Luận văn Kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi từ thực tiễn tỉnh Đồng Nai

Nội dung text: Luận văn Kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi từ thực tiễn tỉnh Đồng Nai

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI   NGUYỄN THỊ THÀNH KIỂM SÁT ĐIỀU TRA VỤ ÁN HIẾP DÂM NGƯỜI DƯỚI 16 TUỔI TỪ THỰC TIỄN TỈNH ĐỒNG NAI LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HÌNH SỰ VÀ TỐ TỤNG HÌNH SỰ Hà Nội, năm 2021
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI   NGUYỄN THỊ THÀNH KIỂM SÁT ĐIỀU TRA VỤ ÁN HIẾP DÂM NGƯỜI DƯỚI 16 TUỔI TỪ THỰC TIỄN TỈNH ĐỒNG NAI Ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số : 8.38.01.04 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS. PHÙNG THẾ VẮC Hà Nội, năm 2021
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi tên Nguyễn Thị Thành, là tác giả đề tài Luận văn cao học Luật “KSĐT vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi từ thực tiễn tỉnh Đồng Nai”. Tôi xin cam đoan, đây là công trình nghiên cứu của cá nhân, dưới sự hướng dẫn khoa học của thầy PGS. TS Phùng Thế Vắc. Những thông tin, số liệu mang tính chất cá nhân, đảm bảo tính khách quan, khoa học, nếu được trích dẫn, sử dụng chỉ nhằm mục đích nghiên cứu và học tập, ngoài ra không sử dụng vào bất cứ mục đích nào khác Tác giả Nguyễn Thị Thành
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ QUI ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VỀ KIỂM SÁT ĐIỀU TRA VỤ ÁN HIẾP DÂM NGƯỜI DƯỚI 16 TUỔI 7 1.1. Những vấn đề lý luận về kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi 7 1.2. Quy định của pháp luật về kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi 17 Chương 2: THỰC TRẠNG KIỂM SÁT ĐIỀU TRA VỤ ÁN HIẾP DÂM NGƯỜI DƯỚI 16 TUỔI TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH ĐỒNG NAI 38 2.1. Tổng quan tình hình điều tra tội phạm hiếp dâm người dưới 16 tuổi trên địa bàn tỉnh Đồng Nai 38 2.2. Thực trạng hoạt động kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi trên địa bàn tỉnh Đồng Nai 41 2.3. Nguyên nhân của những tồn tại, hạn chế trong kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi trên địa bàn tỉnh Đồng Nai 55 Chương 3: GIẢI PHÁP NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG KIỂM SÁT ĐIỀU TRA VỤ ÁN HIẾP DÂM NGƯỜI DƯỚI 16 TUỔI TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH ĐỒNG NAI 61 3.1. Hoàn thiện một số quy định pháp luật 61 3.2. Nâng cao chất lượng kiểm tra, chỉ đạo của Lãnh đạo Viện kiểm sát với hoạt động kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi 62 3.3. Không ngừng nâng cao chất lượng kiểm sát viên kiểm sát các vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi 64 3.4. Nâng cao mối quan hệ phối hợp với Cơ quan Cảnh sát điều tra Công an tỉnh trong thực hiện kiểm sát điều tra các vụ án hình sự 65 3.5. Các giải pháp khác 65 KẾT LUẬN 67 DANH MỤC CÁC TÀI LIỆU THAM KHẢO 69
5. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT CAND Công an nhân dân BLHS Bộ luật hình sự BLTTHS Bộ luật tố tụng hình sự CQĐT Cơ quan điều tra KTVA Khởi tố vụ án KSĐT Kiểm sát điều tra KSV Kiểm sát viên QĐ Quyết định TTHS Tố tụng hình sự TNHS Trách nhiệm hình sự VAHS Vụ án hình sự VKS Viện kiểm sát VKSND Viện kiểm sát nhân dân VKSNDTC Viện kiểm sát nhân dân tối cao
6. DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 2.1: Thống kê số liệu của các vụ án hình sự trên địa bàn tỉnh Đồng Nai từ năm 2016 đến 2020 38 Bảng 2.2: Thống kê các vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi trên địa bàn tỉnh Đồng Nai từ năm 2016 đến 2020 40
7. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Người dưới 16 tuổi – theo pháp luật gọi là trẻ em là lứa tuổi được Đảng, nhà nước và toàn thể xã hội quan tâm, chăm sóc và bảo vệ để phát triển trong tương lai trở thành chủ nhân đất nước, xây dựng và phát triển đất nước ngày càng giàu mạnh. Trẻ em hay người dưới 16 tuổi chính là những mầm non của đất nước. Đây là nhóm đối tượng rất đặc biệt, cần sự quan tâm đặc biệt của cộng đồng. Do vậy, tất cả các hành vi xâm hại tình dục trẻ em – xâm hại tình dục đối với người dưới 16 tuổi đều bị pháp luật hình sự coi là tội phạm và bị trừng phạt rất nghiêm minh. Trong đó hành vi hiếp dâm người dưới 16 tuổi là hành vi gây ra hậu quả nặng nề cho nạn nhân bị xã hội lên án và pháp luật trừng trị. Theo số liệu thống kê về tình hình tội phạm hiếp dâm người dưới 16 tuổi trên toàn quốc trong những năm gần đây cho thấy: tội phạm này đang có chiều hướng gia tăng cả về số vụ và tính chất nguy hiểm cho xã hội của loại tội phạm. Trong đó, Đồng Nai là một trong những tỉnh có tỷ lệ tội phạm hiếp dâm người dưới 16 tuổi chiếm tỷ lệ cao (đứng thứ 5 của cả nước sau Hà Nội, TP.HCM, Đắk Lắk, Tây Ninh). Cụ thể: Nếu năm 2019 toàn tỉnh khởi tố, điều tra 20 vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi thì đến năm 2020 đã khởi tố, điều tra 29 vụ án về tội phạm này. Tội hiếp dâm người dưới 16 tuổi được quy định tại Điều 142 Bộ LHS năm 2015 là cơ sở pháp lý để các cơ quan tiến hành tố tụng tỉnh Đồng Nai áp dụng xử lý đối với tội phạm này. Trong khi đó, quá trình điều tra, truy tố, xét xử đối với tội phạm này cần phải dựa vào căn cứ những quy định của BLTTHS và các văn bản hướng dẫn thi hành. Bên cạnh những kết quả đã đạt được, hoạt động của VKS trong kiểm sát điều tra các vụ án hình sự nói chung, kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi nói riêng còn nhiều hạn chế, thiếu sót như: Còn chưa thực hiện tốt hoạt động kiểm sát điều 1
8. tra ngay từ đầu, kiểm sát việc lập hồ sơ vụ án còn chưa có chủ động, chưa đầy đủ, toàn diện, việc phát hiện các vi phạm trong hoạt động điều tra của CQĐT chưa được thường xuyên, thiếu kiên quyết, vẫn còn hiện tượng nể nang Do đó, đã làm ảnh hưởng đến chất lượng công tác giải quyết đối với loại án này. Để góp phần nâng cao hiệu quả của công tác kiểm sát điều tra và xử lý các loại tội phạm hình sự nói chung, loại tội phạm hiếp dâm người dưới 16 nói riêng. Đồng thời, góp phần nâng cao hiệu quả KSĐT loại tội phạm này trên địa bàn tỉnh Đồng Nai, để làm nền tảng cơ sở xây dựng lý luận cho việc nhận thức và góp phần nâng cao chất lượng công tác KSĐT các vụ án hình sự, học viên đã chọn đề tài “Kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi từ thực tiễn tỉnh Đồng Nai” để nghiên cứu. 2. Tình hình nghiên cứu của đề tài Hiện nay, ở nước ta có nhiều đề tài khoa học, công trình, chuyên đề nghiên cứu và các bài viết có liên quan về các vấn đề liên quan đến hoạt động kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi, cụ thể như sau: Luận văn thạc sĩ luật học: “Quan hệ phối hợp giữa Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án tỉnh Đồng Nai trong điều tra, truy tố, xét xử vụ án hiếp dâm trẻ em” của tác giả Võ Thị Xuân Đào, trường Đại học Cảnh sát nhân dân năm 2012. Luận văn thạc sĩ luật học: Thực hiện pháp luật về kiểm sát hoạt động tư pháp từ thực tiễn tỉnh Cao bằng của tác giả Nguyễn Văn Thuần, Học viện Khoa học xã hội năm 2020. Luận văn thạc sĩ: Thực hiện pháp luật về kiểm sát hoạt động tư pháp từ thực tiễn tỉnh Cao bằng của: Nguyễn Văn Thuần, Học viện Khoa học xã hội năm 2020. 2
9. Luận văn thạc sĩ luật học: “Điều tra các vụ án hiếp dâm trẻ em trên địa bàn tỉnh Đồng Nai” của tác giả Đặng Văn Tám, Đại học cảnh sát nhân dân năm 2006. Bài viết: Một số vấn đề lý luận về chức năng kiểm sát hoạt động tư pháp của Viện kiểm sát nhân dân của tác giả Lê Ngọc Duy; Tạp chí Kiểm sát – năm 2021 số 10 - tr.8-16. Bài viết: Bàn về đối tượng kiểm sát thi hành án hình sự của Viện kiểm sát nhân dân của tác giả Đinh Hoàng Quang; Tạp chí Khoa học Kiểm sát – năm 2021 số 45 - tr.35-41. Bài viết: Công tác kiểm sát hoạt động tư pháp trong giai đoạn cải cách tư pháp của tác giả Nguyễn Đức Hạnh; Tạp chí Kiểm sát năm 2020 số 11 - tr.13-22. Bài viết: Cơ sở lý luận của hoạt động kiểm sát điều tra vụ án hình sự của tác giả Trần Đình Hải; Tạp chí Kiểm sát năm 2019 số 13 - tr.9-13 Bài viết: Chức năng thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp trong tố tụng hình sự của tác giả Trần Thị Liên, Tạp chí Luật học năm 2019 Số 02, tr. 34-45. Bài viết: "Một số khó khăn, vướng mắc