Luận văn Hợp đồng tín dụng ngân hàng theo pháp luật Việt Nam từ thực tiễn Thành phố Hồ Chí Minh

Nội dung text: Luận văn Hợp đồng tín dụng ngân hàng theo pháp luật Việt Nam từ thực tiễn Thành phố Hồ Chí Minh

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI LÂM THỊ KIỀU DUNG HỢP ĐỒNG TÍN DỤNG NGÂN HÀNG THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Chuyên ngành: Luật Kinh tế Mã số: 60.38.01.07 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. TRẦN ĐÌNH HẢO HÀ NỘI - 2016 HÀ NỘI - 2016
2. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 CHƯƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ HỢP ĐỒNG TÍN DỤNG 6 1.1. Những vấn đề lý luận về hợp đồng tín dụng 6 1.1.1. Khái niệm hợp đồng tín dụng 6 1.1.2. Hình thức và thời điểm phát sinh hiệu lực của hợp đồng tín dụng 8 1.1.3. Bản chất của hợp đồng tín dụng 10 1.2 . Nội dung cơ bản của PL về hợp đồng tín dụng 12 1.2.1. Khái niệm, đặc điểm pháp luật về hợp đồng tín dụng 12 1.2.2. Nội dung của pháp luật về hợp đồng tín dụng 17 CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG QUY ĐỊNH PHÁP LUẬT VỀ HỢP ĐỒNG TÍN DỤNG. 25 2.1. Thực trạng quy định pháp luật về hợp đồng tín dụng. 25 2.1.1. Đối tượng của hợp đồng tín dụng 26 2.1.2. Chủ thể của hợp đồng tín dụng 27 2.1.3. Quyền và nghĩa vụ của các chủ thể tham gia hợp đồng tín dụng 30 2.1.4. Hợp đồng tín dụng vô hiệu 35 2.2. Tranh chấp hợp đồng tín dụng. 37 2.2.1. Các dạng tranh chấp hợp đồng tín dụng 39 2.2.2. Các nguyên nhân dẫn đến tranh chấp hợp đồng tín dụng 47 2.2.3. Gỉải quyết tranh chấp phát sinh từ hợp đồng tín dụng 53 CHƯƠNG 3: PHƯƠNG HƯỚNG, GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN CÁC QUY ĐỊNH PHÁP LUẬT VÊ HỢP ĐỒNG TÍN DỤNG 59 3.1. Phương hướng hoàn thiện. 59 3.2. Những giải pháp cụ thể. 61 KẾT LUẬN. 64 TÀI LIỆU THAM KHẢO 67
3. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLDS : Bộ luật Dân sự năm 2005 BLDS : Bộ luật Dân sự 2015 BLTTDS : Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2008 HĐTD : Hợp đồng tín dụng NHTM : Ngân hàng Thương mại NHNN : Ngân hàng Nhà nước TCTD : Tổ chức tín dụng TSBĐ : Tài sản bảo đảm
4. LỜI MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Việt Nam đã và đang có những bước tiến dài trong quá trình xây dựng và hoàn thiện nền kinh tế thị trường, tiến đến hội nhập kinh tế quốc tế sâu rộng. Trong bối cảnh đó, ngân hàng được xem là lĩnh vực hoạt động sôi động. Những năm qua, hàng loạt các ngân hàng ra đời, sự cạnh tranh giữa các ngân hàng từ đó cũng ngày càng mãnh liệt hơn, từ mô hình tổ chức, chuyên môn nghiệp vụ đến hiện đại hóa công nghệ, phát triển chất lượng sản phẩm, dịch vụ Tuy nhiên, hoạt động của các ngân hàng, nhất là hoạt động cấp tín dụng được xem là hoạt động tiềm ẩn nhiều rủi ro, tác động lớn đến nền kinh tế đất nước. Đặc biệt, trong bối cảnh của Việt Nam hiện nay, đã có không ít các ngân hàng rơi vào tình trạng kiểm soát đặc biệt, hay sự sáp nhập giữa các ngân hàng. Chính những điều đó, đã đặt ra sự cần thiết phải tiếp tục nghiên cứu và hoàn thiện hơn nữa pháp luật về Ngân hàng nói chung và đặc biệt là pháp luật về hợp đồng tín dụng nói riêng. Có thể nói, hợp đồng nói chung và hợp đồng tín dụng nói riêng là một trong những công cụ, phương tiện pháp lý quan trọng và thông dụng để các tổ chức, cá nhân trao đổi lợi ích nhằm thỏa mãn nhu cầu vật chất, tinh thần trong sản xuất kinh doanh cũng như trong sinh hoạt tiêu dùng. Ngoài ra, hợp đồng tín dụng còn đóng vai trò quan trọng trong quá trình vận hành nền kinh tế, vì nó là hình thức pháp lý cơ bản để bảo đảm cho các hoạt động tín dụng ngân hàng được diễn ra trong vòng trật tự. Trong thời gian qua, pháp luật về ngân hàng nói chung và pháp luật về hợp đồng tín dụng nói riêng đã được Nhà nước đặc biệt quan tâm và không ngừng hoàn thiện. Việc ban hành Bộ luật dân sự 2015, Luật Thương mại 2005, Luật Ngân hàng nhà nước, Luật Các tổ chức tín dụng và các văn bản hướng dẫn thi hành, các văn bản liên quan đã tạo ra một khung pháp lý quan trọng, tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động cấp tín dụng không ngừng phát triển, góp phần thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. 1
