiểm sát việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố để làm sáng tỏ về mặt khoa học, trên cơ sở đó đưa ra những giải pháp nâng cao chất lượng công tác này là rất cần thiết, không những có ý nghĩa quan trọng về mặt pháp lý mà còn có ý nghĩa cả về thực tiễn áp dụng. Từ những lý do nêu trên, tác giả quyết định lựa chọn đề tài “Kiểm sát việc iải quyết t iác, tin báo về tội p ạm v kiến n ị k ởi t t eo p áp luật t t n n s Việt Nam từ t c tiễn tỉn Yên Bái” làm đề tài luận văn thạc sĩ Luật học. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Đã có nhiều công trình nghiên cứu về tố giác, tin báo về tội phạm, công tác kiểm sát việc tiếp nhận, giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố dưới các góc độ khác nhau như Luận văn thạc sĩ Luật học của tác giả Dương Tiến Mạnh với đề tài Kiểm sát việc giải quyết tin báo, tố giác về tội phạm trong luật tố tụng hình sự Việt Nam (Hà Nội – 2015); Luận văn thạc sĩ Luật học của tác giả Nguyễn Thu Hồng với đề tài Kiểm sát việc tiếp nhận, giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm từ thực tiễn tỉnh Lạng Sơn (Hà Nội- 2015); Các công trình ở dạng bài viết như: Nhiệm vụ, quyền hạn của Viện kiểm sát trong công tác kiểm sát việc giải quyết tin báo, tố giác về tội phạm và kiến nghị khởi tố theo yêu cầu của cải cách tư pháp của tác giả Thạc sĩ Nguyễn Duy Giảng, Tạp chí kiểm sát số 18-20/2008. Quy định của pháp luật về kiểm sát việc giải quyết tố giác, TBVTP và kiến nghị khởi tố - Thực trạng và một số đề xuất kiến nghị của tác giả Vũ Việt Hùng, Tạp chí kiểm sát, số 12/2009. Một số giải pháp nâng cao chất lượng công tác kiểm sát việc giải 2
7. quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố, tác giả Đỗ Mạnh Quang, Tạp chí kiểm sát, số 11/2011. Một số ý kiến nhằm hoàn thiện chế định kiểm sát việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố, tác giả Đinh Công Thành, Tạp chí kiểm sát, số 17/2011, Các công trình nghiên cứu nói trên đã phân tích và làm sáng tỏ được những vấn đề liên quan đến công tác kiểm sát việc tiếp nhận, giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố. Cho đến nay có thể khẳng định rằng chưa có công trình nào nghiên cứu chuyên sâu một cách đầy đủ và có hệ thống về những kết quả đã đạt được cũng như những vướng mắc trong quá trình thực hiện công tác kiểm sát việc tiếp nhận, giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố tại địa bàn tỉnh Yên Bái để từ đó đưa ra giải pháp nâng cao hiệu quả công tác kiểm sát việc tiếp nhận, giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố. Do đó, việc nghiên cứu đề tài luận văn này không trùng lặp với bất cứ đề tài nào đã được công bố từ trước đến nay. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. M c đíc n iên cứu Trên cơ sở nghiên cứu, luận văn làm rõ những vấn đề lý luận, các quy định của pháp luật tố tụng hình sự về kiểm sát việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố và thực tiễn thực hiện chức năng này của Viện kiểm sát nhân dân tỉnh Yên Bái từ đó đưa ra những giải pháp nâng cao hiệu quả của hoạt động này trong thực tiễn. 3.2. N iệm v n iên cứu Với mục đích nghiên cứu trên, luận văn đặt ra và giải quyết các vấn đề sau: - Hệ thống, làm rõ những vấn đề lý luận về kiểm sát việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố. - Phân tích, làm rõ các quy định của pháp luật tố tụng hình sự về chức năng kiểm sát việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố. 3
