Luận văn Hợp đồng bao tiêu nông sản giữa doanh nghiệp với hợp tác xã nông nghiệp qua thực tiễn tại An Giang

Nội dung text: Luận văn Hợp đồng bao tiêu nông sản giữa doanh nghiệp với hợp tác xã nông nghiệp qua thực tiễn tại An Giang

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI TRẦN NGỌC PHƯỚC HỢP ĐỒNG BAO TIÊU NÔNG SẢN GIỮA DOANH NGHIỆP VỚI HỢP TÁC XÃ NÔNG NGHIỆP QUA THỰC TIỄN TẠI AN GIANG Chuyên ngành: Luật kinh tế Mã số: 60 38 01 07 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS NGUYỄN NHƯ PHÁT HÀ NỘI - 2016
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi khẳng định rằng luận văn thạc sĩ “HỢP ĐỒNG BAO TIÊU NÔNG SẢN GIỮA DOANH NGHIỆP VỚI HỢP TÁC XÃ NÔNG NGHIỆP QUA THỰC TIỄN TẠI AN GIANG” do tôi là người trực tiếp thực hiện. Các đoạn trích dẫn và số liệu dẫn chiếu trong luận văn đều được dẫn chiếu có độ chính xác cao nhất trong phạm vi hiểu biết của tôi. Hà Nội, ngày 30 tháng 10 năm 2016. Tác giả Trần Ngọc Phước
3. Mục lục MỞ ĐẦU 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ HỢP ĐỒNG BAO TIÊU NÔNG SẢN GIỮA DOANH NGHIỆP VÀ HỢP TÁC XÃ NÔNG NGHIỆP 7 1.1. Khái niệm về hợp đồng 7 1.2. Đặc điểm của hợp đồng bao tiêu nông sản 14 1.3. Nội dung hợp đồng bao tiêu giữa doanh nghiệp với hợp tác xã nông nghiệp 20 Chương 2: THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VÀ THỰC HIỆN PHÁP LUẬT VỀ HỢP ĐỒNG BAO TIÊU NÔNG SẢN GIỮA DOANH NGHIỆP VỚI HỢP TÁC XÃ NÔNG NGHIỆP TẠI TỈNH AN GIANG 28 2.1. Khái quát về tình hình kinh tế - xã hội của An Giang 28 2.2. Thực trạng bao tiêu nông sản tại An Giang 30 2.3. Những quy định pháp luật điều chỉn HĐ bao tiêu nông sản giữa doanh nghiệp và HTXNN 32 2.4. Thực hiện hợp đồng bao tiêu nông sản giữa doanh nghiệp với hợp tác xã nông nghiệp tại An Giang 35 2.5. Những nguyên nhân dẫn đến hợp đồng bị hủy bỏ 50 Chương 3: PHƯƠNG HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT TỪ THỰC TIỄN TỈNH AN GIANG 63 3.1. Phương hướng hoàn thiện pháp luật 63 3.2. Giải pháp hoàn thiện pháp luật về thực hiện hợp đồng bao tiêu nông sản từ thực tiễn tại An Giang 67 KẾT LUẬN 72 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO . 74
4. DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT BLDS Bộ luật Dân sự BLTTDS Bộ luật Tố tụng Dân sự HĐ Hợp đồng HĐDS Hợp đồng dân sự HĐTM Hợp đồng thương mại HTX Hợp tác xã HTXNN Hợp tác xã nông nghiệp LDN Luật Doanh nghiệp LHTX Luật Hợp tác xã LTM Luật Thương mại LTTTM Luật Trọng tài thương mại NN Nhà nước
5. DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Biểu 1: chi tiết so sánh diện tích canh tác, số lượng hợp tác xã nông nghiệp ký hợp đồng bao tiêu nông sản với doanh nghiệp mùa vụ 30 Biểu 2: chi tiết so sánh diện tích canh tác, số lượng hợp tác xã nông nghiệp ký hợp đồng bao tiêu nông sản với doanh nghiệp mùa vụ 31 Biểu 3: chi tiết so sánh diện tích canh tác, số lượng hợp tác xã nông nghiệp ký hợp đồng bao tiêu nông sản với doanh nghiệp mùa vụ 31
6. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Sự hình thành nền kinh tế thị trường ở nước ta đã và đang diễn ra trong bối cảnh phát triển theo chiều rộng lẫn chiều sâu các quan hệ kinh tế với tốc độ nhanh chưa từng có, nhất là ở thời điểm Việt Nam đã thành thành viên chính thức của tổ chức thương mại thế giới (WTO), vừa đàm phán ký kết Hiệp định kinh tế xuyên Thái Bình Dương (TTP), tổ chức kinh tế thương mại Á - Âu mở ra cơ hội hàng hóa Việt xâm nhập nhiều thị trường nhưng cũng đối mặt không ít thách thức. Nông sản Việt đa dạng về chủng loại, phong phú giá trị là một trong những ngành mũi nhọn của nền kinh tế đóng góp đáng kể vào GDP quốc gia, những năm gần đây phải đối diện khó khăn ở thị