5. Tuy nhiên, bên cạnh kết quả đạt được thì pháp luật ngân hàng nói chung và pháp luật về hợp đồng tín dụng nói riêng, cũng tồn tại nhiều bất cập, mâu thuẫn, chưa rõ ràng. Từ đó, dẫn đến tình trạng tranh chấp giữa các bên tham gia ký kết hợp đồng ngày càng phổ biến, gay gắt và phức tạp. Thành phố Hồ Chí Minh - trung tâm kinh tế quan trọng của cả nước, là nơi hoạt động thương mại- tài chính năng động nhất. Cho nên đây cũng là nơi tiềm ẩn nhiều rủi ro trong hoạt động kinh doanh của các tổ chức tín dụng do thị trường cạnh tranh vô cùng gay gắt và khốc liệt. Chính vì sựcần thiết của vấn đề mang tính thời sự này, người viết chọn đề tài “Hợp đồng tín dụng ngân hàng theo pháp luật Việt nam từ thực tiễn TP Hồ Chí Minh” làm luận văn tốt nghiệp của mình. Đề tài tập trung nghiên cứu quy định pháp luật về hợp đồng tín dụng, từ đó tìm ra được những hạn chế, bất cập trong quá trình áp dụng pháp luật. Đồng thời, kiến nghị đưa ra các giải pháp khả thi, góp phần hoàn thiện các quy định pháp luật về hợp đồng tín dụng, nhằm tạo môi trường pháp lý lành mạnh cho sự phát triển của các chủ thể kinh doanh trong lĩnh vực ngân hàng. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Qua khảo sát hiện nay ở Việt Nam các công trình nghiên cứu liên quan đến lĩnh vực tín dụng nói chung và hợp đồng tín dụng nói riêng, người viết nhận thấy đây không phải là một lĩnh vực hoàn toàn mới, đã có không ít công trình nghiên cứu của các nhà khoa học, nhà luật học ở những khía cạnh có liên quan như: Luận văn thạc sĩ luật học “Chế độ pháp lý và thực tiễn vê việc ký kết, thực hiện hợp đồng tín dụng tại chi nhánh ngân hàng nông nghiệp và phát triển nông thôn Láng hạ” của Bùi Thị Nga (năm 2007); Luận văn thạc sĩ luật học “Pháp luật về hợp đồng tín dụng ngân hàng ở Việt nam” của Nguyễn Thị Hồng Thúy (năm 2008); Luận văn cử nhân luật “Pháp luật giải quyết tranh chấp Hợp đồng tín dụng ngân hàng ở Việt nam”của Nguyễn Cao Cường (năm 2008). Luận văn thạc sĩ kinh tế “Hoàn thiện công tác bảo đảm tiền vay bằng tài sản tại ngân hàng Nông nghiệp và phát triển nông thôn chi nhánh Hải Âu” của Trần Công Sinh (năm 2014); Luận án tiến sĩ luật 2
6. học “Hiệu lực của hợp đồng theo quy định của pháp luật Việt Nam” của Lê Minh Hùng (năm 2010). Các công trình nghiên cứu trên đã góp phần tạo cơ sở lý luận và thực tiễn cho việc hoàn thiện pháp luật về hợp đồng tín dụng. Tuy nhiên, phần lớn các công trình trên đều nghiên cứu một cách khái quát, chung chung về hợp đồng tín dụng hoặc một khía cạnh nhất định liên quan đến chế định hợp đồng. Chỉ có Luận văn thạc sĩ luật học “Pháp luật về hợp đồng tín dụng ngân hàng ở Việt Nam” của Nguyễn Thị Hồng Thúy (năm 2008) nghiên cứu tương đối bao quát về hợp đồng tín dụng. Tuy nhiên, công trình này được viết trong thời điểm Luật Các tổ chức tín dụng 1997 (sửa đổi bổ sung 2004) còn hiệu lực và chỉ tập trung một số vấn đề cơ bản của hợp đồng tín dụng, các tranh chấp phát sinh từ hợp đồng tín dụng. Vì vậy, những công trình nghiên cứu trước đây liên quan đến hợp đồng tín dụng chưa được nghiên cứu một cách có hệ thống. Như vậy, từ khi Luật Các tổ chức tín dụng 2010 có hiệu lực thì vẫn chưa tìm thấy công trình nghiên cứu về đề tài “Hợp đồng tín dụng ngân hàng theo pháp luật Việt nam từ thực tiễn thành phố Hồ Chí Minh”, vì thế rất cần được nghiên cứu. Hơn nữa, các quy định của pháp luật về vấn đề này vẫn còn nhiều bất cập chưa phù hợp với thực tiễn. Hy vọng rằng, đây sẽ là đề tài nghiên cứu có hệ thống về hợp đồng tín dụng , nhằm góp phần hoàn thiện pháp luật về tín dụng nói chung và hợp đồng tín dụng nói riêng thông qua việc phân tích, đánh giá các quy định pháp luật và tìm hiểu thực trạng áp dụng pháp luật hiện hành để đưa ra các kiến nghị, giải pháp mang tính khả thi cao. 3. Mục đích nhiệm vụ nghiên cứu đề tài Mục đích nghiên cứu của luận văn là phân tích, đánh giá và tổng hợp các quy định của pháp luật dựa trên cơ sở lý luận; nêu lên thực trạng áp dụng các quy định hiện hành về hợp đồng tín dụng vào thực tiễn TP Hồ Chí Minh, nhằm nâng cao công tác quản lý tại các tổ chức tín dụng. Thông qua việc nghiên cứu, luận văn sẽ làm rõ được những điểm tiến bộ, đồng thời cho thấy được những điểm bất cập đang tồn tại trong các văn bản pháp luật 3
