Luận văn Hợp đồng đào tạo nghề cho xuất khẩu lao động từ thực tiễn trường cao đẳng nghề Thành phố Hồ Chí Minh

Nội dung text: Luận văn Hợp đồng đào tạo nghề cho xuất khẩu lao động từ thực tiễn trường cao đẳng nghề Thành phố Hồ Chí Minh

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI HUỲNH NGUYỄN CHÁNH TRUNG HỢP ĐỒNG ĐÀO TẠO NGHỀ CHO XUẤT KHẨU LAO ĐỘNG TỪ THỰC TIỄN TRƯỜNG CAO ĐẲNG NGHỀ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI – 2017
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI HUỲNH NGUYỄN CHÁNH TRUNG HỢP ĐỒNG ĐÀO TẠO NGHỀ CHO XUẤT KHẨU LAO ĐỘNG TỪ THỰC TIỄN TRƯỜNG CAO ĐẲNG NGHỀ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Chuyên ngành: Luật kinh tế Mã số: 60.38.01.07 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC : PGS.TS NGUYỄN HỮU CHÍ HÀ NỘI – 2017
3. LỜI CẢM ƠN Để thực hiện được luận văn này, tôi đã nhận được nhiều sự giúp đỡ quý báu trong suốt quá trình học tập, viết và hoàn thành luận văn. Tôi xin trân trọng gửi lời cảm ơn đến Quý Thầy Cô Học viện Khoa học Xã hội thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam! Đặc biệt, tôi xin trân trọng gửi lời cảm ơn đến PGS. TS. Nguyễn Hữu Chí, người Thầy đã tận tâm giảng dạy và hướng dẫn tôi hoàn thành luận văn này. Tôi xin cảm ơn lãnh đạo, các đồng nghiệp Trường Cao đẳng nghề Thành phố Hồ Chí Minh đã hỗ trợ, chia sẻ công việc để tôi yên tâm hoàn thành khóa học này. Đồng thời, tôi cũng xin trân trọng cảm ơn các đồng nghiệp, các Thầy Cô đã hỗ trợ và tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong việc điều tra, thu thập tài liệu nghiên cứu phục vụ cho việc viết và hoàn thành luận văn. Tác giả luận văn Huỳnh Nguyễn Chánh Trung
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1. KHÁI QUÁT CHUNG VỀ HỢP ĐỒNG ĐÀO TẠO NGHỀ TRONG XUẤT KHẨU LAO ĐỘNG 10 1.1. Quan niệm về đào tạo nghề 10 1.2. Quan niệm về hợp đồng đào tạo nghề trong xuất khẩu lao động 19 1.3. Lịch sử hình thành và phát triển của chế định đào tạo nghề trong pháp luật lao động Việt Nam 23 Chương 2. PHÁP LUẬT VỀ HỢP ĐỒNG ĐÀO TẠO NGHỀ TRONG XUẤT KHẨU LAO ĐỘNG VÀ THỰC TRẠNG THỰC HIỆN Ở VIỆT NAM 28 2.1. Giao kết hợp đồng đào tạo nghề trong xuất khẩu lao động 28 2.2. Thực hiện hợp đồng đào tạo nghề trong xuất khẩu lao động 33 2.3. Chấm dứt hợp đồng đào tạo nghề trong xuất khẩu lao động 45 2.4. Giải quyết tranh chấp về hợp đồng đào tạo nghề cho xuất khẩu lao động 46 Chương 3. THỰC THI PHÁP LUẬT HỢP ĐỒNG ĐÀO TẠO NGHỀ CHO XUẤT KHẨU LAO ĐỘNG TỪ THỰC TIỄN TRƯỜNG CAO ĐẲNG NGHỀ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH VÀ MỘT SỐ KIẾN NGHỊ 48 3.1. Giới thiệu về Trường Cao đẳng nghề Thành phố Hồ Chí Minh 48 3.2. Một số nhận xét về thực trạng áp dụng hợp đồng đào tạo nghề cho xuất khẩu lao động từ thực tiễn Trường Cao đẳng nghề Thành phố Hồ Chí Minh 48 3.3. Kiến nghị hoàn thiện luật pháp hợp đồng đào tạo nghề cho xuất khẩu lao động từ thực tiễn Trường Cao đẳng nghề Thành phố Hồ Chí Minh 50 KẾT LUẬN 53 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 55 PHỤ LỤC
5. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT CNH - HĐH Công nghiệp hóa – hiện đại hóa CSDN Cơ sở dạy nghề CSĐT Cơ sở đào tạo ĐTN Đào tạo nghề GDNN Giáo dục nghề nghiệp HĐĐTN Hợp đồng đào tạo nghề LĐ-TB&XH Lao động-Thương binh và Xã hội NLĐ Người lao động NLĐVNĐLVƠNN Người lao động Việt Nam đi làm việc ở nước ngoài QLLĐNN Quản lý lao động ngoài nước TP.HCM Thành phố Hồ Chí Minh XKLĐ Xuất khẩu lao động
6. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Đào tạo nghề (ĐTN) là một trong những vấn đề then chốt trong chiến lược của các quốc gia nhằm tạo ra lực lượng lao động có trình độ chuyên môn, có kiến thức, tay nghề và các kĩ năng để giúp phát triển kinh tế - văn hóa - xã hội. Với quan điểm xem lao động kỹ thuật là lực lượng nòng cốt trong quá trình công nghiệp hóa - hiện đại hóa (CNH-HĐH) đất nước, Hội nghị Ban chấp hành Trung ương Đảng lần thứ 6 (Khóa IX) về giáo dục và đào tạo đã nhấn mạnh chú trọng việc nâng cao chất lượng dạy nghề; gắn đào tạo với nhu cầu sử dụng; mở rộng đào tạo kỹ thuật viên, nhân viên nghiệp vụ có kiến thức và kỹ năng nghề nghiệp ở trình độ trung cấp trên nền học vấn trung học phổ thông hoặc trung học cơ sở. Nghị quyết Hội nghị lần thứ 8, Ban Chấp hành Trung ương khóa XI (Nghị quyết số 29-NQ/TW về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu CNH-HĐH trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng XHCN và hội nhập quốc tế) đã đề ra mục tiêu của giáo dục nghề nghiệp (GDNN): “Đối với giáo dục nghề nghiệp, tập trung đào tạo nhân lực có kiến thức, kỹ năng và trách nhiệm nghề nghiệp. Hình thànhhệ thống giáo dục nghề nghiệp với nhiều phương thức và trình độ đào tạo kỹ năng nghề nghiệp theo hướng ứng dụng, thực hành, bảo đảm đáp ứng nhu cầu nhân lực kỹ thuật công nghệ của thị trường lao động trong nước và quốc tế” [1]. Công tác xuất khẩu lao động (XKLĐ) đã được Đảng và Nhà nước ta quan tâm từ những năm 1980. Đại hội Đảng lần thứ V đã xác định “ mở rộng đưa lao động ra nước ngoài bằng nhiều hình thức thích hợp, coi đó là một bộ phận hữu cơ của chương trình lao động việc làm nói chung”. Nghị quyết hội nghị ban chấp hành Trung ương Đảng khoá VIII (12/1996) đã đánh giá giáo dục chuyên nghiệp nhất là đào tạo công nhân kĩ thuật có lúc suy giảm mạnh mất cân đối lớn về cơ cấu trình độ trong đội ngũ lao động ở nhiều ngành sản xuất. Quy mô đào tạo nghề hiện nay vẫn còn quá bé nhỏ, trình độ, thiết bị đào tạo lạc hậu không đáp ứng được nhu cầu CNH-HĐH. Nghị quyết đã đưa ra chủ trương là đẩy mạnh đào tạo công nhân lành nghề, tăng quy mô học nghề, tăng cường đầu tư củng cố và phát triển các trường 1
7. dạy nghề, xây dựng một số trường trọng điểm, đào tạo công nhân lành nghề cho các khu công nghiệp, khu chế xuất, có tính đến nhu cầu XKLĐ. Nghị quyết Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ X của Đảng nhấn mạnh: “Tiếp tục thực hiện chương trình XKLĐ, tăng tỉ lệ lao động xuất khẩu đã qua đào tạo, quản lý chặt chẽ và bảo vệ quyền lợi chính đáng của người lao động”. Thực hiện chủ trương của Đảng, Luật Người lao động Việt Nam đi làm việc ở nước ngoài theo hợp đồng được Quốc hội khóa XI, kỳ họp thứ 10 thông qua ngày 29/11/2006 đã tạo hành lang pháp lý để đẩy mạnh công tác XKLĐ. Chiến lược phát triển kinh tế - xã hội giai đoạn 2011-2020 của Việt Nam khẳng định phát triển nguồn nhân lực là khâu đột phá của quá trình chuyển đổi mô hình phát triển kinh tế - xã hội của đất nước; đồng thời là nền tảng phát triển bền vững và gia tăng lợi thế cạnh tranh quốc gia trong quá trình hội nhập. XKLĐ đẩy mạnh triển nguồn nhân lực, giải quyết việc làm, tạo thu nhập và nâng cao trình độ tay nghề, tác phong công nghiệp cho người lao động (NLĐ), tăng nguồn thu ngoại tệ cho đất nước. Số lượng người Việt Nam ra nước ngoài làm việc tăng đều trong 10 năm qua, từ 80.000 - 90.000 lao động/năm trong giai đoạn 2006-2013 lên hơn 100.000 lao động/năm trong 3 năm qua (2013-2016). Trong giai đoạn 2010 - 2015, tổng số lao động đi làm việc ở nước ngoài xấp xỉ 450.000 người. Trong năm 2016, cả nước đã đưa 126.296 lao động đi làm việc ở nước ngoài (vượt 26,29% so với kế hoạch năm và bằng 108,89% so năm 2015). Với lưu lượng 500.000 NLĐ đang làm việc ở nước ngoài, nguồn thu ngoại tệ từ XKLĐ đạt trên 1,5 tỉ USD/năm (tính theo thu nhập tích lũy do NLĐ gửi về gia đình) [22]. Tuy nhiên, trong khi tình hình XKLĐ hiện nay đang có nhiều triển vọng, nhiều tín hiệu khả quan nhưng công tác tổ chức và quản lý hoạt động XKLĐ còn nhiều vấn đề bất cập, đặc biệt là công tác quản lý đào tạo nghề trong XKLĐ. Vấn đề mà nhiều năm qua ngành XKLĐ chưa giải quyết được, đó là tình trạng lừa đảo XKLĐ vẫn còn diễn ra phổ biến. Bên cạnh đó, tình trạng doanh nghiệp lợi dụng thu phí cao, “đem con bỏ chợ” thường xuyên xảy ra. Những rủi ro khi ra nước ngoài làm việc cộng với mục đích kinh tế khiến tỉ lệ NLĐ bỏ trốn, phạm pháp xảy ra ở 2