trường nội địa, gặp phải thách thức rất lớn khi xuất sang thị trường các nước yêu cầu đạt tiêu chuẩn cao: EU, Hoa Kỳ, Nhật Bản, Australia, v.v liên tiếp thời gian dài điệp khúc nông sản “được mùa mất giá hoặc được giá mất mùa” [25] không ngừng diễn tiếp và nông sản Việt bị thị trường thế giới e dè, chưa chấp thuận do nhiều nguyên nhân về kỹ thuật: dư lượng thuốc bảo vệ thực vật, chất lượng thấp, thời hạn sử dụng ngắn, dịch bệnh chưa được kiểm soát. Chính những tác nhân này, làm cho đời sống nông dân đã khó khăn càng khó khăn hơn, kinh tế nông nghiệp không ngừng giảm lợi thế cũng như vị thế trước bạn hàng thế giới, thị phần đánh mất dần giá trị. Thời gian qua Chính phủ, các Bộ, Ngành có nhiều văn bản chấp cánh cho nông nghiệp vươn cao, tạo chuỗi liên kết tăng giá trị, như: “Quyết định số 62/2013/QĐ-TTG ngày 25/10/2013 của Thủ tướng Chính phủ về chính sách khuyến khích phát triển hợp tác, liên kết sản xuất gắn liền với tiêu thụ nông sản, xây dựng cánh đồng lớn” [8]; “Thông tư số 15/2014/TT-BNNPTNT ngày 29/4/2014 của Bộ nông nghiệp và phát triển nông thôn về hướng dẫn thực hiện một số điều của Quyết định 62/2013/QĐ-TTG ngày 25/10/2013 của Thủ tướng Chính phủ” [3]. 1
7. HĐ là một trong những cơ sở làm phát sinh quyền, nghĩa vụ các bên nhằm thỏa mãn nhu cầu thiết yếu trong đời sống xã hội của thể nhân, đáp ứng kế hoạch hoạt động sản xuất kinh doanh của pháp nhân xuyên suốt chu trình vận hành kinh doanh. Bao tiêu sản phẩm là bản cam kết sẽ mua – sẽ bán hoặc buộc thực hiện một công việc, một nghĩa vụ trong tương lai, sự ràng buộc trách nhiệm các bên về giao kết xuất phát từ khi ký kết xác lập cho đến hoàn tất chu kỳ sản xuất và bao tiêu là một trong những chế định quan trọng trong hệ thống pháp luật dân sự, kinh doanh thương mại Việt Nam; khi giao kết tức đã làm phát sinh quyền, nghĩa vụ, trói buộc trách nhiệm, điều chỉnh hành vi thương mại, tạo ra khuôn khổ của giới hạn hoạt động. Xét trên bình diện chung HĐ bao tiêu thuộc thuộc tính pháp lý đa dạng về chiều rộng lý luận cũng như chiều sâu thực tiễn áp dụng. Những năm qua, quan hệ kinh tế phát sinh tranh chấp giữa các chủ thể không ngừng tăng số lượng vụ việc lẫn nội dung (giữa pháp nhân với pháp nhân, giữa pháp nhân với thể nhân hoặc giữa thể nhân với thể nhân). Thực tiễn lập pháp thể hiện HĐ được cụ thể hóa trong BLDS, LTM, Bộ luật Lao động nhưng đi vào cuộc sống đã phát sinh bất cập, khó khăn vướng mắt lúc triển khai điều này phụ thuộc vào nhiều nguyên nhân: vừa có yếu tố chủ quan ý thức con người vừa có yếu tố khách quan thể chế pháp luật. Để hạn chế mâu thuẫn nội tại về quyền lợi cũng như nghĩa vụ đã và đang diễn ra trong đời sống kinh tế nông nghiệp, khi xuất hiện xung đột về quyền lợi giữa doanh nghiệp với HTXNN và nông dân. Giảm dần rồi đến chấm dứt tình trạng: “giá nông sản đột biến tăng cao so với giá đã thương thảo được ấn định trong HĐ thì bên bán sẵn sàng phá kèo giao ước hoặc giá nông sản đột ngột giảm sâu thì doanh nghiệp cũng không ngần ngại đánh đổi uy tín để hủy bỏ giao ước” [25] sẽ không còn hiện hữu. Từ những lý do trên tác giả lựa chọn đề tài: HĐ bao tiêu nông sản giữa doanh nghiệp với 2