7. hiện hành liên quan đến hợp đồng tín dụng.Trên cơ sở đó, người viết đề xuất các giải pháp nhằm hoàn thiện các quy định về hợp đồng tín dụng cũng hiện nay. Nhiệm vụ nghiên cứu của luận văn: - Hệ thống hóa và làm rõ hơn cơ sở lý luận quy định pháp luật về hợp đồng tín dụng. - Làm rõ thực trạng áp dụng các quy định pháp luật, những tranh chấp phát sinh từ hợp đồng tín dụng và chỉ ra những nguyên nhân căn cơ dẫn đến tồn tại, hạn chế trên thực tế về hợp đồng tín dụng cũng như các tranh chấp phát sinh từ hợp đồng tín dụng. - Đề xuất những định hướng và giải pháp đối với những quy định pháp luật về hợp đồng tín dụng. 4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu của đề tài Luận văn tập trung nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực tiễn về pháp luật HĐTD, các tranh chấp về HĐTD ở TP Hồ Chí Minh, trên cơ sở đó,đề ra các giải pháp, đặc biệt là các giải pháp pháp lý nhằm đảm bảo cho các hoạt động cho các TCTD trong giai đoạn hiện nay. 5. Giới hạn phạm vi nghiên cứu - Về nội dung: Tập trung nghiên cứu sâu về các điều khoản chủ yếu về hợp đồng tín dụng .Đồng thời, sẽ chỉ ra các nguyên nhân của các tranh chấp phát sinh từ hợp đồng tín dụng.Từ đó, đề ra những giải pháp khả thi nhằm hoàn thiện hơn các quy định về hợp đồng tín dụng. - Về lãnh thổ: Do pháp luật về hợp đồng tín dụng là một đề tài rộng, cho nên tác giả chỉ đề cập đến hợp đồng tín dụng trong nước, không nghiên cứu pháp luật về hợp đồng tín dụng có yếu tố nước ngoài. - Về chủ thể: Tác giả tập trung nghiên cứu giữa các chủ thể tham gia giao kết hợp đồng là các tổ chức tín dụng với tổ chức, cá nhân. 4
8. 6. Phương pháp nghiên cứu Như nhiều công trình khoa học pháp lý khác, đề tài nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác – Lênin cũng như quán triệt quan điểm đường lối, chính sách của Đảng và pháp luật của Nhà nước. Ngoài ra, luận văn còn sử dụng một số phương pháp cơ bản khác như: Phương pháp phân tích, bình luận những quy định pháp luật về hợp đồng tín dụng và có hướng hoàn thiện cho pháp luật hiện hành. Luận văn tham khảo từ nguồn sách báo có liên quan như sách chuyên khảo, giáo trình, để tìm kiếm tài liệu, thông tin nhằm phục vụ cho việc nghiên cứu đề tài. 7. Bố cục của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục, danh mục các chữ cái viết tắt, danh mục tài liệu tham khảo, luận văn được bố cục theo 3 chương như sau: Chương 1: Những vấn đề lý luận về hợp đồng tín dụng. Chương 2: Thực trạng quy định pháp luật về hợp đồng tín dụng tại TP Hồ Chí Minh Chương 3: Phương hướng, giải pháp hoàn thiện các quy định pháp luật về hợp đồng tín dụng. 5
9. CHƯƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ HỢP ĐỒNG TÍN DỤNG 1.1. Những vấn đề lý luận về hợp đồng tín dụng 1.1.1. Khái niệm hợp đồng tín dụng Hợp đồng có thể chia làm nhiều loại như: hợp đồng dân sự, hợp đồng thương mại, hợp đồng lao động, nhưng chúng đều có chung một đặc điểm đó là sự thỏa thuận giữa các bên nhằm xác lập, thay đổi, chấm dứt quyền và nghĩa vụ của các bên giao kết hợp đồng ấy. Trong luật học, hợp đồng được định nghĩa là sự thoả thuận bằng lời nói (hoặc văn bản) giữa hai hay nhiều chủ thể có đủ năng lực pháp luật và năng lực hành vi, nhằm xác lập,thực hiện hay chấm dứt các quyền và nghĩa vụ pháp lý nhất định trên cơ sở phù hợp với pháp luật và đạo đức xã hội. Theo quy định tại Điều 463 BLDS 2015[24]; (Điều 471 BLDS 2005) [23]: Hợp đồng vay tài sản là sự thỏa thuận giữa các bên, theo đó bên cho vay giao tài sản cho bên vay; khi đến hạn trả, bên vay phải hoàn trả cho bên cho vay tài sản cùng loại theo đúng số lượng, chất lượng và