8. hầu hết các thị trường. Chủ trương của Đảng và nhà nước là đẩy mạnh XKLĐ, không chỉ coi đây là kênh giải quyết việc làm, xóa đói giảm nghèo mà còn là chiến lược thúc đẩy việc làm bền vững, qua đó huy động nguồn lực cho phát triển kinh tế. Bộ LĐ-TB&XH sẽ quyết liệt triển khai các biện pháp cải tổ XKLĐ. Trong đó, nhiệm vụ trọng tâm là tập trung chấn chỉnh hoạt động XKLĐ của doanh nghiệp; nâng cao chất lượng đào tạo tay nghề, ngoại ngữ, ý thức cho NLĐ trước khi cung ứng ra nước ngoài [22]. Để đảm bảo công tác cải tổ hoạt động XKLĐ có hiệu quả, nâng cao chất lượng đào tạo nghề, ngoại ngữ, ý thức cho NLĐ trước khi đi XKLĐ thì một trong những công tác cần phải ưu tiên làm ngay là nghiên cứu những bất cập trong việc áp dụng và thực hiện hợp đồng đào tạo nghề (HĐĐTN) cho XKLĐ trong thực tiễn hiện nay và tìm ra các giải pháp hoàn thiện pháp luật về HĐĐTN cho XKLĐ. HĐĐTN là chế định không thể thiếu trong quá trình xây dựng, ban hành pháp luật nhằm điều chỉnh các quan hệ lao động. Trước đây, quan hệ dạy và học nghề nói chung và dạy nghề trong XKLĐ nói riêng giữa cơ sở dạy nghề (CSDN) và người học nghề (NHN) có thể được hình thành bằng một trong hai cách sau: tuyển sinh theo chỉ tiêu Nhà nước giao hoặc giao kết HĐĐTN. Đối với các doanh nghiệp có nhu cầu đào tạo nghề thì quan hệ học nghề được thiết lập và duy trì bằng hình thức HĐĐTN. HĐĐTN là hình thức pháp lý thiết lập và duy trì quan hệ học nghề theo quy định của pháp luật. Bộ luật Lao động năm 1994 ra đời đánh dấu sự phát triển của pháp luật lao động và lần đầu tiên chế định về học nghề được quy định thành một chương riêng thể hiện vai trò của việc đào tạo và học nghề đối với việc cung cấp nguồn nhân lực cho xã hội. Quốc hội đã ban hành Luật Dạy nghề năm 2006 để đảm bảo việc quản lý các hình thức dạy và học nghề. Quan hệ giữa người dạy và NHN trong hợp đồng học nghề cũng bắt đầu được điều chỉnh theo Luật Dạy nghề năm 2006. Thực hiện chủ trương của Đảng, Luật Người lao động Việt Nam đi làm việc ở nước ngoài theo hợp đồng (được Quốc hội khóa XI, kỳ họp thứ 10 thông qua ngày 29/11/2006) đã quy định công tác đào tạo nghề, ngoại ngữ, bổ túc kiến thức cho NLĐ trước khi đi XKLĐ. Luật giáo dục nghề nghiệp (2014) đã có những 3
9. quy định nhằm xã hội hóa GDNN, khuyến khích các tổ chức, doanh nghiệp thành lập các cơ sở GDNN tham gia hoạt động đào tạo nghề nghiệp. Ngoài ra, vai trò của doanh nghiệp trong việc phát triển GDNN đã được đặc biệt quan tâm khi có một chương của Luật giáo dục nghề nghiệp quy định quyền, trách nhiệm của doanh nghiệp trong hoạt động GDNN. Sau một thời gian thực hiện pháp luật HĐĐTN cho XKLĐ, bên cạnh những ưu điểm như: đảm bảo quyền tự do lựa chọn nghề nghiệp, hình thức học nghề, nơi học nghề của NHN, đảm bảo quyền và lợi ích các bên trong quan hệ học nghề cho XKLĐ, giải quyết việc làm cho xã hội, góp phần nâng cao chất lượng ĐTN cho XKLĐ thì pháp luật về HĐĐTN cho XKLĐ đã cho thấy có nhiều bất cập. Trong đó, vấn đề lớn nhất hiện nay của công tác ĐTN cho XKLĐ là chưa đảm bảo quyền lợi của các bên giao kết HĐĐTN cho XKLĐ, đặc biệt là quyền lợi của NHN để đi XKLĐ với CSDN, với doanh nghiệp XKLĐ; quy định của pháp luật chưa đầy đủ để giải quyết các tranh chấp trong HĐĐTN. Nghiên cứu những vấn đề lý luận về HĐĐTN cho XKLĐ, thực trạng áp dụng và thực hiện pháp luật HĐĐTN trong XKLĐ để chỉ ra những bất cập và đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật về HĐĐTN trong XKLĐ là một việc làm cần thiết có ý nghĩa về mặt lý luận lẫn thực tiễn hiện nay. Với ý nghĩa đó, là học viên cao học ngành luật kinh tế với kinh nghiệm nhiều năm làm việc ở Trường Cao đẳng nghề Thành phố Hồ Chí Minh, tôi chọn thực hiện đề tài: “Hợp đồng đào tạo nghề cho xuất khẩu lao động từ thực tiễn Trường Cao đẳng nghề Thành phố Hồ Chí Minh” làm luận văn tốt nghiệp. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Đã có nhiều công trình nghiên cứu liên quan đến đào tạo nghề (ĐTN) được công bố ở Việt Nam như: “Phát triển lao động kỹ thuật ở Việt Nam - Lý luận và thực tiễn” nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn đổi mới hệ thống dạy nghề của các tác giả Đỗ Minh Cương, Mạc Văn Tiến; “Những giải pháp phát triển đào tạo nghề góp phần đáp ứng nhu cầu nhân lực cho sự nghiệp Công nghiệp hoá, hiện đại hoá” (luận án tiến sỹ của tác giả Phan Chính Thức). Một số đề tài khác đã nghiên cứu về nội dung, hình thức đào tạo, bồi dưỡng; gắn đào tạo với sử dụng lao động 4