8. - Đánh giá thực trạng thực hiện chức năng kiểm sát việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố của VKSND tỉnh Yên Bái giai đoạn từ năm 2012 đến năm 2016. - Đề xuất những giải pháp nâng cao hiệu quả công tác kiểm sát việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố cho ngành Kiểm sát Yên Bái. 4. Đối tƣợng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đ i tượn n iên cứu Luận văn tập trung nghiên cứu những vấn đề lý luận, quy định của pháp luật tố tụng hình sự, Luật tổ chức VKSND và thực trạng áp dụng so với quy định của pháp luật về hoạt động thực hiện chức năng kiểm sát việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố. 4.2. P ạm vi n iên cứu - Về nội dung: Cùng với việc nghiên cứu những vấn đề lý luận cơ bản, luận văn chỉ nghiên cứu quy định của BLTTHS, Luật tổ chức VKSND và những văn bản dưới luật có liên quan về nhiệm vụ, quyền hạn của VKSND khi kiểm sát việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố mà không nghiên cứu quy định của pháp luật nước ngoài về vấn đề này. - Về địa bàn khảo sát: Luận văn chỉ khảo sát thực trạng áp dụng chức năng kiểm sát việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố trên địa bàn tỉnh Yên Bái, không khảo sát ở các tỉnh và thành phố khác. - Về thời gian khảo sát: Luận văn chỉ nghiên cứu số liệu giải quyết và thực tiễn thực hiện công tác kiểm sát việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố của VKSND tỉnh Yên Bái từ năm 2012 đến 2016. 5. Phƣơng pháp luận và các phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lê nin, tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước và pháp luật, quan điểm của Đảng và Nhà nước ta đối với chức năng kiểm sát việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố. Trong quá trình nghiên cứu đề tài, tác giả đã sử dụng các phương pháp như: phương pháp phân tích và tổng hợp, phương pháp so sánh, phương pháp 4
9. diễn dịch, phương pháp quy nạp, phương pháp thống kê. Các phương pháp này luôn hỗ trợ nhau trong quá trình thực hiện nhiệm vụ để làm rõ những vấn đề thuộc đối tượng, phạm vi nghiên cứu của đề tài. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý n ĩa lý luận Luận văn góp phần nhận thức toàn diện, sâu sắc về chức năng kiểm sát tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố; làm rõ những hạn chế, bất cập trong quá trình thực hiện công tác này để từ đó có những đề xuất giải pháp nâng cao hiệu quả thực hiện trong thực tiễn. 6.2. Ý n ĩa t c tiễn Luận văn được sử dụng là nguồn tài liệu nghiên cứu, tham khảo phục vụ công tác kiểm sát ở tỉnh Yên Bái. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm có 03 chương: - Chương 1. Khái quát về kiểm sát việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố. - Chương 2. Thực trạng kiểm sát việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố từ thực tiễn tỉnh Yên Bái. - Chương 3. Giải pháp nhằm nâng cao chất lượng công tác kiểm sát việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố của Viện kiểm sát hai cấp ở tỉnh Yên Bái. 5