chỉ phải trả lãi nếu có thỏa thuận hoặc pháp luật có quy định . Tại khoản 16 Điều 4 Luật các TCTD năm 2010 [29], có hiệu lực từ 01/01/2011 quy định: "Cho vay là hình thức cấp tín dụng, theo đó bên cho vay giao hoặc cam kết giao cho khách hàng một khoản tiền để sử dụng vào mục đích xác định trong một thời gian nhất định theo thỏa thuận với nguyên tắc có hoàn trả cả gốc và lãi". Quan hệ cho vay của tổ chức tín dụng nhằm chuyển giao và sử dụng tạm thời các nguồn vốn tiền tệ nhất định giữa TCTD và bên đi vay, theo nguyên tắc có hoàn trả cả vốn và lãi vay. Đây là một dạng cụ thể của Hợp đồng vay tài sản, đã được quy định trong Bộ luật dân sự năm 2015 [24]. Để tham gia vào quan hệ này, các chủ thể phải ký kết với nhau một văn bản nhằm xác lập quyền và nghĩa vụ giữa TCTD và Bên đi vay. Văn bản thể hiện quan hệ này được gọi là HĐTD. 6
10. HĐTD có thể hiểu: Là sự thỏa thuận chung bằng văn bản của TCTD (bên cho vay) với tổ chức, cá nhân có đủ những điều kiện do luật định (bên vay), theo đó TCTD thỏa thuận ứng trước một số tiền cho bên vay sử dụng trong một thời hạn nhất định, với điều kiện có hoàn trả cả gốc và lãi, dựa trên sự tín nhiệm. Với định nghĩa này, HĐTD bao gồm hai yếu tố: Về phương diện hình thức: Sự thỏa thuận giữa TCTD (bên cho vay) với khách hàng (bên đi vay) phải được thể hiện bằng văn bản. Về phương diện nội dung: Bên cho vay đồng thuận để bên vay được sử dụng một số tiền của mình trong thời hạn nhất định, với điều kiện có hoàn trả, dựa trên sự tín nhiệm. Đặc điểm của hợp đồng tín dụng: HĐTD là hợp đồng song vụ theo quy định tại Điều 402 BLDS 2015 [24]. Điều đó có nghĩa là Trong HĐTD, khi các bên đã thỏa thuận thời hạn thực hiện nghĩa vụ thì mỗi bên phải thựchiện nghĩa vụ của mình khi đến hạn; không được hoãn thực hiện với lý do bên kia chưa thực hiện nghĩa vụ đối với mình, trừ các trường hợp hoãn theo quy định của pháp luật. Ngoài những đặc điểm chung của mọi loại hợp đồng, HĐTD còn có một số dấu hiệu đặc trưng sau đây để phân biệt với các chủng loại hợp đồng khác trong giao dịch dân sự và thương mại. Cụ thể: - HĐTD luôn luôn phải được ký kết dưới hình thức văn bản và thường theo mẫu chung do TCTD ban hành tương ứng với phương thức cho vay, HĐTD tại các TCTD đa phần là Hợp đồng theo mẫu. Tên gọi có thể là: HĐTD, Hợp đồng vay, Khế ước vay vốn; hoặc phụ thuộc vào thời hạn vay, mục đích vay, hợp đồng có thể có thêm các cụm từ: "ngắn hạn", "trung hạn","dài hạn", "đồng Việt Nam", "ngoại tệ", "tiêu dùng", "đầu tư" - Mẫu hợp đồng mà cácTCTD đưa ra không phải là hợp đồng mẫu theo quy định của BLDS mà chỉ là dự thảo để thuận tiện trong quá trình đàm phán ký kết hợp 7
11. đồng. Bên vay có thể thoả thuận với TCTD thay đổi bất kỳ nội dung nào. Tuy nhiên, trên thực tế thì bên vay thường phải chấp nhận những điều khoản thiên về ràng buộc chặc chẽ đối với bên vay và có lợi hơn cho TCTD. 1.1.2. Hình thức và thời điểm phát sinh hiệu lực của hợp đồng tín dụng Hình thức của hợp đồng tín dụng Theo quy định tại Điều 17 Quyết định số 1627/2001/QĐ-NHNN [17] quy định về Quy chế cho vay của TCTD đối với khách hàng thì "Việc cho vay của tổ chức tín dụng và khách hàng vay phải được lập thành hợp đồng tín dụng". Sở dĩ pháp luật quy định như vậy là vì những ưu điểm sau đây của việc ký kết HĐTD bằng văn bản: + HĐTD được giao kết bằng văn bản sẽ tạo ra một bằng chứng cụ thể cho việc thực hiện hợp đồng và giải quyết các tranh chấp phát sinh từ HĐTD (nếu có) sau này. + Việc giao kết HĐTD bằng văn bản thực chất là một sự công bố công khai, chính thức về mối quan hệ pháp lý giữa các bên tham gia giao kết hợp đồng với người thứ ba, để cho người thứ ba biết rõ về việc giao kết hợp đồng giữa các bên và họ sẽ có những phương cách xử sự hợp lý, an toàn trong trường hợp cần thiết, nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình, cũng như không gây phương hại đến các bên tham gia giao kết HĐTD trước đó. + Việc giao kết HĐTD bằng văn bản đồng thời sẽ tạo điều kiện cho các cơ quan nhà nước có thẩm quyền nắm bắt và quản lý tốt hơn các giao dịch cấp tín dụng của các chủ thể tham gia quan hệ. Chẳng hạn như việc thu thuế, lệ phí, kiểm tra, thanh tra tài chính, kiểm soát hoạt động thương mại của các chủ thể kinh doanh trên thương trường. Thời điểm phát sinh hiệu lực của hợp đồng tín dụng Về thời điểm phát sinh hiệu lực của hợp đồng tín dụng hiện nay còn nhiều quan điểm trái ngược nhau. Điều này còn liên quan đến việc xác định hợp đồng tín dụng là loại hợp đồng ưng thuận hay hợp đồng thực tại. Quan điểm thứ nhất: Hợp đồng tín dụng thường là hợp đồng ưng thuận. 8