8. HTXNN có dẫn chiếu thực tiễn áp dụng tại địa bàn tỉnh An Giang để làm luận văn thạc sĩ luật học. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Việc nghiên cứu quan hệ HĐ đã được nhiều công trình nghiên cứu khác nhau qua nhiều đề tài chuyên biệt về HĐDS, HĐ kinh tế như: - “Chế định hợp đồng trong nền kinh tế thị trường ở Việt Nam trong giai đoạn hiện nay” của tiến sĩ Phạm Hữu Nghị; - “Hợp đồng kinh tế vô hiệu và hậu qủa pháp lý của hợp đồng kinh tế vô hiệu” của tiến sĩ Lê Thị Bích Thọ; - “Hiệu lực của hợp đồng theo qui định của pháp luật Việt Nam”của tiến sĩ Lê Minh Hùng, Trường Đại học luật Thành phố Hồ Chí Minh; - “Hợp đồng chuyển nhượng thương mại qua thực tiễn tại Thành phố Hồ Chí Minh” của thạc sĩ Phạm Thị Nhàn, Học viện Khoa học xã hội; - “Pháp luật về hợp đồng đại diện thương mại từ thực tiễn tại Thành phố Hồ Chí Minh” của thạc sĩ Hoàng Thị Kim Thu, Học viện Khoa học xã hội; Riêng HĐ bao tiêu nông sản giữa doanh nghiệp với HTXNN đến nay chưa được các nhà khoa học quan tâm sâu sắc, chưa có công trình khoa học nào nghiên cứu. Những công trình nghiên cứu trên là tài liệu tham khảo quý cũng là nền tảng giúp tác giả có thêm thông tin, tư liệu hỗ trợ việc nghiên cứu, hoàn thành luận văn, tác giả lựa chọn đề tài: “Hợp đồng bao tiêu nông sản giữa doanh nghiệp với hợp tác xã nông nghiệp qua thực tiễn tại địa bàn tỉnh An Giang” không trùng với bất trình luận văn thạc sĩ nào đã có trước đó. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài 3.1. Mục đích nghiên cứu Mục tiêu đề tài thông qua nghiên cứu các vấn đề lý luận khảo cứu thực tiễn áp dụng pháp luật về bao tiêu nông sản giữa doanh nghiệp với HTXNN, nông dân trên địa bàn tỉnh An Giang từ cơ sở đó làm phong phú cơ sở lý 3
9. luận, thực tiễn và pháp lý của vấn đề. Qua đó đưa ra kiến nghị cụ thể sửa đổi, bổ sung các quy định bất cập, pháp luật hiện hành còn thiếu sót, hoàn thiện cơ chế pháp lý điều chỉnh quan hệ HĐ giữa các bên theo xu hướng thống nhất, hiện đại, hội nhập, phát triển theo nguyên tắc kinh tế thị trường, tự do giao kết và tự chịu trách nhiệm. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu: Đề tài có nhiệm vụ giải quyết những vấn đề sau đây: - Nghiên cứu những vấn đề lý luận chung về HĐ bao tiêu, như: làm rõ khái niệm và bản chất chủ thể, nội dung, đặc điểm, hình thức cũng như hiệu lực, xây dựng khái niệm cơ chế pháp lý hình thành, làm rõ cơ sở lý luận cũng như vấn đề pháp lý liên quan đến hiệu lực HĐ. - Phát hiện hạn chế, vướng mắc thực tiễn áp dụng pháp luật khi triển khai thực hiện HĐ bao tiêu nông sản giữa pháp nhân với pháp nhân, có những kiến nghị và đưa ra phương án cụ thể bổ sung, khắc phục quy định pháp luật dân sự, pháp luật thương mại Việt Nam; đồng thời xác định cơ sở lý luận và thực tiễn cần thiết làm căn cứ cho đề xuất những kiến nghị, giải pháp căn cơ. 4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu của đề tài 4.1. Đối tượng nghiên cứu Nghiên cứu HĐ bao tiêu nông sản giữa pháp nhân với pháp nhân, kể cả nghiên cứu một phần HĐ giữa pháp nhân với thể nhân trên nền tảng các văn bản luật như: BLDS, LTM, LHTX, LDN, BLTTDS, LTTTM. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Do HĐ bao tiêu sản phẩm thuộc đề tài khá phức tạp, nhiều loại sản phẩm: có chất lượng khác nhau, sản lượng khác nhau, chủng loại khác nhau, quy trình sản xuất khác nhau (sản phẩm nông nghiệp, sản phẩm công nghiệp, sản phẩm thủ công mỹ nghệ, sản phẩm thủy sản ) trãi dài trên phạm vi 4
10. rộng ở nhiều địa bàn. Đề tài này tập trung khảo sát, so sánh và kiến nghị giải pháp có liên quan đến HĐ bao tiêu nông sản tại địa bàn tỉnh An Giang. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu - Luận văn vận dụng các quan điểm biện chứng và duy vật của Chủ nghĩa Mác - Lê Nin vào điều kiện thực tiễn tỉnh An Giang. Phân tích điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội và giao thoa, ảnh hưởng, tiếp biến giữa pháp nhân, thể nhân tại địa bàn nghiên cứu rút ra được tác động các vấn đề trên đến quy trình vận hành, thực hiện thực tiễn đã tiếp cận, lý giải các ưu khuyết điểm, vướng mắc, hạn chế khi triển khai thực hiện hiện nay. - Cách nghiên cứu HĐ theo chiều dọc để làm rõ toàn bộ thỏa thuận về nội dung pháp lý liên quan về quyền và nghĩa vụ các bên, thời điểm triển khai, thời điểm kết thúc dẫn đến mối quan hệ biện chứng từ khi giao kết, xác lập, thực hiện, sửa đổi, bổ sung hoặc chấm dứt. Từ thỏa thuận mang tính khung đến triển khai thực hiện có những ngoại lệ của thỏa thuận giao kết. Mặt khác trong mỗi nội dung, tác giả cũng sử dụng các phương pháp truyền thống đi từ nghiên cứu lý luận đến thực trạng áp dụng pháp luật và cuối cùng là đưa ra những giải pháp kiến nghị cụ thể để hoàn thiện từng nội dung. Luận văn sử dụng quan điểm của Đảng và NN ta về BLDS, quan hệ thương mại được dẫn chiếu theo quy định của LTM. Các quy định pháp luật về thành lập, tổ chức, hoạt động của HTX, của doanh nghiệp và các văn bản khác có liên quan. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn - Một: là công trình nghiên cứu có tính hệ thống và chuyên sâu đầu tiên về HĐ bao tiêu nông sản trong lĩnh vực nông nghiệp; luận văn tập trung phân tích về: nội dung, chủ thể, quyền - nghĩa vụ và làm rõ quan hệ giữa các bên tham gia giao kết, triển khai thực hiện, phản ánh vướng mắc tồn tại, nguyên nhân dẫn đến HĐ không thể thực hiện từ thực tiễn đang gặp phải hiện nay. 5
11. - Hai: xây dựng khái niệm HĐ bao tiêu nông sản, phương pháp điều chỉnh về quyền, nghĩa vụ khi tham gia giao kết mà đối tượng hướng đến là sản phẩm hình thành trong tương lai. Trong mỗi phần, tác giả dẫn chiếu thực tiễn áp dụng pháp luật có vướng mắc, bất cập hoặc chưa kịp thời điều chỉnh cũng như quan điểm thực hiện khác nhau; những tồn tại đó bắt nguồn từ đâu và kiến nghị giải pháp giải quyết như thế nào trong mỗi phần tương ứng để hoàn thiện về hình thức, chủ thể tham gia, bổ sung hoặc sửa đổi nội dung thỏa thuận; đưa ra giải pháp áp dụng cho loại hình tính đặc thù chuyên biệt trong lĩnh vực nông lâm thủy sản. - Ba: góp phần hoàn thiện pháp luật đảm bảo các quan hệ HĐ ở Việt Nam nói chung tại An Giang nói riêng được ổn định, an toàn pháp lý, hạn chế rủi ro cho các bên, bảo đảm quyền tự do, quyền tự định đoạt và quyền lợi ích chính đáng, quyền bình đẳng, quyền tự nguyện, tự chịu trách nhiệm. - Bốn: phân tích thực tiễn triển khai cam kết về quyền - nghĩa vụ; đồng thời có dẫn chứng trường hợp không thực hiện, thực hiện không đúng, thực hiện không đồng bộ, trên cơ sở đó đề xuất giải pháp hoàn thiện pháp luật, kết qủa nghiên cứu có thể được thực hiện, dùng làm tư liệu tham khảo hữu ích cho mọi chủ thể tham gia hoặc dùng nghiên cứu, phổ biến, tham khảo. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, luận văn có 3 chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận về HĐ bao tiêu nông sản giữa doanh nghiệp với HTXNN. Chương 2: Thực trạng pháp luật và thực hiện pháp luật về HĐ bao tiêu nông sản giữa doanh nghiệp với hợp tác xã nông nghiệp tại An Giang. Chương 3: Phương hướng và giải pháp hoàn thiện thi hành pháp luật từ thực tiễn tỉnh An Giang. 6
12. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ HỢP ĐỒNG BAO TIÊU NÔNG SẢN GIỮA DOANH NGHIỆP VÀ HỢP TÁC XÃ NÔNG NGHIỆP 1.1. Khái niệm về HĐ Theo BLDS năm 2005 quy định: “Hợp đồng là sự thoả thuận của các bên về việc xác lập, thay đổi hoặc chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự” [16]. Theo LTM năm 2005 quy định: “Hợp đồng mua bán hàng hoá được thể hiện bằng lời nói, bằng văn bản hoặc được xác lập bằng hành vi cụ thể. Đối với các loại HĐ mua bán hàng hoá mà pháp luật quy định phải được lập thành văn bản thì phải tuân theo các quy định đó” [19]. HĐ là văn tự ghi nhận quyền, nghĩa vụ các bên cam kết: hợp tác dân sự, giao kết kinh doanh, thỏa thuận thương