10. như: “Nghiên cứu xây dựng các biện pháp đào tạo, đào tạo lại văn hoá - nghề nghiệp cho công nhân công nghiệp thành phố Hồ Chí Minh đến năm 2020” (chủ nhiệm đề tài: Trương Đình Quý); “Thực trạng chính sách dạy nghề và tạo việc làm cho thanh niên, định hướng và giải pháp 2001-2020” (chủ nhiệm đề tài Nguyễn Hải Hữu ). Nhóm đề tài đi sâu nghiên cứu các giải pháp nâng cao chất lượng đào tạo nghề có: “Nâng cao chất lượng đào tạo nghề ở Thủ đô Hà Nội hiện nay” của tác giả Nguyễn Hữu Chí; “Một số giải pháp Công đoàn góp phần nâng cao chất lượng đào tạo nghề cho công nhân đáp ứng yêu cầu công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước” do Lương Anh Trâm làm chủ nhiệm đề tài Nhóm đề tài nghiên cứu quản lý đào tạo nghề có: “Quản lý giáo dục nghề nghiệp phục vụ sự nghiệp công nghiệp hoá - hiện đại hoá đất nước” của tác giả Phạm Ngọc Đỉnh; “Hoàn thiện quản lý nhà nước và đào tạo nghề ở nước ta hiện nay” của tác giả Nguyễn Đức Tĩnh Đề tài nghiên cứu về đào tạo nghề nghiệp cho XKLĐ gồm: “Đề án Dạy nghề cho lao động đi làm việc ở nước ngoài đến năm 2015” của Bộ Lao động Thương binh và Xã hội (năm 2006); “Đề án Thí điểm đặt hàng đào tạo lao động xuất khẩu,” Bộ Lao động Thương binh xã hội – 2008; “Đào tạo nghề cho người lao động Việt Nam tham gia xuất khẩu lao động” (luận văn thạc sỹ chuyên ngành Kinh doanh và Quản lý bảo vệ năm 2010) của tác giả Nguyễn Thị Thu Hằng đã đề cập đến một số lĩnh vực về đào tạo nghề, hướng nghề cho thanh niên và định hướng nghề trong xuất khẩu lao động Luận án tiến sĩ kinh tế: “Phát triển xuất khẩu lao động Việt Nam trong hội nhập kinh tế quốc tế” của tác giả Nguyễn Tiến Dũng (bảo vệ thành công năm 2010 tại Trường Đại học Kinh tế - Luật, Đại học Quốc gia TP.HCM) đã nêu ra những lợi thế và nhược điểm đồng thời đề xuất những giải pháp phát triển XKLĐ Việt Nam. HĐĐTN là một vấn đề đã được các nhà khoa học luật quan tâm nghiên cứu và đã có một số công trình nghiên cứu về vấn đề này ở các góc độ khác nhau. Các vấn đề pháp lý liên quan đến việc chấm dứt hợp đồng lao động nói chung và đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động (trong đó có đề cập đến việc giải quyết các 5
11. tranh chấp về HĐĐTN) được phân tích trong các công trình như: “Giáo trình Luật Lao động” của Trường Đại học Luật TP.HCM, NXB Đại học Quốc gia TP.HCM xuất bản năm 2011 do PGS.TS Trần Hoàng Hải chủ biên; Luận án tiến sĩ “Hợp đồng lao động trong cơ chế thị trường ở Việt Nam” (2002) của tác giả Nguyễn Hữu Chí; Chuyên khảo “Pháp luật an sinh xã hội - Kinh nghiệm của một số nước với Việt Nam” của tác giả Trần Hoàng Hải và Lê Thị Thúy Hương, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội (2011) Các hội thảo về “Hợp đồng và giải quyết tranh chấp về Hợp đồng” (2011), Khoa Luật Dân sự; Hội thảo “Góp ý sửa đổi, bổ sung BLLĐ” của Trường Đại học Luật TP.HCM tổ chức tháng 5/2012 có một số tham luận trình bày với nội dung liên quan đến luận án như: “Một số đề xuất hoàn thiện các quy định về HĐLĐ trong Dự thảo BLLĐ” của Nguyễn Thị Bích; “Chấm dứt HĐLĐ và hậu quả của chấm dứt HĐLĐ - Một số kiến nghị” của tác giả Bùi Thị Kim Ngân. Với đề tài: “Chế độ dạy và học nghề theo pháp luật lao động Việt Nam (luận văn thạc sĩ luật học, Khoa luật Đại học quốc gia Hà Nội (2002), tác giả của Đào Thị Mộng Điệp đã nghiên cứu các quy định của pháp luật Việt Nam về quan hệ dạy và học theo quy định của pháp luật Việt Nam nhưng lại không đề cập nhiều về vấn đề hợp đồng học nghề. Trong đề tài: “Đào tạo nâng cao trình độ nghề nghiệp cho người lao động