10. CHƢƠNG 1 KHÁI QUÁT VỀ KIỂM SÁT VIỆC GIẢI QUYẾT TỐ GIÁC, TIN BÁO VỀ TỘI PHẠM VÀ KIẾN NGHỊ KHỞI TỐ 1.1. Khái niệm kiểm sát việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố Tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố là những đầu mối, nguồn thông tin quan trọng giúp cho Cơ quan điều tra và một số cơ quan khác được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra xác minh để xác định dấu hiệu của tội phạm. Trên cơ sở kết quả xác minh, các cơ quan này sẽ ban hành quyết định khởi tố hoặc không khởi tố vụ án hình sự. Do đó hoạt động tiếp nhận, giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố đóng vai trò quan trọng hàng đầu trong công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm. Đây được coi là hoạt động tiền tố tụng, là cơ sở và căn cứ để mở đầu cho các hoạt động tố tụng tiếp theo. Để là rõ vấn đề này, trước hết chúng ta cần phải làm rõ thế nào là tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố. 1.1.1. Khái niệm t giác, tin báo về tội phạm Dưới góc độ ngôn ngữ học các thuật ngữ: Tố cáo, tố giác, tin báo được hiểu là: Khái niệm tố cáo được hiểu theo hai nghĩa. Nghĩa thứ nhất: Tố cáo là báo cho mọi người hoặc cơ quan có thẩm quyền biết người hoặc hành động phạm pháp nào đó. Nghĩa thứ hai: tố cáo là vạch trần hành động xấu xa hoặc tội ác cho mọi người biết nhằm lên án, ngăn chặn. Khái niệm “Tố giác” được hiểu là: báo cho cơ quan chính quyền biết người hoặc hành động phạm pháp nào đó. Khái niệm “Tin” được hiểu theo hai nghĩa: Thứ nhất, là điều được truyền đi, báo đi cho biết sự việc, tình hình xảy ra. Thứ hai, là sự truyền đạt, sự phản ánh dưới các hình thức khác nhau, cho biết về thế giới xung quanh và những quá trình xảy ra trong nó. 6
11. Khái niệm “Báo” được hiểu theo hai nghĩa: Thứ nhất là, cho biết việc gì đó đã xảy ra. Thứ hai là, cho người có trách nhiệm nào đó biết về việc xảy ra có thể hại đến trật tự anh ninh chung là dấu hiệu biết trước [35]. Luật tố cáo năm 2011 quy định: Tố cáo là việc công dân theo thủ tục do Luật này quy định báo cho cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền biết về hành vi vi phạm pháp luật của bất cứ cơ quan, tổ chức, cá nhân nào gây thiệt hại hoặc đe dọa gây thiệt hại lợi ích của Nhà nước, quyền, lợi ích hợp pháp của công dân, cơ quan, tổ chức. [24] Tố cáo và tố giác về tội phạm có những điểm khác nhau. Thứ nhất, tố cáo hành vi vi phạm pháp luật, không phân biệt tính chất, mức độ vi phạm. Còn tố giác về tội phạm chỉ bao gồm hành vi vi phạm pháp luật có thể cấu thành tội phạm đã được quy định trong BLHS. Từ đó có thể thấy khái niệm tố cáo rộng hơn và bao hàm cả khái niệm tố giác về tội phạm theo TTHS. Thứ hai, tố cáo là quyền của công dân, còn tố giác về tội phạm là quyền đồng thời cũng là nghĩa vụ của công dân. Thứ ba, quan hệ pháp luật về tố cáo hành vi vi phạm pháp luật chỉ phát sinh sau khi công dân thực hiện quyền tố cáo. Còn quan hệ pháp luật tố giác về tội phạm phát sinh từ khi công dân biết tội phạm. Công dân có quyền tố cáo hay không tố cáo một hành vi vi phạm pháp luật nhưng nếu biết rõ hành vi hoặc người thực hiện hành vi có dấu hiệu tội phạm được quy định tại BLHS thì công dân phải tố giác về hành vi đó. Nếu biết mà không tố giác tội phạm thì công dân có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự về tội “Không