12. Là những hợp đồng theo quy định của pháp luật, quyền và nghĩa vụ của các bên sẽ phát sinh ngay sau khi các bên đã thỏa thuận xong với nhau về những nội dung chủ yếu của hợp đồng. Hợp đồng ưng thuận là những hợp đồng mà thời điểm có hiệu lực của nó được xác định tại thời điểm giao kết, chính xác hơn là phát sinh hiệu lực khi bên sau cùng ký vào hợp đồng. Những người theo quan điểm này cho rằng, nhằm tôn trọng quyền quyết định của các bên, pháp luật cũng cho phép tổ chức tín dụng và bên đi vay thỏa thuận về thời gian phát sinh hiệu lực pháp lý của hợp đồng Trong trường hợp này, hợp đồng tín dụng sẽ phát sinh hiệu lực pháp lý vào thời điểm do các bên ấn định. Và hầu hết các hợp đồng tín dụng thì đều có ghi nhận về hiệu lực của hợp đồng tín dụng, cụ thể như: “Hợp đồng này có hiệu lực kể từ ngày ký”. Những người theo quan điểm này cho rằng: Hợp đồng tín dụng là hợp đồng ưng thuận thì không cần bên tổ chức tín dụng thực hiện nghĩa vụ giải ngân ban đầu thì hợp đồng tín dụng vẫn phát sinh hiệu lực, tức vẫn phát sinh quyền và nghĩa vụ của các bên. Quan điểm thứ hai: Hợp đồng tín dụng là hợp đồng thực tế. Là những hợp đồng mà hiệu lực của nó chỉ phát sinh khi các bên chuyển giao cho nhau đối tượng của hợp đồng. Đối với loại hợp đồng này, hiệu lực của nó phụ thuộc vào thời điểm thực tế mà hai bên thực hiện nghĩa vụ với nhau. Những người theo quan điểm này thì cho rằng: Nghĩa vụ chuyển giao tiền vay của bên cho vay bao giờ cũng phải được thực hiện trước, làm cơ sở, cho việc thực hiện quyền và nghĩa vụ của bên vay. Do đó, chỉ khi nào việc giải ngân được thực hiện thì hợp đồng mới bắt đầu phát sinh hiệu lực, vì suy cho cùng mục đích của bên đi vay là nhận được khoản tiền vay, khi đó mới phát sinh nghĩa vụ trả nợ gốc và lãi. Ngược lại, thực tế cho thấy trường hợp HĐTD đã được các bên ký, nhưng nếu phía tổ chức tín dụng không thực hiện nghĩa vụ giải ngân thì bên đi vay cũng không thể khởi kiện tổ chức tín dụng, và cũng không có cơ sở để khởi kiện tổ chức tín 9
13. dụng. Những người theo quan điểm này cho rằng việc giải ngân còn phụ thuộc vào nhiều yếu tố, nếu tổ chức tín dụng vì lý do nào mà chưa thực hiện nghĩa vụ giải ngân thì Tòa án cũng không có cơ sở để giải quyết khởi kiện của bên đi vay trong trường hợp này. Người viết ủng hộ quan điểm thứ hai, mặc dù về bản chất hợp đồng tín dụng là hợp đồng ưng thuận, nhưng trên thực tế thì nghĩa vụ chuyển giao tiền vay (giải ngân) của tổ chức tín dụng bao giờ cũng được thực hiện trước.Đây còn là thời điểm quan trọng để xác định về thời hạn vay và thời điểm bắt đầu tính lãi của hợp đồng tín dụng.Nếu phía tổ chức tín dụng không thực hiện việc giải ngân thì tất nhiên không có quyền buộc bên khách hàng phải thực hiện các nghĩa vụ đối với mình. 1.1.3. Bản chất của hợp đồng tín dụng Hiện nay có rất nhiều quan điểm khác nhau với các vấn đề như: HĐTD là hợp đồng thương mại hay hợp đồng dân sự? "Nếu hợp đồng tín dụng là một hợp đồng dân sự thì nó là một hợp đồng dân sự riêng biệt hay nó là một dạng của hợp đồng vay tài sản?" HĐTD thuộc loại hợp đồng đơn vụ hay song vụ (có nghĩa là thuộc hợp đồng chỉ có một bên có nghĩa vụ còn bên kia có quyền hay là thuộc loại hợp đồng các bên đều có nghĩa vụ đối với nhau)? Theo ý kiến của cá nhân tác giả, mặc dù luật các TCTD không trực tiếp quy định cơ sở để phân định, nhưng theo các quy định của khoản 1 Điều 25; khoản 1 Điều 29, Bộ luật tố tụng dân sự (BLTTDS) năm 2004, thì căn cứ vào chủ thể ký kết và mục đích của các chủ thể khi giao kết hợp đồng, HĐTD có thể tồn tại dưới hai hình thức: Một là, HĐTD là hợp đồng kinh doanh thương mại: Là những HĐTD được giao kết giữa TCTD và khách hàng với tư cách là chủ thể kinh doanh như: doanh nghiệp, hộ kinh doanh và việc giao kết HĐTD nhằm mục đích kinh doanh thu lợi nhuận. Hai là, HĐTD là hợp đồng dân sự: Là những HĐTD được giao kết giữa TCTD với khách hàng mà không phải là chủ thể kinh doanh hoặc là chủ thể kinh 10