trong hoạt động thực hành quyền công tố và kiểm sát điều tra các vụ án xâm hại tình dục trẻ em" của tác giả Lại Viết Quang; Tạp chí Khoa học kiểm sát năm 2019 số 30. Bài viết: "Cơ sở lý luận của hoạt động kiểm sát điều tra vụ án hình sự" của tác giả Trần Đình Hải; Tạp chí Kiểm sát năm 2019 số 13 - tr.9-13. Chuyên đề nghiên cứu: “Tăng cường trách nhiệm công tố trong hoạt động điều tra” của Vụ THQCT và KSĐT án trật tự xã hội, VKSNDTC năm 2011 Các công trình nghiên cứu, các đề tài khoa học, các bài viết đối với hoạt động kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi khá đa dạng và phong phú tuy nhiên công trình nghiên cứu khai thác dưới góc độ liên 3
10. quan đến nội dung “kiểm sát hoạt động điều tra đối với các vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi” và gắn với một địa bàn nhất định như tỉnh Đồng Nai thì chưa có. Chính vì vậy nghiên cứu về vấn đề này là một hướng nghiên cứu mới. Trong quá trình nghiên cứu đề tài tác giả kế thừa những giá trị về mặt lý luận và thực tiễn nói chung đối với hoạt động kiểm sát điều tra của Viện kiểm sát nhân dân trong giai đoạn điều tra các vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi. 3. Mục đích nghiên cứu và nhiệm vụ nghiên cứu - Mục đích nghiên cứu: Trên cơ sở nghiên cứu, làm rõ những vấn đề lý luận, quy định của pháp luật tố tụng hình sự về kiểm sát điều tra và thực tiễn thực hiện ở tỉnh Đồng Nai, luận văn đã đề xuất các giải pháp góp phần nâng cao hiệu quả trong công tác kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi trên địa bàn tỉnh Đồng Nai - Nhiệm vụ nghiên cứu: Để đạt được các mục đích nêu trên, trong quá trình nghiên cứu luận văn cần giải quyết một số các nhiệm vụ sau: + Làm rõ các vấn đề lý luận về hoạt động kiểm sát điều tra của Viện kiểm sát như: khái niệm, đặc điểm, nội dung và phạm vi của hoạt động kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi. + Làm rõ các quy định của pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam về công tác kiểm sát điều tra của Viện kiểm sát đối với vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi. + Nghiên cứu, phân tích, đánh giá làm rõ thực trạng hoạt động Kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi của Viện kiểm sát trên địa bàn tỉnh Đồng Nai trên cơ sở phân tích các số liệu thực tiễn từ đó rút ra những ưu điểm, hạn chế trong thực tiễn áp dụng, nguyên nhân của những hạn chế. + Đề xuất các giải pháp góp phần nâng cao hiệu quả của hoạt động KSĐT vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi trong thực tiễn. 4
11. 4. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: Đề tài nghiên cứu những vấn đề lý luận, quy định pháp luật tố tụng hình sự về công tác kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi và thực tiễn hoạt động kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi từ thực tiễn tỉnh Đồng Nai từ đó đề ra những giải pháp góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi. - Phạm vi nghiên cứu: + Về không gian nghiên cứu: là lĩnh vực kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi xảy ra trên địa bàn tỉnh Đồng Nai. + Về thời gian: Luận văn nghiên cứu trên cơ sở các số liệu tổng kết thực tế trên địa bàn tỉnh Đồng Nai từ năm 2016 – 2020. 5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu - Cơ sở lý luận: Luận văn được nghiên cứu dựa trên chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh; quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về pháp chế xã hội chủ nghĩa về đấu tranh phòng chống tội phạm, những nguyên tắc cơ bản của khoa học pháp lý, khoa học điều tra hình sự, những vấn đề lý luận cơ bản về tội phạm nói chung và tội phạm hiếp dâm người dưới 16 tuổi nói riêng. - Phương pháp nghiên cứu: - Phương pháp phân tích, tổng hợp: Nghiên cứu các văn bản pháp luật, tài liệu, hồ sơ, báo cáo tổng kết; trao đổi với Kiểm sát viên, Điều tra viên có nhiều kinh nghiệm thực tiễn thụ lý, giải quyết các vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi từ đó tổng hợp, phân tích, so sánh rút ra những kết luận cụ thể. + Phương pháp hệ thống hóa, thống kê, đối chiếu, lựa chọn điển hình: kết hợp nghiên cứu lý luận với thực tiễn, từ việc tổng kết những kinh nghiệm KSĐT trong thực tế để đưa ra những kiến nghị và giải pháp nhằm nâng cao 5