tố giác tội phạm” theo quy định tại Điều 314 BLHS. [32] Dưới góc độ pháp lý, khái niệm tố giác, tin báo về tội phạm được nêu tại Thông tư liên ngành số 03/TT-LN ngày 15/5/1992 của Viện kiểm sát nhân dân tối cao – Bộ nội vụ (nay là bộ Công an) – Bộ quốc phòng – Bộ Lâm nghiệp – Tổng cục Hải quan hướng dẫn thi hành các quy định của luật TTHS năm 1988 về tiếp nhận, giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm như sau:“Tin báo và tố giác về tội phạm là những thông tin về tội phạm được quy định 7
12. trong luật TTHS do công dân, cơ quan Nhà nước, tổ chức kinh tế, tổ chức xã hội cung cấp cho cơ quan có trách nhiệm tiếp nhận và giải quyết; do các phương tiện đại chúng nêu lên hoặc do người phạm tội tự thú”. [51] Định nghĩa này đến này đến nay còn nhiều điểm chưa phù hợp. Trong khi đó, BLTTHS năm 2003 không quy định rõ thế nào là tin báo, tố giác về tội phạm mà chỉ quy định: “Công dân có thể tố giác tội phạm với Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án hoặc với các cơ quan khác, tổ chức. Nếu tố giác bằng miệng thì cơ quan, tổ chức tiếp nhận phải lập biên bản và có chữ ký của người tố giác. Cơ quan tổ chức khi phát hiện hoặc nhận được tố giác của công dân phải báo tin ngay về tội phạm cho Cơ quan điều tra bằng văn bản”. [22, Điều 101] Tuy nhiên, Thông tư liên tịch số 06/2013/TTLT-BCA-BQP-BTC- BNN&PTNT-VKSNDTC ngày 02 tháng 8 năm 2013 của Bộ Công an- Bộ Quốc phòng- Bộ tài chính- Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn- Viện kiểm sát nhân dân tối cao hướng dẫn thi hành quy định BLTTHS năm 2003 về tiếp nhận, giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố (Sau đây gọi tắt là Thông tư liên tịch số 06/2013) đã có giải thích về các từ ngữ này như sau: - Tố giác về tội phạm là những thông tin về hành vi có dấu hiệu tội phạm do cá nhân có danh tính, địa chỉ rõ ràng cung cấp cho cơ quan, cá nhân có trách nhiệm tiếp nhận, giải quyết. - Tin báo về tội phạm là những thông tin về hành vi có dấu hiệu tội phạm trên các phương tiện thông tin đại chúng hoặc do cơ quan, tổ chức cung cấp cho cơ quan, cá nhân có trách nhiệm tiếp nhận, giải quyết. Cách giải thích trên vẫn chưa phản ánh đúng bản chất của tố giác, tin báo về tội phạm. Bởi không phải tất cả các thông tin về hành vi có dấu hiệu tội phạm do cá nhân có danh tính, địa chỉ rõ ràng cung cấp thì đều được coi là tố giác về tội phạm mà nó cũng có thể là tin báo về tội phạm. Mặt khác, trách 8
13. nhiệm tiếp nhận tố giác, tin báo về tội phạm chỉ thuộc về các cơ quan có thẩm quyền chứ không bao gồm cá nhân. Theo chúng tôi, tố giác về tội phạm được hiểu là những thông tin về hành vi có dấu hiệu tội phạm được cá nhân phát hiện và tố cáo với cơ quan có thẩm quyền. Tin báo về tội phạm được hiểu là những thông tin về hành vi có dấu hiệu tội phạm trên các phương tiện thông tin đại chúng hoặc do cơ quan, tổ chức, cá nhân cung cấp cho cơ quan có thẩm quyền. Chúng tôi đồng tình với khái niệm tố giác, tin báo về tội phạm được quy định tại điểm 1, 2 Điều 144 BLTTHS năm 2015. Theo đó: - Tố giác về tội phạm là việc cá nhân phát hiện và tố cáo hành vi có dấu hiệu tội phạm với cơ quan có thẩm quyền. - Tin báo về tội phạm là thông tin về vụ việc có dấu hiệu tội phạm do cơ quan, tổ chức, cá nhân thông báo với cơ quan có