mại, thỏa thuận lao động, được hiểu theo nghĩa chung là giao ước về việc xác lập, thay đổi, chấm dứt quyền, nghĩa vụ của nhau trong từng lĩnh vực cụ thể. Xuất phát điểm chính bản “giao kèo” ghi nhận những quyền, nghĩa vụ tham gia giao dịch, vì sự đa dạng về nội dung lẫn hình thức cũng như cách tiếp cận vấn đề, căn cứ vào dấu hiệu đặc trưng riêng từng lĩnh vực chuyên biệt pháp luật phân thành: HĐDS, HĐTM, HĐ lao động; về cách thức có: HĐ ưng thuận, HĐ song vụ, HĐ thực hiện vì quyền lợi của bên thứ ba. Một HĐ dù thuộc lĩnh vực nào đi chăng nữa, chỉ được công nhận khi giao dịch phải đảm bảo các yếu tố sau: - Về chủ thể: có sự tham gia ít nhất hai chủ thể (có thể là thể nhân hoặc pháp nhân). - Về ý chí: có sự đồng thuận ý chí các bên tham gia. - Về nội dung: phải có yếu tố làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt quyền, nghĩa vụ. Bên cạnh đó, trọng điểm bắt buộc là ý chí chủ thể phải phù hợp ý 7
13. chí NN; đồng thời nội dung thỏa thuận không trái thuần phong mỹ tục dân tộc, đạo đức xã hội. - Về hình thức: trường hợp pháp luật có quy định về hình thức, HĐ phải tuân thủ đúng theo hình thức khi xác lập. Như vậy, thỏa thuận chỉ thiếu một trong các yếu tố trên thì không được xem là hợp pháp (giả sử: có sự tham gia của hai chủ thể hoặc có sự đồng thuận ý chí các bên tham gia nhưng nội dung bắt buộc thực hiện một công việc, một hành vi, một nghĩa vụ làm phát sinh, thay đổi chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự trái thuần phong mỹ tục thì đó không phải là HĐ hợp pháp). Để tạo điều kiện cho thể nhân, pháp nhân thỏa mãn nhu cầu: đời sống tinh thần, đời sống vật chất; pháp định cho phép mọi chủ thể được quyền tự do thỏa thuận, tự do giao kết, tự do xác lập quan hệ dân sự, thương mại (trừ chủ thể là thể nhân bị hạn chế về năng lực hành vi dân sự, chưa có năng lực hành vi dân sự hoặc bị mất năng lực hành vi dân sự). Theo tiêu chí này, ai ai cũng có quyền, nghĩa vụ ngang nhau xác lập bất kỳ thỏa thuận nào, nếu chủ thể mong muốn thì không ai được quyền cản trở, không ai được cưỡng bức ý chí bắt buộc được làm hoặc không được làm những gì họ không mong muốn miễn sao ý chí đó phù hợp với ý chí NN, nội dung không trái đạo đức xã hội và không trái thuần phong mỹ tục đồng thời hình thức tuân thủ đúng quy định; bằng ý chí tự định đoạt, ai cũng có quyền tự do giao kết thậm chí được giao kết cả loại HĐ pháp luật chưa dự liệu miễn rằng thỏa mãn được điều kiện quy định. Theo tiến sĩ Nguyễn Am Hiểu: “Trong lĩnh vực hợp đồng, sự tồn tại của Bộ luật Dân sự, Luật Thương mại dẫn tới nhiều cách giải thích khác nhau về áp dụng luật và điều đó đã gây ra không ít rủi ro cho các nhà kinh doanh” [13]. Khi tiến hành nghiên cứu về chế định HĐ, trong đó chỉ xem xét ở giới hạn: HĐDS và HĐTM, ta thấy rằng hai loại này có một số đặc trưng cơ bản 8
14. giống nhau về: nội dung, hình thức, quyền thụ hưởng giá trị (giá trị vật chất hoặc giá trị tinh thần) cũng như nghĩa vụ phải thực hiện, khi đánh giá không cẩn thận dễ bị nhầm lẫn qua lại dẫn đến xác lập không đúng nguồn pháp luật điều chỉnh. Xuất phát từ đời sống dân sự, kinh doanh thương mại, yêu cầu phải tìm ra đặc điểm riêng cốt lõi làm điểm mốc phân biệt đâu là HĐDS đâu là HĐTM có ý nghĩa quan trọng đối với thực tiễn. Ví dụ về chế tài phạt vi phạm: - Đối với HĐDS các bên có thể thỏa thuận phạt cọc khi vi phạm: “Trong trường hợp hợp đồng dân sự được giao kết, thực hiện thì tài sản đặt cọc được trả lại cho bên đặt cọc hoặc được trừ để thực hiện nghĩa vụ trả tiền; nếu bên đặt cọc từ chối việc giao kết, thực hiện hợp đồng dân sự thì tài sản đặt cọc thuộc về bên nhận đặt cọc; nếu bên nhận đặt cọc từ chối việc giao kết, thực hiện hợp đồng dân sự thì phải trả cho bên đặt cọc tài sản đặt cọc và một khoản tiền tương đương giá trị tài sản đặt cọc, trừ trường hợp có thoả thuận khác” [16]. - Đối với HĐTM các bên chỉ có thể thỏa thuận phạt vi phạm và bồi thường thiệt hại: “Trường hợp các bên có thỏa thuận phạt vi phạm thì bên bị vi phạm có quyền áp dụng cả chế tài phạt vi phạm và buộc bồi thường thiệt hại, trừ trường hợp Luật nay có quy định khác” [19]. Tiến sĩ Dương Đăng Huệ cho rằng: “Nên duy trì khái niệm hợp đồng thương mại bên cạnh khái niệm hợp đồng dân sự nhằm tạo điều kiện cho việc điều chỉnh chúng một cách tốt hơn, có hiệu quả hơn” [12], thực tế diễn ra rằng các vụ kiện tranh chấp liên quan đến HĐ mua bán một khi Tòa án thụ lý, thẩm phán xét xử đánh giá không đúng quan hệ pháp luật dẫn đến hệ lụy vụ kiện kéo dài (như: đơn thuần tranh chấp chỉ là vụ án dân sự lại xác định vụ án kinh doanh thương mại hoặc ngược lại để áp dụng pháp luật nội dung cũng như luật hình thức giải quyết không đúng), quan điểm thiếu nhất quán 9
15. (mỗi người hiểu một cách riêng) gây tâm lý hoang mang cho người dân. Vì lẽ đó, để có căn cứ phân định rạch ròi dẫn nhập nguồn pháp luật, thể chế điều chỉnh cần chính xác vừa áp dụng đúng pháp luật nội dung vừa đảm bảo tính thống nhất nguồn luật hình thức khi giải quyết xung đột quyền lợi, cơ bản HĐTM có những đặc trưng mà những loại HĐ khác không có như: - Về chủ thể giao kết: bên thứ nhất phải là pháp nhân và bên thứ hai là pháp nhân hoặc thể nhân có đăng ký kinh doanh hoặc thể nhân mua bán hàng hóa hướng đến mục đích lợi nhuận. - Về mục đích giao kết: dấu hiệu đặc trưng cơ bản phân biệt HĐTM vì mục đích lợi nhuận. Từ cơ sở trên, cho thấy rằng HĐTM bắt buộc phải có điều kiện cần: giao dịch vì mục đích lợi nhuận và điều kiện đủ: một bên chủ thể tham gia là pháp nhân. Để xác định một chủ thể có tư cách pháp nhân hay không có tư cách pháp nhân, chiếu theo BLDS năm 2005 quy định: “Một tổ chức được công nhận là pháp nhân khi có đủ các điều kiện sau đây: 1. Được thành lập hợp pháp; 2. Có cơ cấu tổ chức chặt chẽ; 3. Có tài sản độc lập với cá nhân, tổ chức khác và tự chịu trách nhiệm bằng tài sản đó; 4. Nhân danh mình tham gia các quan hệ pháp luật một cách độc lập” [16]. LDN năm 2014 quy định ngoại trừ doanh nghiệp tư nhân và công ty đối nhân không có tư cách pháp nhân (do hai loại hình doanh nghiệp này chủ sở hữu doanh nghiệp chịu trách nhiệm vô hạn tất cả khoản nợ nên tài sản giữa chủ sở hữu doanh nghiệp với tài sản doanh nghiệp không độc lập với nhau), các loại hình doanh nghiệp còn lại có tư cách pháp nhân cả. Dù doanh nghiệp tư nhân, công ty đối nhân không có tư cách pháp nhân nhưng đó là tổ 10
16. chức kinh tế giao kết mua bán của hai loại hình doanh nghiệp này cũng được xác định HĐTM vì các giao dịch hướng đến lợi nhuận. Vậy, HTX có phải là một pháp nhân hay không. Luật HTX năm 2012 quy định: “Hợp tác xã là tổ chức kinh tế tập thể, đồng sở hữu, có tư cách pháp nhân, do ít nhất 07 thành viên tự nguyện thành lập và hợp tác tương trợ lẫn nhau trong hoạt động sản xuất, kinh doanh, tạo việc làm nhằm đáp ứng nhu cầu chung của thành viên, trên cơ sở tự chủ, tự chịu trách nhiệm, bình đẳng và dân chủ trong quản lý hợp tác xã” [20], có cơ sở khẳng định các loại hình HTX thành lập theo LHTX là một pháp nhân. Trong đó HTXNN được thành lập, tổ chức, hoạt động cũng theo khuân khổ pháp luật nói chung và luật chuyên ngành nói riêng nên cũng không phải trường hợp ngoại lệ. HTXNN với vai trò một tổ chức kinh tế ngoài mục đích hoạt động vì lợi nhuận trong kinh doanh, còn trọng trách khác gánh vác lên vai. Đó là: - Sứ mệnh đại diện