12. hiệu quả hoạt động trong công tác Kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi của Viện kiểm sát nhân dân tỉnh Đồng Nai 6. Ý nghĩa lý luận và ý nghĩa thực tiễn của luận văn - Ý nghĩa lý luận: Kết quả nghiên cứu của luận văn có thể dùng làm tư liệu tham khảo dùng để phục vụ nghiên cứu, giảng dạy trong các trường Kiểm sát đáp ứng được yêu cầu không ngừng nâng cao chất lượng công tác kiểm sát điều tra các vụ án hình sự của VKSND. - Ý nghĩa thực tiễn: Luận văn nghiên cứu, phân tích hoạt động kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi trên địa bàn tỉnh Đồng Nai. Do đó, trên cơ sở những giải pháp trình bày trong luận văn, Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát nhân dân hai cấp trên địa bàn tỉnh Đồng Nai có thể tham khảo, vận dụng trong thực tiễn, áp dụng trong hoạt động KSĐT các vụ án hình sự nói chung và các vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi nói riêng hoặc trong quá trình điều tra các vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi nói chung. 7. Kết cấu của luận văn Luận văn được tác giả kết cấu ngoài phần nội dung còn bao gồm các phần mở đầu, kết luận, danh mục các tài liệu tham khảo, trong đó nội dung luận văn được kết cấu thành 3 chương như sau: Chương 1: Những vấn đề lý luận và quy định của pháp luật về kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi Chương 2: Thực trạng kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi trên địa bàn tỉnh Đồng Nai Chương 3: Giải pháp nâng cao chất lượng kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi trên địa bàn tỉnh Đồng Nai. 6
13. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ QUI ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VỀ KIỂM SÁT ĐIỀU TRA VỤ ÁN HIẾP DÂM NGƯỜI DƯỚI 16 TUỔI 1.1. Những vấn đề lý luận về kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi 1.1.1. Khái niệm, đặc điểm kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi 1.1.1.1. Khái niệm kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi Bên cạnh chức năng thực hành quyền công tố, VKS còn được giao thực hiện chức năng kiểm sát hoạt động tư pháp. Kiểm sát hoạt động tư pháp nói chung và kiểm sát điều tra nói riêng là chức năng hiến định của VKS, một dạng giám sát của nhà nước về tư pháp, là một hoạt động mang tính chất thể hiện quyền lực của nhà nước. Mục đích của công tác kiểm sát các hoạt động tư pháp là nhằm đảm bảo cho pháp luật được chấp hành nghiêm chỉnh và thống nhất trong quá trình hoạt động tư pháp của các chủ thể. Theo quy định tại Khoản 1 Điều 4 Luật tổ chức VKS năm 2014 có quy định: Kiểm sát các hoạt động tư pháp chính là hoạt động thực hiện quyền lực của Nhà nước, do Nhà nước giao cho VKS nhằm thực hiện kiểm tra, giám sát các hoạt động của Cơ quan tiến hành tố tụng, tòa án, cơ quan thi hành án và một số cơ quan khác khi được giao nhiệm vụ điều tra nhằm đảm bảo tính pháp chế trong việc thực hiện các hoạt động tư pháp của những cơ quan này. Hoạt động KSĐT các VAHS là hoạt động có tính tổ chức, thể hiện quyền lực Nhà nước, do VKS tiến hành theo trình tự, thủ tục chặt chẽ nhằm cá biệt hóa các quy phạm pháp luật hình sự và TTHS vào những trường hợp; chủ thể cụ thể nhằm phát hiện những sai phạm, kịp thời đề ra các kiến nghị và yêu cầu các cơ quan liên quan trong quá trình điều tra các VAHS, khắc phục, sửa chữa để đảm bảo cho việc giải quyết các vụ án hình sự được thực 7