thẩm quyền hoặc thông tin về tội phạm trên phương tiện thông tin đại chúng. Như vậy có thể hiểu: Tố giác, tin báo về tội phạm là những thông tin phản ánh về các dấu hiệu của tội phạm được quy định trong BLHS do cá nhân, tổ chức, cơ quan Nhà nước cung cấp bằng các hình thức thông tin khác nhau để cho các cơ quan có trách nhiệm tiếp nhận và giải quyết theo BLTTHS. Về mặt TTHS thì khái niệm về tố giác, tin báo về tội phạm có ý nghĩa quan trọng đối với các cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng và người tiến hành tố tụng trong công tác phát hiện, điều tra, truy tố, xét xử tội phạm và người phạm tội. Ở phương diện điều tra khám phá tội phạm; tố giác, tin báo về tội phạm là những thông tin ban đầu, có ý nghĩa rất lớn đối với các cơ quan có thẩm quyền xem xét tính chất nghiêm trọng của sự việc, là căn cứ để CQĐT mở ra những hoạt động điều tra, xác minh theo luật định nhằm làm rõ tính có căn cứ và hợp pháp của các tố giác, tin báo về tội phạm. Từ đó làm cơ sở để CQĐT tiến hành khởi tố vụ án hình sự, mở ra một giai đoạn mới trong tố tụng hình sự là giai đoạn điều tra vụ án hình sự. 9
14. Ngoài ra cần phân biệt tố giác, tin báo về tội phạm với đơn thư tố cáo nặc danh, đơn thư tố cáo của công dân về hành vi vi phạm pháp luật thuộc thẩm quyền của cơ quan hành chính nhà nước. Theo tác giả, tố cáo có bản chất là cung cấp thông tin giống như tin báo tội phạm, nên không cần câu nệ về chuyện nặc danh hay không nặc danh mà cần xem đó là một nguồn cung cấp thông tin. Khi cơ quan chức năng được cung cấp thông tin và có chứng cứ để xác minh nguồn thông tin đó thì phải có trách nhiệm xử lý, xem xét và giải quyết. Việc không quy định giải quyết loại tố cáo nặc danh sẽ dẫn đến tình trạng bỏ sót, không xử lý những hành vi vi phạm bị tố giác. 1.1.2. Khái niệm kiến nghị khởi t Dưới góc độ ngôn ngữ học, thuật ngữ “Kiến nghị” được hiểu là: “Nêu lên ý kiến đề nghị về một việc chung để cơ quan có thẩm quyền xét”; “Yêu cầu” là: “Nêu ra điều gì với người nào đó, tỏ ý muốn người ấy làm, biết rằng đó là việc thuộc nghĩa vụ, trách nhiệm hoặc quyền hạn, khả năng của người ấy”. [35] Hai thuật ngữ này đều có ý chung là đề nghị một cơ quan, một người nào đó làm một việc thuộc nhiệm vụ, trách nhiệm, khả năng của họ. Ở góc độ pháp lý, BLTTHS 1988 và BLTTHS 2003 đều không quy định khái niệm thế nào là “Kiến nghị khởi tố”. Khái niệm này được định nghĩa trong TTLT số 06 như sau: “Kiến nghị khởi tố là việc các cơ quan nhà nước khi thực hiện nhiệm vụ của mình phát hiện sự việc có dấu hiệu tội phạm và có văn bản kiến nghị Cơ quan điều tra xem xét khởi tố vụ án hình sự”. [1, Điều 3] Tuy nhiên, khái niệm này theo chúng tôi vẫn chưa đầy đủ, trách nhiệm tiếp nhận kiến nghị khởi tố không chỉ có CQĐT mà VKS cũng có trách nhiệm này. BLTTHS 2015 quy định “Kiến nghị khởi tố là việc cơ quan nhà nước có thẩm quyền kiến nghị bằng văn bản và gửi kèm chứng cứ, tài liệu liên quan cho Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát có thẩm quyền xem xét, xử lý vụ việc có dấu hiệu tội phạm”[27, Điều 144] 10