cho hàng trăm, hàng ngàn nông hộ trong tiểu vùng bao tiêu tạo thành sức mạnh chung; đại diện cho tập thể nông dân thương lượng với đối tác về giá bán sản phẩm, phương thức sản xuất, quyền, nghĩa vụ tham gia cũng như biện pháp thực hiện; chấm dứt thực trạng một sản phẩm hai giá, mười thửa ruộng chín loại hàng hóa. Trước đây, trong tình cảnh nông dân điêu đứng đầu ra, các khoản nợ phải thanh toán nhanh chóng sau thu hoạch, chi phí trang trãi cuộc sống cấp bách; thương lái như một cứu cánh duy nhất nhưng họ đã lạm dụng vai trò thu mua, o bế, chèn ép về giá đẩy nông dân vào tình thế khó khăn không còn phương cách lựa chọn nào khác buộc phải chấp thuận điều kiện thương lái đưa ra. Nhưng liên kết sản xuất ra đời, nông sản được trả về nguyên bản vốn có của nó (giá cả sản phẩm phải bằng giá trị); không để trường hợp ai thương thuyết giỏi được lợi, ai cục mịch bị thiệt như vừa qua. 11
17. - Vai trò phân phối hàng hóa chung, giám sát chất lượng: để sản xuất được sản phẩm tốt ngoài yếu tố kinh nghiệm, thời tiết, điều kiện thổ nhưỡng, giống; vật tư có vị trí quan trọng; lợi ích đạt được sản xuất chung, gồm: giá thành mua chung sản phẩm số lượng lớn bao giờ cũng thấp hơn so với mua riêng lẻ góp phần giảm chi phí sản xuất tăng lợi nhuận, đồng thời mua chung còn thực thi vai trò kiểm tra số lượng, giám sát chất lượng sản phẩm, hiệu qủa ứng dụng sản phẩm vào đồng ruộng, kịp thời phát hiện hàng gian, hàng giả, hàng kém chất lượng làm thiệt hại vật chất nông dân; bằng chứng cứ tổng hợp từ nhiều nhà, nhiều hộ cung cấp cho cơ quan chứng năng xử lý, dễ dàng chứng minh vi phạm của doanh nghiệp, tổ chức cung ứng giống, vật tư kém chất lượng buộc họ phải bồi thường theo quy định. Đặc thù nước ta hơn 60% dân số sống dựa vào nông nghiệp hoặc liên quan đến nông nghiệp, dù rằng những năm qua xu hướng dân số chuyển dịch từ nông nghiệp sang lĩnh vực khác tích cực nhưng xét bình quân tỷ lệ này còn cao. Với trọng trách sản xuất lương thực nuôi sống cộng đồng nhưng tiếng nói, vị trí giai cấp nông dân trong xã hội còn khiêm tốn; thu nhập từ nông nghiệp không nuôi sống được bản thân còn làm giàu trên mảnh vườn thửa ruộng là mục tiêu phấn đấu lâu dài. Thực trạng thời gian qua, nông dân không gắn kết thành thể thống nhất; hàng hóa làm ra theo ý thức tự thân chứ không dẫn dắt mục tiêu thị trường, còn định hướng thị hiếu tiêu dùng hoàn toàn bỏ ngỏ, canh tác theo trào lưu tiếp diễn (mặt hàng nào khan hiếm lập tức đổ xô vào trồng, đến khi cung vượt cầu không có phương thức xử lý) hiện tượng này tái diễn nhiều lần nhưng thiếu cơ chế tháo gỡ, phản ánh vai trò dẫn dắt của Hiệp hội mờ nhạt, các Bộ - Ngành thiếu phối hợp, chức năng giám sát, nhiệm vụ quản lý vĩ mô “dẫm chân” lên nhau; nhiều bài học đắt giá từ sản xuất trào lưu “ăn xổi ở thì” được đúc kết lại chưa có biện pháp chấn chỉnh, thị trường nông sản bị thao túng bởi một vài cá nhân tiếp tục diễn biến 12
18. phức tạp (thương lái quyết định giá mua, mua lúc nào, số lượng mua) dẫn đến lủng đoạn thị trường. Vì tư duy canh nông cũ chưa chuyển biến, vẫn duy trì sản xuất sản phẩm giá trị thấp. Việc nuôi con gì hay trồng cây gì bị thả nổi, phương án điều tiết nuôi trồng không được định hướng rõ nét, vai trò NN đã thiếu lại yếu không làm giá đỡ giúp nông dân vượt ngưỡng tâm lý canh nông theo xu thế an toàn để hướng đến sản xuất bền vững, giá trị cao. Trước đây dù là người nắm giữ một trong những giai đoạn then chốt của khâu sản xuất nhưng nông dân không có quyền thiết thực gì mặc định quyền đó thuộc về cá nhân, tổ chức khác làm thay; thể chế hóa vị thế nông hộ trên thương trường là đòi hỏi chính đáng, để làm được điều đó không còn