14. doanh, nhưng việc giao kết HĐTD không nhằm mục đích kinh doanh như: tiêu dùng, học tập Việc phân định bản chất của HĐTD nói trên chỉ có ý nghĩa để xác định cơ sở thích hợp cho việc giao kết hợp đồng, thực hiện hợp đồng và xác định thẩm quyền cũng như thủ tục giải quyết các tranh chấp phát sinh từ quan hệ HĐTD. Như tác giả đã nêu tại mục 1.1.1 "Đặc điểm của hợp đồng tín dụng" tại Chương 1 thì HĐTD thuộc loại hợp đồng song vụ, có nghĩa là thuộc loại hợp đồng các bên đều có nghĩa vụ đối với nhau. Điều này sẽ được tác giả phân tích sâu hơn qua mục 2.1.3 "Quyền và nghĩa vụ của các chủ thể tham gia hợp đồng tín dụng" tại Chương 2. Về mối quan hệ giữa HĐTD với tư cách một hợp đồng dân sự riêng biệt hay nó là một dạng của hợp đồng vay tài sản cũng sẽ được tác giả phân tích làm rõ tại mục "So sánh hợp đồng tín dụng với hợp đồng cho vay tài sản" Chương 1 dưới đây. So sánh hợp đồng tín dụng và hợp đồng vay tài sản. Có thể phân biệt hai loại hợp đồng vay tài sản và hợp đồng tín dụng cụ thể như sau: * Giống nhau: Đều là hợp đồng có tính chất song vụ, hai bên đều có quyền và nghĩa vụ đối với nhau, quyền của bên này tương ứng với nghĩa vụ của bên kia và ngược lại. *Khác nhau: Về Chủ thể: + Hợp đồng tín dụng: Một bên bao giờ cũng là tổ chức tín dụng có đủ các điều kiện luật định với tư cách là bên cho vay. Một bên còn lại bao giờ cũng là tổ chức, cá nhân đáp ứng được các điều kiện vay vốn theo pháp luật và theo quy định của chính tổ chức tín dụng cho vay đó. + Hợp đồng vay tài sản: Là các tổ chức cá nhân có năng lực pháp luật và năng lực hành vi, không nhất thiết một bên phải là tổ chức tín dụng và cũng không cần đáp ứng các điều kiện về vay vốn. 11
15. Về đối tượng: + Hợp đồng tín dụng: bao giờ cũng là một vốn tiền tệ xác định (VNĐ, vàng, ngoại tệ) và phải được thoả thuận ghi rõ trong hợp đồng. + Hợp đồng vay tài sản: không nhất thiết là một số tiền, có thể là vật, giấy tờ có giá Từ các quy định về hợp đồng vay tài sản tại Điều 463 BLDS năm 2015 [24]“bên vay phải hoàn trả cho bên cho vay tài sản cùng loại”, nên ta có thể suy ra đối tượng của hợp đồng vay tài sản phải là vật cùng loại. Về hình thức: + Hợp đồng tín dụng: bắt buộc phải lập thành văn bản. + Hợp đồng vay tài sản: pháp luật không quy định phải lập thành văn bản, đây là sự “thỏa thuận” vì vậy có thể xác lập hợp đồng bằng văn bản, bằng lời nói, bằng hành vi Về tính rủi ro của hợp đồng: + Hợp đồng tín dụng: Thông thường chứa đựng nguy cơ rủi ro thấp hơn so với hợp đồng vay tài sản không lập thành văn bản. Bởi vì khi xảy ra tranh chấp thì chứng cứ bên tổ chức tín dụng đưa ra là hợp đồng tín dụng có chữ ký các bên và thông thường các tổchức tín dụng đều cho vay có biện pháp bảo đảm bằng tài sản kèm theo, nên đảm bảo tốt hơn quyền lợi cho tổ chức tín dụng. + Hợp đồng vay tài sản: Chứa đựng nguy cơ rủi ro cao hơn, nếu như các bên khi vay không lập văn bản. 1.2. Nội dung cơ bản của pháp luật về hợp đồng tín dụng 1.2.1. Khái niệm, đặc điểm pháp luật về hợp đồng tín dụng Pháp luật về HĐTD là tổng hợp các quy phạm pháp luật do Nhà nước ban hành hoặc thừa nhận, nhằm điều chỉnh các quan hệ xã hội phát sinh trong quá trình tổ chức, thực hiện hoạt động cho vay dưới hình thức HĐTD giữa các TCTD với các bên liên quan, cụ thể là các quan hệ phát sinh trong quá trình giao kết và thực hiện HĐTD. Từ khái niệm trên ta có thể rút ra một số thuộc tính cơ bản của pháp luật về HĐTD là: 12