15. Từ những quy định trên, theo chúng tôi, kiến nghị khởi tố là quyền của cơ quan nhà nước, thể hiện bằng văn bản kiến nghị gửi đến CQĐT và VKS yêu cầu khởi tố vụ án hình sự để điều tra, xử lý tội phạm hoặc người phạm tội nào đó. Kiến nghị khởi tố là một dạng đặc biệt của tin báo về tội phạm. Bộ luật TTHS 2015 đã quy định tất cả các cơ quan Nhà nước đều có quyền kiến nghị khởi tố: “Cơ quan nhà nước phải thường xuyên kiểm tra, thanh tra việc thực hiện chức năng, nhiệm vụ được giao; phát hiện kịp thời hành vi vi phạm pháp luật để xử lý và thông báo ngay cho Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát mọi hành vi phạm tội xảy ra trong cơ quan và trong lĩnh vực quản lý của mình; kiến nghị và gửi tài liệu có liên quan cho Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát xem xét, khởi tố đối với người thực hiện hành vi phạm tội”[27, Điều 5]. Trong thực tiễn, các văn bản kiến nghị khởi tố thường là của cơ quan Thanh tra, Tòa án. Hai cơ quan này trong quá trình thực hiện nhiệm vụ của mình đã phát hiện ra những vụ việc có dấu hiệu tội phạm và chuyển hồ sơ vụ việc đó cùng văn bản kiến nghị đến Cơ quan điều tra có thẩm quyền để xem xét khởi tố vụ án hình sự, đồng thời thông báo ngay bằng văn bản cho VKS cùng cấp biết. Về lý luận, cần phân biệt trường hợp nào cơ quan Nhà nước là chủ thể của tin báo về tội phạm và trường hợp nào là chủ thể của kiến nghị khởi tố. Cơ quan nhà nước là chủ thể của kiến nghị khởi tố trong trường hợp thông qua công tác thanh tra, kiểm tra, xét xử, phát hiện hành vi có dấu hiệu tội phạm thì thu thập hồ sơ, tài liệu liên quan, kèm theo văn bản kiến nghị khởi tố gửi đến CQĐT, VKS cùng cấp đề nghị khởi tố vụ án. Cơ quan nhà nước là chủ thể của tin báo về tội phạm trong trường hợp thông qua công tác quản lý hoặc công tác khác, phát hiện vi phạm có dấu hiệu tội phạm trong lĩnh vực mình quản lý thì cung cấp thông tin cho cơ quan có thẩm quyền để xem xét, giải quyết. [32] Như vậy, kiến nghị khởi tố là việc các cơ quan nhà nước khi thực hiện nhiệm vụ của mình phát hiện sự việc có dấu hiệu tội phạm và có văn bản kiến 11
16. nghị gửi kèm theo tài liệu liên quan cho CQĐT, VKS có thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự để xem xét xử lý. 1.1.3. Khái niệm kiểm sát việc giải quyết t giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi t . Để đảm bảo cho mọi hành vi phạm tội phải được phát hiện kịp thời, xử lý nhanh chóng, công minh theo đúng pháp luật thì cần có một cơ quan có chức năng kiểm tra và giám sát hoạt động áp dụng pháp luật của các cơ quan có thẩm quyền tố tụng. Hiến pháp năm 2013 quy định: “Viện kiểm sát nhân dân thực hành quyền công tố, kiểm sát hoạt động tư pháp” [23, Điều 107, Khoản 1]. Luật tổ chức VKSND năm 2014 đã cụ thể hóa quy định trên bằng việc quy định rõ VKS thực hiện hai chức năng đó là thực hành quyền công tố, kiểm sát hoạt động tư pháp của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam [25, Điều 2, Khoản 1]. Đây là hai chức năng đặc thù của VKS, tạo cơ sở pháp lý vững chắc để VKS thực hiện tốt nhiệm vụ bảo vệ Hiến pháp và pháp luật, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân, góp phần bảo đảm pháp luật được chấp hành nghiêm chỉnh và thống nhất. Kiểm sát hoạt động tư pháp là một dạng giám sát nhà nước về tư pháp, đây là hoạt động mang tính quyền lực nhà nước. Tuy nhiên, khác với hoạt động giám sát Nhà nước nói chung về tư pháp, kiểm sát hoạt động tư pháp là sự giám sát trực tiếp các hoạt động cụ thể