theo hợp đồng học nghề” (khóa luận tốt nghiệp của Chu Bá Hữu, Đại học luật Hà Nội, năm 1997), hợp đồng học nghề được tác giả nghiên cứu theo Bộ luật Lao động cũ năm 1994 vì thời điểm này Luật Dạy nghề chưa ra đời. Trong các đề tài: “Học nghề - cơ hội việc làm mới cho người lao động” (khóa luận tốt nghiệp của Ninh Thị Hồng Thoa, Đại học luật Hà Nội, năm 2003); “Đào tạo nghề- thực trạng và một số kiến nghị” (khóa luận tốt nghiệp của Lê Thị Thanh Nhàn, Đại học luật Hà Nội , năm 2010), nội dung hợp đồng học nghề được tác giả nêu ra có tính chất gợi mở mà chưa đi sâu nghiên cứu một cách đầy đủ, toàn diện hợp đồng học nghề cả về lý luận và thực tiễn. Với đề tài: "Hợp đồng học nghề theo Luật Dạy nghề ở Việt Nam" (luận văn thạc sỹ chuyên ngành Luật kinh tế, Mã số: 60 38 50 của tác giả Trần Thị Thoa bảo vệ năm 2012) đã nghiên cứu có hệ thống về HĐHN theo pháp luật về dạy nghề (Luật dạy nghề 2006) dựa trên việc tìm hiểu tình hình thực 6
12. hiện các quy định pháp luật về hợp đồng học nghề trong các doanh nghiệp và trong công tác quản lý của Nhà nước và từ đó phân tích các ưu điểm và cả những điểm hạn chế còn tồn tại trong áp dụng pháp luật về hợp đồng học nghề. Tuy nhiên, luận văn này cũng chưa đi sâu phân tích HĐĐTN cho XKLĐ, đặc biệt trong thực tiễn hoạt động của các doanh nghiệp XKLĐ và của các cơ sở đào tạo nghề. Những nghiên cứu trên sẽ là nguồn tư liệu quý giá cho tác giả luận văn nghiên cứu những ưu điểm, hạn chế trong việc áp dụng và thực hiện pháp luật HĐĐTN cho XKLĐ trong thực tiễn và đề xuất những giải pháp hoàn thiện pháp luật về HĐĐTN cho XKLĐ để nâng cao chất lượng ĐTN cho XKLĐ, đảm bảo hài hòa lợi ích cho các chủ thể giao kết HĐĐTN cho XKLĐ. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Đề tài làm rõ những vấn đề lý luận cơ bản của pháp luật về HĐĐTN cho XKLĐ và thực tiễn áp dụng và thực hiện pháp luật về HĐĐTN trong XKLĐ hiện nay ở Việt Nam để chỉ ra những ưu điểm và bất cập của pháp luật về HĐĐTN trong XKLĐ. Trên cơ sở những kết quả nghiên cứu, luận văn đưa ra một số giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật về HĐĐTN cho XKLĐ giúp nâng cao hiệu quả ĐTN cho XKLĐ để phát triển kinh tế -xã hội. 3.2. Nhiệm vụ của nghiên cứu Để đạt được các mục đích nghiên cứu nêu trên, luận văn cần làm rõ những vấn đề sau: Thứ nhất, nghiên cứu làm rõ những vấn đề lý luận cơ bản của pháp luật về HĐĐTN cho XKLĐ cũng như sự cần thiết của việc ban hành các quy định pháp luật về HĐĐTN cho XKLĐ. Thứ hai, nghiên cứu và đánh giá thực trạng áp dụng và thực hiện HĐĐTN cho XKLĐ trong thực tế; phân tích những bất cập trong pháp luật HĐĐTN cho XKLĐ và nguyên nhân của sự bất cập, hạn chế đó. 7
13. Thứ ba, đề xuất mẫu HĐĐTN cho XKLĐ để nâng cao hiệu quả áp dụng trong thực tiễn hoạt động của Trường Cao đẳng nghề TP.HCM và các đơn vị, cơ sở ĐTN cho XKLĐ. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: nghiên cứu để chỉ ra những hạn chế trong việc áp dụng và thực hiện pháp luật về HĐĐTN cho XKLĐ trong thực tiễn hiện nay. Phạm vi nghiên cứu: Luận văn tập trung nghiên cứu về hình thức, quy định và cách thức áp dụng, thực hiện HĐĐTN cho XKLĐ (đi làm việc ở nước ngoài) trong các doanh nghiệp XKLĐ và trong thực tiễn hoạt động của Trường Cao đằng nghề TP.HCM từ năm 2010 đến nay. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Luận văn được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và pháp luật, những quan điểm cơ bản của Đảng và Nhà nước ta trong sự nghiệp đổi mới, phát triển nguồn nhân lực, cải cách hành chính xây dựng Nhà nước pháp quyền. Trong quá trình nghiên cứu đề tài này, luận văn sử dụng một số phương pháp chủ yếu như: phương pháp phân tích - so sánh, phương pháp hệ thống hoá và khái quát hoá để tìm ra những bất cập trong việc áp dụng và thực hiện pháp luật về HĐĐTN cho XKLĐ. Ngoài ra, phỏng vấn chuyên gia cũng được áp dụng trong một chừng mực nhất định để làm rõ những nội dung cần nghiên cứu. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn - Ý nghĩa lý luận: nghiên cứu làm rõ những vấn đề lý luận cơ bản của pháp luật về HĐĐTN cho XKLĐ cũng như sự cần thiết cần có các hình thức HĐĐTN cho XKLĐ đảm bảo quyền lợi của các bên giao kết, đặc biệt là NHN cho XKLĐ. Chất lượng của việc ĐTN cho XKLĐ được quyết định bởi nhiều nhân tố và đối tượng hữu quan như: người học nghề, CSGD, doanh nghiệp XKLĐ, hệ thống pháp luật, quản lý Nhà nước Trong đó, pháp luật về HĐĐTN cho XKLĐ là nhân tố quan trọng nhất điều chỉnh quan hệ đào tạo nghề-học nghề cho XKLĐ, đảm bảo hài hòa quyền lợi và trách nhiệm của các bên giao kết HĐĐTN cho XKLĐ. 8
14. - Ý nghĩa thực tiễn: phân tích những tồn đọng của hình thức HĐĐTN cho XKLĐ hiện nay và đề xuất các mẫu HĐĐTN cho XKLĐ từ thực tiễn hoạt động của Trường Cao đẳng nghề TP.HCM để áp dụng vào các doanh nghiệp XKLĐ, các CSDN cho XKLĐ nhằm góp phần hoàn thiện pháp luật về HĐĐTN cho XKLĐ với các chế tài nâng cao chất lượng ĐTN cho XKLĐ trong bối cảnh hiện nay. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận văn được chia làm ba chương: Chương 1. Khái quát chung về hợp đồng đào tạo nghề trong xuất khẩu lao động Chương 2. Pháp luật về hợp đồng đào tạo nghề trong xuất khẩu lao động và thực trạng thực hiện ở Việt Nam Chương 3. Thực thi pháp luật hợp đồng đào tạo nghề cho xuất khẩu lao động từ thực tiễn trường Cao đẳng Nghề Thành phố Hồ Chí Minh và một số kiến nghị 9
15. Chương 1. KHÁI QUÁT CHUNG VỀ HỢP ĐỒNG ĐÀO TẠO NGHỀ TRONG XUẤT KHẨU LAO ĐỘNG 1.1. Quan niệm về đào tạo nghề 1.1.1. Khái niệm đào tạo nghề Theo Đại tự điển tiếng Việt: “Nghề là công việc chuyên làm theo sự phân công lao động của xã hội” [15, tr.1192]. Tác giả Vũ Ngọc Hải cho rằng: “Nghề là một từ nhiều ý nghĩa, tuy vậy nghĩa thường dùng nhất là để chỉ một nhóm nhất định các thao tác lao động xuất hiện trong khuôn khổ của sự phân công lao động xã hội” [7, tr.277]. Theo tác giả Nguyễn Tiến Đạt: “Nghề là thuật ngữ chung chỉ hoạt động lao động chân tay và trí óc chuyên làm có thể giúp người ta một phương tiện kiếm sống” [6, tr.18]. Để có thể làm được một nghề nào đó thì cần phải nắm được những kiến thức, kĩ năng liên quan đến nghề đó. Những kiến thức và kĩ năng này là do kết quả đào tạo chuyên môn và tích lũy kinh nghiệm. Theo Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO): "Những hoạt động nhằm cung cấp kiến thức, kỹ năng và thái độ cần có cho sự thực hiện có năng suất và hiệu quả trong phạm vi một nghề hoặc nhóm nghề. Nó bao gồm đào tạo ban đầu, đào tạo lại, đào tạo nâng cao, cập nhật và đào tạo liên quan đến nghề nghiệp chuyên sâu" [2, tr.174]. Leconnard Nadler cho rằng: “Đào tạo nghề là để học được những điều nhằm cải thiện việc thực hiện những công việc hiện tại” (theo góc độ đào tạo lại hoặc bồi dưỡng nghề); Còn Roger James thì định nghĩa đơn giản hơn: “Đào tạo nghề là cách thức giúp người ta làm những điều mà họ không thể làm được trước khi họ được học” (theo góc độ đào tạo nghề mới); Max Forter cũng đưa ra khái niệm là đào tạo nghề phải đáp ứng việc hoàn thành các điều kiện: gợi ra những giải pháp ở người học; phát triển tri thức, kĩ năng và thái độ; tạo ra sự thay đổi hành vi và đạt được những mục tiêu chuyên biệt theo góc độ chuyên môn hóa [7, tr.277]. 10
16. Từ những định nghĩa trên có thể hiểu: “Đào tạo nghề là những hoạt động nhằm cung cấp kiến thức, kĩ năng và thái độ cần có cho sự thực hiện có năng suất và hiệu quả trong phạm vi một nghề hoặc nhóm nghề. Nó bao gồm đào tạo ban đầu, đào tạo lại, đào tạo nâng cao, cập nhật và đào tạo liên quan đến công việc chuyên môn hóa” [13, tr.174]. Luật dạy nghề (2006) định nghĩa: "Dạy nghề là hoạt động dạy và học nhằm trang bị kiến thức, kỹ năng và thái độ nghề nghiệp cần thiết cho người học nghề để có thể tìm được việc làm hoặc tự tạo việc làm sau khi hoàn thành khoá học [9]. Theo Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam được sửa đổi, bổ sung năm 2013, không có thuật ngữ "dạy nghề" mà chỉ có thuật ngữ “giáo dục nghề