14. hiện đúng theo quy định của pháp luật. Theo quy định của BLTTHS và Luật tổ chức VKSND năm 2014 thì kiểm sát điều tra VAHS là hoạt động “ nhánh ” của VKSND trong việc thực hiện chức năng kiểm sát các HĐTP, trong đó điều tra VAHS chính là hoạt động cụ thể của hoạt động tư pháp nói chung. Như vậy, căn cứ khái niệm kiểm sát HĐTP, KSĐT các VAHS có thể hiểu kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi là hoạt động thực hiện quyền lực nhà nước, do nhà nước trao cho VKS thực hiện những nhiệm vụ quyền hạn nhất định nhằm kiểm tra, giám sát các hoạt động của CQĐT, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi để đảm bảo hoạt động khởi tố, điều tra của các chủ thể này được tiến hành theo đúng quy định của pháp luật Theo từ điển của Luật học: Công tác kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong điều tra của Cơ quan điều tra và các cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra bằng các hoạt động cụ thể như sau: Kiểm sát việc khởi tố, kiểm sát các hoạt động điều tra; giải quyết tranh chấp về thẩm quyền điều tra; quyết định áp dụng, thay đổi hoặc hủy bỏ các biện pháp ngăn chặn; hủy bỏ các quyết định trái pháp luật của Cơ quan điều tra; yêu cầu Cơ quan điều tra khắc phục các vi phạm pháp luật trong hoạt động điều tra, thay đổi, xử lý Điều tra viên có vi phạm pháp luật; nếu hành vi vi phạm đó có dấu hiệu phạm tội thì khởi tố về mặt hình sự; quyết định đình chỉ hoặc tạm đình chỉ điều tra, quyết định truy tố bị can; kiến nghị với các cơ quan, tổ chức, đơn vị hữu quan áp dụng những biện pháp phòng ngừa tội phạm [21]. Căn cứ quy định tại Điều 166 BLTTHS năm 2015 và Điều 15 Luật tổ chức VKS năm 2014, hoạt động kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi được tiến hành bằng các hoạt động như sau: Kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong việc khởi tố, điều tra và lập hồ sơ vụ án của CQĐT, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra; Kiểm sát hoạt động của người tham gia tố tụng, yêu cầu, kiến nghị cơ quan, tổ chức, cá nhân có 8
15. thẩm quyền xử lý nghiêm minh người tham gia tố tụng vi phạm pháp luật; Giải quyết tranh chấp về thẩm quyền điều tra; Yêu cầu CQĐT, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra cung cấp tài liệu liên quan để kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong việc khởi tố, điều tra khi cần thiết; Kiến nghị, yêu cầu CQĐT, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra khắc phục vi phạm trong việc khởi tố, điều tra; Yêu cầu Thủ trưởng CQĐT, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra thay đổi Điều tra viên, cán bộ điều tra; xử lý nghiêm minh các Điều tra viên, các cán bộ điều tra vi phạm pháp luật trong hoạt động tố tụng; Kiến nghị cơ quan, tổ chức hữu quan áp dụng biện pháp phòng ngừa tội phạm và vi phạm pháp luật; Thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn khác trong kiểm sát điều tra vụ án hình sự theo quy định của BLTTHS [24]. Kiểm sát điều tra là hoạt động giám sát và kiểm tra của VKS đối với các hoạt động tố tụng hoặc hoạt động tham gia tố tụng của các chủ thể có liên quan ở giai đoạn điều tra. Các hoạt động này do các cơ quan có thẩm quyền điều tra tội phạm thực hiện. VKS giám sát việc tuân thủ pháp luật, kiểm sát tính hợp pháp và tính có căn cứ của các hành vi, các quyết định tố tụng của các chủ thể tiến hành các hoạt động khởi tố, điều tra và sự chấp hành đúng pháp luật của những người tham gia tố tụng. Trong khi đó, Điều 142 BLHS năm 2015 quy định chi tiết về tội hiếp dâm người dưới 16 tuổi cụ thể như sau: người phạm tội có hành vi dùng vũ lực, đe doạ dùng vũ lực hoặc lợi dụng tình trạng không thể tự vệ được của nạn nhân hoặc thủ đoạn khác (Đây là dấu hiệu bắt buộc nếu nạn nhân là người từ đủ 13 tuổi đến dưới 16 tuổi, tuy nhiên nếu nạn nhân dưới 13 tuổi thì hành vi trên không phải là dấu hiệu bắt buộc), nhằm mục đích giao cấu hoặc thực hiện hành vi quan hệ khác trái với ý muốn của nạn nhân (thái độ của nạn nhân trên chỉ áp dụng đối với nạn nhân là người từ đủ 13 tuổi đến dưới 16 tuổi, còn nạn nhân dưới 13 tuổi thì dù trái ý muốn hay thuận tình đều đủ yếu 9