của CQĐT, các cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra, Tòa án và người tham gia tố tụng trong quá trình giải quyết vụ án với mục đích nhằm đảm bảo cho pháp luật được áp dụng nghiêm chỉnh và thống nhất. Bản chất của chức năng kiểm sát hoạt động tư pháp trong TTHS là kiểm tra tính có căn cứ và tính hợp pháp của các hành vi, quyết định của cơ quan, tổ chức, cá nhân trong hoạt động tư pháp. Việc kiểm sát hoạt động tư pháp của VKS được thực hiện ngay từ khi tiếp nhận và giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố 12
17. và trong suốt quá trình giải quyết vụ án hình sự. Chức năng kiểm sát của VKSND trong giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố là việc VKSND sử dụng các quyền năng pháp lý thuộc nội dung quyền kiểm sát do pháp luật tố tụng hình sự quy định để kiểm tra tính có căn cứ và tính hợp pháp của các hành vi, quyết định của các chủ thể có thẩm quyền trong quá trình xác minh các nguồn thông tin có dấu hiệu tội phạm. Mục đích của công tác kiểm sát việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố nhằm đảm bảo mọi tố giác, tin báo về tội phạm đều phải được tiếp nhận, kiểm tra, xác minh, xử lý kịp thời; không để lọt tội phạm và người phạm tội, không làm oan người vô tội. Việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm của Cơ quan điều tra phải khách quan, toàn diện, đầy đủ, chính xác, kịp thời, đúng pháp luật, những vi phạm trong công tác này phải được phát hiện, khắc phục và xử lý nghiêm minh. Kiểm sát việc tiếp nhận, giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm là hoạt động giám sát liên tục, cụ thể, trực tiếp các hoạt động của cơ quan điều tra, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra trong suốt quá trình giải quyết công tác này theo quy định của pháp luật tố tụng hình sự. Có thể nói vai trò của VKS trong hoạt động kiểm sát việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố của các cơ quan có thẩm quyền là hết sức quan trọng, bởi công tác tiếp nhận, giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố chính là “đầu vào” của toàn bộ quá trình tố tụng sau này. Nếu kiểm sát được chặt chẽ “đầu vào” thì sẽ là bước đầu tiên đảm bảo chất lượng “đầu ra” của hoạt động tố tụng hình sự. Mặt khác, thông qua kiểm sát chặt chẽ, đầy đủ việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố của CQĐT và các cơ quan khác được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra thì VKS mới có cơ sở để đảm bảo mọi hành vi phạm tội đều phải được khởi tố, điều tra và xử lý kịp thời, không để lọt tội phạm và người phạm tội. 13
18. Tóm lại, căn cứ vào các quy định của Hiến pháp, BLTTHS, các Luật về tổ chức và khái niệm, phạm vi công tác kiểm sát, theo tác giả: “Kiểm sát việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố là việc sử dụng quyền năng pháp lý của VKS theo quy định của pháp luật để kiểm tra tính có căn cứ và tính hợp pháp của các hành vi, quyết định của cơ quan có thẩm quyền trong việc xem xét giải quyết xử lý đối với những thông tin về hành vi có dấu hiệu tội phạm do cá nhân, cơ quan, tổ chức cung cấp hoặc cơ quan Nhà nước có thẩm quyền kiến nghị khởi tố theo quy định của pháp luật.” 1.2. Đặc điểm của kiểm sát việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố 1.2.1. C