nghiệp” và thuật ngữ “học nghề” tại Điều 61 quy định về giáo dục. Từ đó, có thể hiểu việc học nghề, bao gồm cả học nghề ở trình độ sơ cấp, trung cấp và cao đẳng đều thuộc về GDNN. Nhiều nước trên thế giới thường dùng thuật ngữ "Vocational Education and Training" (VET) với nghĩa “Giáo dục và đào tạo nghề” hoặc "Technical Vocational Education and Training" (TVET) với nghĩa “Giáo dục kỹ thuật và đào tạo nghề và đều được hiểu chung theo nghĩa rộng là “Giáo dục nghề nghiệp” (Vocational Education). Luật Giáo dục nghề nghiệp (GDNN) của các nước đều sử dụng thuật ngữ VET hoặc TVET và có một số nước, sử dụng chính thuật ngữ Vocational Education cho tên luật - Vocational Education Law. Để bảo đảm tuân thủ Hiến pháp và hội nhập với các nước trong khu vực và quốc tế, Luật Sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Dạy nghề được đổi tên thành Luật Giáo dục nghề nghiệp (Law on Vocational Education and Training) [24]. Điều 3, Luật Giáo dục nghề nghiệp (2014) định nghĩa: “Giáo dục nghề nghiệp là một bậc học của hệ thống giáo dục quốc dân nhằm đào tạo trình độ sơ cấp, trình độ trung cấp, trình độ cao đẳng và các chương trình đào tạo nghề nghiệp khác cho người lao động, đáp ứng nhu cầu nhân lực trực tiếp trong sản xuất, kinh doanh và dịch vụ, được thực hiện theo hai hình thức là đào tạo chính quy và đào tạo thường xuyên”; 11
17. “Đào tạo nghề nghiệp là hoạt động dạy và học nhằm trang bị kiến thức, kỹ năng và thái độ nghề nghiệp cần thiết cho người học để có thể tìm được việc làm hoặc tự tạo việc làm sau khi hoàn thành khóa học hoặc để nâng cao trình độ nghề nghiệp” [12]. Từ đó, có thể hiểu đào tạo nghề là hoạt động trang bị tri thức, kỹ năng và thái độ hành nghề cho NLĐ để họ có thể tìm việc làm hoặc tự tạo việc làm. Đó là quá trình tác động có mục đích, có tổ chức đến NHN để hình thành và phát triển một cách có hệ thống những kiến thức, kĩ năng và thái độ nghề nghiệp cần thiết nhằm đáp ứng nhu cầu của một thị trường lao động nào đó. 1.1.2. Sự cần thiết phải đào tạo nghề trong lĩnh vực xuất khẩu lao động XKLĐ là hiện tượng người lao động có nhu cầu đi làm việc cho các tổ chức kinh tế nước ngoài ở trong nước hoặc làm việc cho các tổ chức, cá nhân ở nước ngoài với tinh thần hoàn toàn tự nguyện, tuy nhiên họ phải được cơ quan hoặc tổ chức đảm nhận và tổ chức quản lý dưới nhiều phương thức khác nhau. XKLĐ bao gồm đưa người lao động đi làm việc ở nước ngoài và trong nước (còn gọi là XKLĐ tại chỗ). XKLĐ tại chỗ là hình thức các tổ chức của Việt Nam cung ứng lao động làm việc cho các tổ chức nước ngoài ở Việt Nam (các doanh nghiệp có vốn đầu tư của nước ngoài; các khu chế xuất; các tổ chức cơ quan ngoại giao, văn phòng đại diện của nước ngoài đặt tại Việt Nam ). Theo điều 6 Luật Người lao động Việt Nam đi làm việc ở nước ngoài theo hợp đồng (Luật số 72/2006/QH11 ban hành ngày 29/11/2006), NLĐ Việt Nam đi làm việc ở nước ngoài theo một trong các hình thức sau đây [10]: (1). Thông qua doanh nghiệp hoạt động dịch vụ, tổ chức sự nghiệp được phép hoạt động đưa người lao động đi làm việc ở nước ngoài (gọi là doanh nghiệp XKLĐ). Các doanh nghiệp được Bộ LĐ -TB&XH cấp giấy phép hoạt động đưa người lao động đi làm việc ở nước ngoài. Doanh nghiệp khai thác hợp đồng cung ứng lao động, đăng ký với cơ quan có thẩm quyền, tổ chức tuyển chọn người lao động, đưa và quản lý người lao động ở ngoài nước. Đây là hình thức phổ biến nhất, được nhiều người lao động lựa chọn nhất khi đi làm việc ở nước ngoài. Ngoài ra, 12