16. tố cấu thành tội phạm tội hiếp dâm người dưới 16 tuổi). Như vậy, vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi là vụ án hình sự trong đó người phạm tội dùng vũ lực hoặc lợi dụng tình trạng không thể tự vệ được của nạn nhân hoặc thủ đoạn khác nhằm mục đích giao cấu hoặc thực hiện hành vi quan hệ khác trái với ý muốn với người từ đủ 13 tuổi đến dưới 16 tuổi trái với ý muốn của họ. Từ những phân tích trên, tác giả có thể đưa ra khái niệm: Kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi là hoạt động của Viện kiểm sát thực hiện chức năng kiểm sát hoạt động tư pháp nhằm bảo đảm tính hợp pháp của các hành vi, quyết định của cơ quan, tổ chức, cá nhân trong điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi. Kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi là hoạt động của VKSND để kiểm sát tính hợp pháp của các hành vi, quyết định của CQĐT đối với hành vi dùng vũ lực, đe dọa dùng vũ lực hoặc lợi dụng tình trạng không thể tự vệ được của nạn nhân hoặc thủ đoạn khác giao cấu hoặc thực hiện hành vi quan hệ tình dục khác với người từ đủ 13 tuổi đến dưới 16 tuổi trái với ý muốn của họ và giao cấu hoặc thực hiện hành vi quan hệ tình dục khác với người dưới 13 tuổi hay lợi dụng sự phát triển chưa hoàn thiện về thể chất và trí tuệ của trẻ em, xâm hại đến quyền bất khả xâm phạm về tình dục, danh dự, nhân phẩm, sức khỏe và gây ảnh hưởng đến sự phát triển bình thường của trẻ em của người phạm tội; của những người tham gia tố tụng khác theo quy định của pháp luật. 1.1.1.2. Đặc điểm kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi Vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi là một loại vụ án hình sự có những đặc điểm chung của vụ án hình sự như sau: Thứ nhất, kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi là hoạt động chỉ do cơ quan VKS tiến hành – đây là một chức năng của VKS được quy định trong TTHS năm 2015: Theo quy định pháp luật trong Bộ luật TTHS thì VKSND các cấp là các cơ quan có quyền kiểm sát điều tra các vụ 10
17. án hình sự trong đó có vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi. Quá trình thực hiện chức năng của mình, VKS đã góp phần bảo đảm các quy định của pháp luật được thực hiện một cách chính xác, thống nhất và toàn diện. Chủ thể trực tiếp thực hiện hoạt động KSĐT đối với các vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi là KSV – thông qua việc thực hiện chức năng, nhiệm vụ của mình trong giai đoạn điều tra vụ án. Thứ hai, kiểm sát điều tra vụ án hình sự nói chung và kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi nói riêng được thực hiện bắt đầu từ khi cơ quan có thẩm quyền ra QĐ khởi tố vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi và được kết thúc khi cơ quan điều tra kết thúc điều tra vụ án và chuyển hồ sơ vụ án cùng bản kết luận điều tra cho VKS đề nghị truy tố hoặc ra quyết định đình chỉ điều tra vụ án theo đúng quy định pháp luật. Thứ ba, trong quá trình Kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi thì Viện kiểm sát sử dụng quyền yêu cầu và quyền kiến nghị làm công cụ để thực hiện. VKS sử dụng quyền yêu cầu và kiến nghị khi CQĐT không làm hoặc làm không đúng, làm không đầy đủ theo quy định pháp luật tố tụng hình sự những vấn đề liên quan đến hoạt động điều tra đối với các vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi nhằm sửa chữa, khắc phục kịp thời những hoạt động vi phạm trong quá trình điều tra. Trong đó: Quyền yêu cầu được các KSV trực tiếp kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi sử dụng để điều chỉnh và khắc phục vi phạm, thiếu sót trong quá trình điều tra, nó được thể hiện bằng các văn bản hoặc bằng lời nói. Quyền yêu cầu của KSV đối với Điều tra viên hoặc cán bộ điều tra thường có hiệu lực ngay. Ví dụ như: KSV yêu cầu CQĐT thay đổi điều tra viên; giám định tuổi của bị hại, giám định lại dấu vết trên thân thể của bị hại, chuyển hồ sơ, các tài liệu chứng cứ cho VKS, yêu cầu thực nghiệm hiện trường các vụ án Bên cạnh đó, quyền yêu cầu trong các vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi còn được VKS sử dụng nhằm mục đích tìm kiếm, phát hiện vi phạm, ví dụ như khi phát hiện việc thu thập chứng cứ trong quá trình điều tra chưa đầy đủ, vi 11
18. phạm thủ tục pháp luật tố tụng thì VKS có quyền yêu cầu CQĐT, cán bộ điều tra cung cấp các tài liệu liên quan để làm rõ, khắc phục các vi phạm đó. Quyền kiến nghị của VKS đối với các VAHS nói chung và các vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi nói riêng mang tính chất chỉ ra vi phạm, tồn tại hạn chế để rút kinh nghiệm, khắc phục khi tiến hành điều tra đối với các vụ án khác và được thể hiện bằng các văn bản. Ví dụ như: Kiến nghị CQĐT về việc CQĐT vi phạm thời hạn chuyển giao bản kết luận điều tra quá thời hạn quy định; kiến nghị về việc không thông báo hoặc thông báo muộn cho VKS về tiến hành xem xét dấu vết, khám nghiệm hiện trường, khám nghiệm tử thi. Trong quá trình KSĐT thì quyền kiến nghị được VKS sử dụng khi phát hiện vi phạm của CQĐT và người có thẩm quyền điều tra. Quyền kiến nghị có thể được tổng hợp thành kiến nghị chung nhằm mục đích là rút kinh nghiệm. Thứ tư, mục đích của hoạt động KSĐT các vụ án các vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi của VKS là nhằm đảm bảo cho các hoạt động của các chủ thể có thẩm quyền tiến hành điều tra trong giai đoạn điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi được thực hiện theo đúng trình tự, thủ tục do pháp luật quy định, đảm bảo cho toàn bộ quá trình điều tra được khách quan, trung thực và chính xác góp phần bảo vệ pháp chế xã hội chủ nghĩa, bảo vệ quyền lợi của chủ thể bị xâm hại. Bên cạnh những đặc điểm chung của các hoạt động kiểm sát điều tra các vụ án hình sự khác, hoạt động kiểm sát vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi có những đặc điểm riêng biệt, đó là: Hoạt động của VKS nhằm kiểm sát tính hợp pháp, đúng pháp luật của các hành vi, quyết định của cơ quan, tổ chức và cá nhân trong điều tra vụ án đối với hành vi của người dùng vũ lực, đe dọa dùng vũ lực hoặc lợi dụng tình trạng không thể tự vệ được của nạn nhân hoặc thủ đoạn khác giao cấu hoặc thực hiện hành vi quan hệ tình dục khác với người từ đủ 13 tuổi đến dưới 16 tuổi trái với ý muốn của họ và giao cấu hoặc thực hiện hành vi quan hệ tình dục khác với người dưới 13 tuổi xâm hại đến quyền bất khả xâm phạm về 12
19. tình dục, danh dự, nhân phẩm, sức khỏe và gây ảnh hưởng đến sự phát triển bình thường của người dưới 16 tuổi. Bị hại trong vụ án là chủ thể đặc biệt, dưới 16 tuổi – là những người chưa phát triển và hoàn thiện về thể chất, tinh thần nên thủ tục tố tụng áp dụng đối với vụ án là thủ tục tố tụng đặc biệt theo quy định tại chương XXVIII của BLTTHS năm 2015. Bên cạnh đó, KSV kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi phải là những người được đào tạo hoặc có kinh nghiệm về điều tra, truy tố, xét xử các vụ án liên quan đến người dưới 18 tuổi, các vụ án liên quan đến hiếp dâm, cưỡng dâm có hiểu biết sâu về tâm lý học, sinh học, khoa học giáo dục đối với người dưới 18 tuổi. Ngoài ra, việc kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi phải bảo đảm cho quá trình điều tra vụ án như lấy lời khai người bị hại, giám định thương tật của bị hại, xem xét dấu vết trên thân thể của bị hại phải là thủ tục tố tụng đặc biệt bảo đảm quyền và lợi ích tốt nhất của bị hại. Trong đó, kiểm sát việc xác định tuổi của bị hại trong vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi là rất quan trọng và phải đảm bảo đúng quy định của pháp luật. Tất cả mọi thông tin liên quan đến vụ án, đến bị hại phải được bảo đảm giữ bí mật. 1.1.2. Phạm vi, đối tượng và hình thức kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi 1.1.2.1. Phạm vi kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi Kiểm sát điều tra vụ án hình sự nói chung và kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi là một trong những chức năng đặc biệt quan trọng của VKS nhằm đảm bảo cho các hoạt động giải quyết vụ án được tiến hành hiệu quả, đúng người, đúng tội, đúng pháp luật. Về bản chất hoạt động kiểm sát điều tra VAHS nói chung và vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi nói riêng của VKS đó là kiểm tra, giám sát, nhanh chóng đề ra biện pháp khắc phục những sai sót đối với các hoạt động nghiệp vụ của CQĐT trong quá trình giải quyết vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi. 13