ủ t ể có quyền kiểm sát việc iải quyết t iác, tin báo về tội p ạm v kiến n ị k ởi t Hoạt động tiếp nhận, giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố đóng vai trò rất quan trọng trọng việc phát hiện tội phạm và người phạm tội. Tuy nhiên, không phải lúc nào hoạt động này cũng đạt được mục đích của nó. Đôi khi vì một lý do nào đó như sự cả nể trong các mối quan hệ xã hội, sự mua chuộc bằng tiền bạc hòng làm sai lệch nội dung vụ việc, sự yếu kém về nghiệp vụ của những người có thẩm quyền tiến hành tố tụng mà sự việc không được giải quyết kịp thời và đúng quy định của pháp luật. Chính vì thế cần phải có sự kiểm tra, giám sát quá trình xác minh, xem xét và giải quyết, xử lý tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố. Bởi nếu không có giám sát thì sẽ dẫn đến việc oan sai, bỏ lọt người, lọt tội, ảnh hưởng đến uy tín của các cơ quan tiến hành tố tụng và niềm tin của nhân dân vào sự nghiêm minh của pháp luật. VKS là cơ quan có chức năng kiểm tra, giám sát hoạt động áp dụng pháp luật của các cơ quan tiến hành tố tụng và người có thẩm quyền quyền tiến hành tố tụng. Khi tiến hành hoạt động kiểm sát, VKSND phải dựa trên các căn cứ pháp lý tối thượng là Hiến pháp, Luật tổ chức VKSND, BLTTHS 14
19. và các văn bản pháp luật khác có liên quan để xem xét, bảo đảm sự tuân theo pháp luật của các chủ thể bị kiểm sát, cũng như bảo đảm tính hợp pháp của ngay chính các hoạt động kiểm sát của VKSND. Kiểm sát hoạt động tư pháp được thực hiện đồng thời hoặc qua một trong hai hình thức: trực tiếp hoặc gián tiếp. Ở hình thức trực tiếp KSV trực tiếp tự mình thực hiện một số công việc nào đó, tham gia một hành vi, hoạt động nào đó cùng các cơ quan tư pháp tương ứng hoặc chứng kiến các cơ quan tư pháp tiến hành một công việc cụ thể (Ví dụ KSV tham gia khám nghiệm hiện trường, khai quật tử thi trong giai đoạn điều tra; chứng kiến việc khám nhà, chỗ ở, thực hiện giám định, ). Ở hình thức gián tiếp, VKS nhận các báo cáo của các cơ quan tư pháp gửi đến. Trong các giai đoạn của tố tụng hình sự, VKS phải có trách nhiệm áp dụng những biện pháp do BLTTHS quy định để loại trừ việc vi phạm pháp luật của bất kỳ cơ quan tư pháp hoặc cán bộ tư pháp nào. Trong mối quan hệ với CQĐT và các cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra, việc VKS tiến hành kiểm sát hoạt động tư pháp đảm bảo cho công tác điều tra, xác minh, thu thập tài liệu, chứng cứ của những vụ việc có dấu hiệu tội phạm và các vụ án hình sự của diễn ra khách quan, đúng quy định của pháp luật, đảm bảo cho mọi hành vi vi phạm pháp luật đều được phát hiện và xử lý kịp thời. Kiểm sát hoạt động tư pháp của VKS khác với hoạt động giám sát hoạt động tư pháp của Quốc hội và giám sát thực hiện quyền lực nhà nước của các cơ quan khác. Kiểm sát hoạt động tư pháp của Viện kiểm sát vừa mang tính đối trọng vừa mang tính phối hợp. Mục đích kiểm sát hoạt động tư pháp của VKS nhằm ngăn ngừa những vi phạm pháp luật từ phía các cơ quan tư pháp khác (mang tính đối trọng) và nếu phát hiện vi phạm pháp luật thì yêu cầu khắc phục hoặc cùng với cơ quan đã có hành vi vi phạm khắc phục hậu quả, khôi phục lại trạng thái bình thường các quan hệ xã hội đã bị xâm phạm. Kiểm sát hoạt động tư pháp của VKS được thực hiện ngay trong quá trình giải 15