18. Luật quy định tổ chức sự nghiệp tham gia hoạt động đưa người lao động đi làm việc ở nước ngoài là để thực hiện các thoả thuận hoặc điều ước quốc tế ký kết với phía nước tiếp nhận lao động về việc đưa người lao động Việt Nam đi làm việc ở nước ngoài. Các tổ chức sự nghiệp là tổ chức công, thuộc Bộ, cơ quan ngang Bộ, cơ quan thuộc Chính phủ và được thủ trưởng các Bộ, cơ quan ngang Bộ, cơ quan thuộc Chính phủ giao nhiệm vụ. (2). Thông qua doanh nghiệp nhận thầu, tổ chức, cá nhân đầu tư ở nước ngoài . Các doanh nghiệp có tư cách pháp nhân Việt Nam, trúng thầu ở nước ngoài, đưa người lao động của doanh nghiệp mình đi làm việc ở các công trình trúng thầu ở nước ngoài hoặc là các tổ chức, cá nhân của Việt Nam đầu tư ra nước ngoài, đưa người lao động Việt Nam sang làm việc tại cơ sở sản xuất, kinh doanh do tổ chức, cá nhân này đầu tư thành lập ở nước ngoài. Người lao động đi theo hình thức này phải là người lao động đã có hợp đồng lao động với doanh nghiệp và chỉ đi làm việc tại các công trình trúng thầu hoặc cơ sở sản xuất, kinh doanh do tổ chức, cá nhân đầu tư thành lập ở nước ngoài. (3). Thông qua doanh nghiệp đưa lao động đi làm việc ở nước ngoài theo hình thức thực tập nâng cao tay nghề. Đây là hình thức đưa người lao động đi làm việc ở nước ngoài mới được đưa vào điều chỉnh trong Luật Người lao động Việt Nam đi làm việc ở nước ngoài theo hợp đồng. Hình thức này xuất hiện tượng đối nhiều trong những năm qua tại các doanh nghiệp, nhất là ở khu vực doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài. Theo đó, điều kiện để đi làm việc theo hình thức này ngoài những điều kiện cơ bản đã nêu ở trên thì người lao động phải là người đã có hợp đồng lao động ký với doanh nghiệp đưa đi và ngành, nghề người lao động đi làm việc ở nước ngoài theo hình thức này phải phù hợp với lĩnh vực sản xuất, kinh doanh của doanh nghiệp. (4). Người lao động tự đi theo hình thức hợp đồng cá nhân. Đây là hình thức mà người lao động ký hợp đồng trực tiếp với chủ sử dụng, không thông qua bên trung gian môi giới. Sau đó, người lao động trực tiếp đến Sở Lao động – Thương binh và Xã hội nơi thường trú hoặc Cục Quản lý lao động ngoài nước để đăng ký 13
19. hợp đồng cá nhân và khi làm việc ở nước ngoài thì đăng ký công dân với Cơ quan đại diện ngoại giao, lãnh sự Việt Nam ở nước sở tại. Trong thực tế, người lao động Việt Nam thường đi XKLĐ theo hình thức (1) và (4), trong đó, đi theo hình thức (1) chiếm đa số thông qua doanh nghiệp XKLĐ. Doanh nghiệp XKLĐ là doanh nghiệp làm dịch vụ XKLĐ. Dịch vụ XKLĐ của doanh nghiệp XKLĐ được hiểu là toàn bộ các hoạt động hỗ trợ liên quan đến quá trình đưa người lao động Việt Nam đi làm việc có thời hạn ở nước ngoài của doanh nghiệp. Những hoạt động dịch vụ đó bao gồm: nghiên cứu thị trường, tìm kiếm đối tác, ký kết hợp đồng; tổ chức tuyển chọn lao động, đào tạo giáo dục định hướng NLĐ; tổ chức đưa lao động đi làm việc ở nước ngoài; quản lý và bảo vệ quyền lợi của lao động ở nước ngoài và đưa lao động về nước khi hết hạn hợp đồng. Hoạt động của các doanh nghiệp làm dịch vụ XKLĐ phải đảm bảo lợi ích trong quan hệ ba bên là Nhà nước, doanh nghiệp và người lao động. Với quan điểm nâng cao trách nhiệm, tăng cường tính chủ động của NLĐ trong việc trang bị cho mình trình độ, kỹ năng nghề, ngoại ngữ và kiến thức cần thiết trước khi đi làm việc ở nước ngoài, Luật Người lao động Việt Nam đi làm việc ở nước ngoài theo hợp đồng quy định “ Người lao động có nguyện vọng đi làm việc ở nước ngoài phải chủ động học nghề, ngoại ngữ, tìm hiểu pháp luật có liên quan và tham gia các khoá bồi dưỡng kiến thức cần thiết do doanh nghiệp, tổ chức sự nghiệp, tổ chức, cá nhân đầu tư ta nước ngoài đưa lao động đi làm việc ở nước ngoài tổ chức". Luật cũng quy định ràng buộc trách nhiệm mang tính pháp lý đối với các cá nhân, tổ chức đưa lao động đi làm việc ở nước ngoài phải thực hiện công tác ĐTN, ngoại ngữ và bồi dưỡng kiến thức cần thiết cho NLĐ phù hợp với thị trường lao động: "Doanh nghiệp, tổ chức sự nghiệp, tổ chức, cá nhân đầu tư ra nước ngoài đưa người lao động đi làm việc ở nước ngoài có trách nhiệm tổ chức hoặc liên kết với cơ sở dạy nghề, cơ sở đào tạo để đào tạo, bồi dưỡng kỹ năng nghề, ngoại ngữ cho người lao động đi làm việc ở nước ngoài". Điều 65 Luật quy định công tác bồi dưỡng kiến thức cho người đi XKLĐ: "Doanh nghiệp, tổ chức sự nghiệp, tổ chức, cá nhân đầu tư ra nước ngoài đưa người lao động đi làm việc ở 14