20. Về phạm vi của kiểm sát điều tra vụ án hình sự từ trước đến nay vẫn đang còn là vấn đề có nhiều quan điểm khác nhau. Do đó, hoạt động kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi cũng không nằm ngoài những luồng quan điểm này. Có nhiều ý kiến cho rằng phạm vi kiểm sát điều tra VAHS được bắt đầu từ khi giải quyết tin báo, tố giác về tội phạm và kết thúc khi VKS ra QĐ truy tố bị can trước tòa án bằng bản cáo trạng Tuy nhiên, đa số đều có ý kiến là cơ bản thống nhất rằng phạm vi kiểm sát bắt đầu từ khi có QĐ khởi tố VAHS và kết thúc khi CQĐT ra bản kết luận điều tra hoặc đình chỉ điều tra đối với VAHS đó. Như vậy, phạm vi của hoạt động kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi được bắt đầu xác định từ khi có quyết định khởi tố vụ án đối với vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi cho tới khi vụ án được kết thúc điều tra bằng bản kết luận điều tra của CQĐT chuyển giao cho VKS đề nghị truy tố hoặc đến khi CQĐT ra quyết định đình chỉ điều tra vụ án Việc xác định phạm vi kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi như trên thể hiện sự đầy đủ, toàn diện của công tác kiểm sát VAHS của VKS, cũng thể hiện đầy đủ bản chất pháp lý của hoạt động kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong điều tra VAHS, đó chính là kiểm tra tính chính xác, tính có căn cứ pháp lý và có tính hợp pháp trong hoạt động tố tụng của cơ quan tiến hành tố tụng khi điều tra vụ án hình sự. 1.1.2.2. Đối tượng kiểm sát điều tra trong các vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi VKS thực hiện công tác kiểm sát điều tra đối với các hoạt động của CQĐT và các cơ quan khác được giao tiến hành một số hoạt động điều tra. Căn cứ vào điểm 6, điểm 7 Điều 9 Luật Tổ chức cơ quan điều tra hình sự năm 2015 thì các “cơ quan khác” nêu trên trong lực lượng CAND được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra như là: Cục quản lý xuất nhập cảnh, các Cục nghiệp vụ an ninh ở Bộ Công an; Cục Cảnh sát giao thông, Cục Phòng cháy chữa cháy và cứu nạn, cứu hộ; Cục Cảnh sát phòng chống 14
21. tội phạm về môi trường; Cục Cảnh sát phòng, chống tội phạm công nghệ cao; Phòng quản lý xuất nhập cảnh; các phòng nghiệp vụ an ninh thuộc Công an tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương và các đội an ninh Công an quận, huyện, thành phố trực thuộc tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương; Phòng Cảnh sát giao thông; Phòng Cảnh sát phòng cháy chữa cháy; Phòng cứu nạn, cứu hộ; Phòng Cảnh sát phòng, chống tội phạm công nghệ cao; Cảnh sát phòng cháy và chữa cháy của tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương; trại giam. Các “cơ quan khác” trong Quân đội nhân dân được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra gồm có: Trại giam, đơn vị bộ đội độc lập cấp trung đoàn và tương đương. Như vậy, đối với vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi thuộc thẩm quyền điều tra của CQĐT trong CAND hay Quân đội nhân dân đều trở thành đối tượng chủ thể của hoạt động kiểm sát điều tra của VKSND. Những người tham gia tố tụng trong vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi trong giai đoạn điều tra bao gồm cụ thể như: bị can, bị hại, người có quyền và nghĩa vụ liên quan, người làm chứng, người bào chữa, người giám hộ Khi tham gia tố tụng, hoạt động của những người này phải tuân thủ theo đúng quy định của pháp luật thì vụ án mới đảm bảo tính chính xác, khách quan. Quá trình kiểm sát điều tra, KSV phải chủ động yêu cầu Điều tra viên giải thích và bảo đảm thực hiện quyền và nghĩa vụ của người bị bắt, tạm giữ, bị can và những người tham gia tố tụng khác theo quy định tại Điều 71 BLTTHS [36]. Khi kiểm sát điều tra vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi nếu có phát hiện CQĐT có dấu hiệu vi phạm pháp luật, VKS có thể áp dụng các biện pháp kiểm sát như quyền yêu cầu chủ thể bị kiểm sát tự kiểm tra và báo cáo kết quả cho VKS biết hoặc tự mình trực tiếp kiểm tra Nếu thông qua hoạt động kiểm sát điều tra đối với vụ án hiếp dâm người dưới 16 tuổi mà phát hiện có căn cứ xác định chủ thể bị kiểm sát có các hành vi vi phạm pháp luật thì VKS chỉ có quyền kiến nghị, kháng nghị, yêu cầu chủ thể bị kiểm sát thực 15