16. Thứ nhất, đối tượng điều chỉnh của pháp luật HĐTD là các quan hệ xã hội phát sinh trong quá trình TCTD thực hiện hành vi cho vay dưới hình thức HĐTD. Theo quy định của pháp luật hiện hành, hoạt động cho vay là một trong những hành vi cấp tín dụng của TCTD cho khách hàng thông qua một giao dịch hợp đồng, theo đó TCTD thỏa thuận để khách hàng sử dụng một số tiền trong một thời hạn nhất định với điều kiện có hoàn trả cả gốc và lãi. Việc cho vay được thể hiện dưới hình thức pháp lý là HĐTD. Hay nói cách khác, việc cho vay phải được lập thành HĐTD. HĐTD chính là hình thức pháp lý của quan hệ tín dụng ngân hàng, bởi lẽ nó phản ảnh sự thỏa thuận trực tiếp của các bên trong việc xác lập một quan hệ tín dụng, xác lập các quyền và nghĩa vụ pháp lý cụ thể của các bên trong việc vay vốn và hoàn trả vốn vay. Xuất phát từ vai trò của tín dụng trong nền kinh tế cũng như nhằm đảm bảo sự an toàn của hoạt động ngân hàng và an toàn của hệ thống các TCTD nên pháp luật các nước đều coi trọng việc xây dựng một chế định HĐTD chuẩn mực và chặt chẽ. Dựa trên các quy định của BLDS thì có thể coi HĐTD là một dạng của Hợp đồng vay tài sản. Thứ hai, TCTD - chủ thể chủ yếu của pháp luật về HĐTD. Tại Điều 2 Quy chế cho vay của NHNN ban hành kèm theo Quyết định số 1627/2001/QĐ-NHNN [17] thì TCTD được phép thực hiện nghiệp vụ cho vay bao gồm: Các TCTD thành lập và hoạt động theo Luật các TCTD. Trước hết, theo quy định tại khoản 1 Điều 4 Luật các TCTD 2010 [29] thì "tổ chức tín dụng là doanh nghiệp thực hiện một, một số hoặc tất cả các hoạt động ngân hàng".Như vậy xét về bản chất, TCTD là một loại hình doanh nghiệp, nhưng nó có những đặc điểm riêng để dựa vào đó phân biệt được với các doanh nghiệp khác như: Việc cho vay của TCTD là hoạt động nghề nghiệp kinh doanh mang tính chức năng. Điều này đã được khẳng định rõ tại khoản 7 Điều 161 Luật các TCTD 2010 [29] như sau "Kể từ thời điểm Luật này có hiệu lực thi hành, các tổ chức không phải 13
17. là tổ chức tín dụng đang thực hiện một hoặc một số hoạt động ngân hàng phải chấm dứt ngay các hoạt động ngân hàng, trừ trường hợp quy định tại khoản 6 Điều này". Hoạt động cho vay của TCTD không chỉ là một nghề kinh doanh mà hơn nữa còn là một nghề kinh doanh có điều kiện. Điều này thể hiện ở chỗ hoạt động cho vay chuyên nghiệp của TCTD phải thỏa mãn một số điều kiện nhất định như phải có vốn pháp định; phải được NHNN cấp phép hoạt động ngân hàng trước khi tiến hành đăng ký kinh doanh theo luật định. Thứ ba, ngoài việc tuân thủ các quy định chung của pháp luật về hợp đồng, HĐTD của TCTD còn chịu sự điều chỉnh, chi phối của các đạo luật về ngân hàng, thậm chí kể cả các tập quán thương mại về ngân hàng. Đặc điểm này bị chi phối bởi tính chất đặc thù trong nghề nghiệp kinh doanh của các TCTD như tính rủi ro cao và sự ảnh hưởng mang tính chất dây chuyền đối với nhiều lợi ích khác nhau trong xã hội. Thứ tư, pháp luật về HĐTD đã đề cao nguyên tắc bình đẳng, tự nguyện, tự chủ của các bên, nhất là của NHTM khi tham gia quan hệ tín dụng ngân hàng. Nguyên tắc này phản ánh đúng bản chất quan hệ hợp đồng trong cơ chế thị trường, đó là các quan hệ tự nguyện. Các quy định hiện hành nhấn mạnh quyền tự chủ trong hoạt động cho vay và thu nợ của các TCTD đối với khách hàng. Theo quy định tại Điều 5 Quy chế cho vay của NHNN ban hành theo quyết định số 1627/2001/QĐ-NHNN ngày 31/12/2001[17]: TCTD tự chịu trách nhiệm về quyết định cho vay của mình. Không một tổ chức, cá nhân nào được can thiệp trái pháp luật vào quyền tự chủ trong quá trình cho vay và thu hồi nợ của TCTD. Quy định này một mặt đề cao tính tự chủ của TCTD nói chung và NHTM nói riêng. Mặt khác cũng thể hiện tư tưởng tách bạch hoạt động quản lý ra khỏi hoạt động kinh doanh, thể hiện tính tự chủ hạch toán kinh doanh của các TCTD theo cơ chế thị trường, với phương châm: Nhà nước không làm thay doanh nghiệp, nhưng đồng thời Nhà nước cũng không can thiệp vào hoạt động của doanh nghiệp, đặc biệt là 14
18. hoạt động kinh doanh của TCTD, một loại hình doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực nhạy cảm và đặc thù là kinh doanh tiền tệ. Thứ năm, pháp luật HĐTD đều đưa ra những nguyên tắc, điều kiện, giải pháp liên quan đến sự bảo đảm an toàn trong hoạt động ngân hàng và an toàn của hệ thống các TCTD. Điều này được thể hiện ở việc các TCTD chủ động tìm kiếm các dự án sản xuất, kinh doanh khả thi, có hiệu quả và có khả năng hoàn trả nợ vay để cho vay. TCTD có quyền xem xét, quyết định cho vay trên cơ sở có bảo đảm hoặc không có bảo đảm bằng tài sản cầm cố, thế chấp của khách hàng vay, bảo lãnh của bên thứ ba và chịu trách nhiệm về quyết định của mình. TCTD không được cho vay trên cơ sở cầm cố bằng cổ phiếu của chính TCTD cho vay. TCTD xây dựng quy trình xét duyệt cho vay theo nguyên tắc bảo đảm tính độc lập và phân định rõ ràng trách nhiệm cá nhân, trách nhiệm giữa khâu thẩm định và quyết định cho vay. TCTD có trách nhiệm xem xét, đánh giá khả thi, hiệu quả của dự án đầu tư, phương án sản xuất, kinh doanh, dịch vụ hoặc dự án đầu tư, phương án phục vụ đời sống và khả năng hoàn trả nợ vay của khách hàng để quyết định cho vay. TCTC quy định cụ thể và niêm yết công khai thời hạn tối đa phải thông báo quyết định cho vay hoặc không cho vay đối với khách hàng, kể từ k hi nhận được đầy đủ hồ sơ vay vốn và thông tin cần thiết của khách hàng. Trường hợp quyết định không cho vay, TCTD phải thông báo cho khách hàng bằng văn bản, trong đó nêu rõ căn cứ từ chối cho vay. Đồng thời, việc kiểm tra, giám sát vốn vay được quy định theo hướng giao cho TCTD xây dựng quy trình và thực hiện kiểm tra, giám sát quá trình vay vốn, sử dụng vốn vay và trả nợ của khách hàng phù hợp với đặc điểm hoạt động của TCTD và tính chất khoản vay, nhằm đảm bảo hiệu quả và khả năng thu hồi vốn vay. Thứ sáu, pháp luật về HĐTD đã xác định rõ các hạn chế để đảm bảo an toàn trong hoạt động ngân hàng của các TCTD, quy định những trường hợp cấm cho vay hoặc không được ưu đãi như: xác định tổng dư nợ cho vay đối với một khách hàng không được vượt quá 15% vốn tự có của TCTD 15
19. Việc quy định về việc chuyển nợ quá hạn đã bước đầu phù hợp với thông lệ quốc tế. Theo Quyết định số 783/2005 ngày 31/5/2005 về việc sửa đổi, bổ sung khoản 6 Điều 1 Quyết định số 127/2005/QĐ -NHNN ngày 03/02/2005 của Thống đốc NHNN về việc sửa đỏi, bổ sung một số điều của Quy chế cho vay của TCTD đối với khách hàng ban hành kèm theo Quyết định số 1627/QĐ-NHNN ngày 31/12/2001 của Thống đốc NHNN như sau [17]: Các TCTD tự quyết định việc cơ cấu lại thời hạn trả nợ, trên cơ sở khả năng tài chính của mình và kết quả đánh giá khả năng trả nợ của khách hàng vay như: Khách hàng không có khả năng trả nợ đúng kỳ hạn nợ gốc và/hoặc lãi vốn vay trong phạm vi thời hạn cho vay đã thỏa thuận trong HĐTD và TCTD đánh giá là có khả năng trả nợ trong các kỳ tiếp theo, thì TCTC xem xét, điều chỉnh kỳ hạn trả nợ gốc và/hoặc lãi vốn vay; Khách hàng không có khả năng trả hết nợ gốc và/hoặc lãi vốn vay đúng thời hạn cho vay đã thỏa thuận trong HĐTD và được TCTD đánh giá là có khả năng trả nợ trong một khoảng thời gian nhất định sau thời hạn vay thì TCTD xem xét cho gia hạn nợ với thời hạn phù hợp với nguồn trả nợ của khách hàng. Toàn bộ số dư nợ gốc của khách hàng có khoản nợ được cơ cấu lại thời hạn trả nợ được phân loại vào các nhóm nợ thích hợp theo quy định về phân loại nợ của NHNN. Thứ bảy, các quy định pháp luật về HĐTD cũng quy định về thể loại cho vay phù hợp với điều kiện thực tế nhằm đáp ứng nhu cầu về vốn cho sản xuất kinh doanh, dịch vụ đời sống và các dự án đầu tư phát triển vốn chứ không quy định cụ thể về loại cho vay ngắn hạn, trung hạn và dài hạn. Cụ thể, tại Điều 10 của Quy chế cho vay quy định TCTD và khách hàng căn cứ vào chu kỳ sản xuất, kinh doanh, thời hạn thu hồi vốn của dự án đầu tư, khả năng trả nợ của khách hàng và nguồn vốn cho vay của TCTD để thỏa thuận về thời hạn cho vay. Đối với tổ chức Việt Nam và nước ngoài, thời hạn cho vay không vượt quá thời hạn hoạt động còn lại theo quyết định thành lập hoặc giấy phép hoạt động tại Việt Nam. 16