cách nào khác hơn phải nâng cao cơ chế đại diện đủ mạnh: có tổ chức đại diện, nói tiếng nói tâm tự, nguyện vọng của nông dân; vị thế phải ngang tầm khi thương thảo, thỏa thuận giá cả thu mua, trách nhiệm thực thi. Kinh tế tập thể ra đời đáp ứng yêu cầu tất yếu của xã hội gắn kết đồng thuận cao nông dân với nông dân, tạo động lực phát triển, thống nhất phương thức sản xuất. HTXNN được sinh ra, tồn tại và phát triển gắn liền với nông nghiệp, nông dân và nông thôn được xem như lá chắn bảo vệ kinh tế nông nghiệp, đời sống nông dân khi sản phẩm hàng hóa nước khác xâm nhập vào thị trường Việt Nam cạnh tranh với giá vừa rẽ, mẫu mã đẹp chất lượng tốt; để thực hiện tốt vai trò “hộ vệ tam nông” không còn cách nào khác hơn HTXNN phải thống nhất bằng được phương thức sản xuất đồng bộ, nông sản đồng loạt, nông dân đồng lòng thực hiện để ngoài vai trò của một doanh nghiệp tham gia vào vòng xoay kinh tế thị trường cũng đồng thời gánh vác trọng trách thay mặt nông dân xác lập địa vị pháp lý, trách nhiệm thực thi quyền thụ hưởng; bằng phương thức chiều rộng của quyền lợi và chiều sâu thể chế trực tiếp thương thảo với doanh nghiệp xác lập một HĐ chung áp dụng cho tất cả nông hộ ở trọn vẹn tiểu vùng; chấm dứt viễn cảnh như trước 13
19. đây phó mặc đơn vị kinh doanh chia rẽ nông dân ra thao túng, hiện trạng một cánh đồng có hàng trăm thỏa thuận sẽ không còn; nông dân không tiếp tục bị o bế, bị chèn ép, bị áp đặt làm cho giá cả sản phẩm thấp hơn giá trị vốn có. Kinh tế thị trường liên kết mở, phá bỏ rào cản biên giới các quốc gia hay lệnh áp đặt thuế quan bảo hộ sản phẩm nội địa như thời gian qua không còn là “sức mạnh mềm”, dần dần phương thức giao thương truyền thống bị thay thế bằng chính sách thương mại phẳng, hình thái kinh doanh tập đoàn kinh tế đa quốc gia chỉ có thể cạnh với nhau về yếu tố chất lượng sản phẩm và thương hiệu. Thương hiệu trở thành tài sản giá trị trong giá trị; doanh nghiệp có thể bỏ rơi một sản phẩm, một thị trường nhưng không thể đánh mất bản sắc riêng. Cho nên xây dựng uy tín, giữ vững uy tín bằng sản phẩm sạch, an toàn và độc đáo cũng là phương thức tồn tại, cách thức khẳng định chính doanh nghiệp đó. Thông qua hình thức liên kết chuỗi liên hoàn: gieo trồng – chuyển giao – cung ứng. 1.2. Đặc điểm của HĐ bao tiêu nông sản Mục tiêu chính của HĐ bao tiêu nông sản là bao mua – bao bán một loại hàng hóa định hình trong tương lai thỏa mãn nhu cầu cả hai bên, gắn kết này vừa phụ thuộc (khâu này muốn hoàn thành phải phụ thuộc khâu kia) vừa tách bạch phân định rõ vai trò từng khâu liên kết một cách chủ động: mỗi người một việc, mỗi bên một trách nhiệm. Sự ra đời của sản xuất hợp tác, đầu tư là yêu cầu cấp bách trong tình hình hiện nay, chưa bao giờ nông sản Việt bị khủng hoảng niềm tin đối với người tiêu dùng nội địa nói riêng và bạn hàng trên thế giới nói chung. Khủng hoảng niềm tin đã đến đỉnh báo động, thực phẩm bẩn tràn ngập thị trường ngược lại thực phẩm sạch là của hiếm luôn luôn “cháy hàng”, những mô hình nông trại sinh thái trở thành mô hình ưu tú, được biểu dương như là trường hợp ngoại lệ. Hàng loạt lô hàng nông, thủy sản của doanh nghiệp Việt 14
20. Nam khi nhập vào thị trường: EU, Nhật Bản, Hoa Kỳ, Australia, Canada liên tục bị trả về ngày càng phổ biến; cá biệt một số quốc gia còn ra thông cáo “cấm cửa” tạm thời thậm chí bị cấm cửa vĩnh viễn một số có sản phẩm nông, thủy, hải sản Việt. Cho nên quyền mua được sản phẩm sạch, an toàn là nhu cầu thiết của người tiêu dùng vừa đảm bảo sức khỏe vừa đảm bảo chất lượng cuộc sống, giải quyết bài toán đó HĐ bao tiêu nông sản là giải pháp đáp ứng được tiêu chí trên. Thời gian qua hình thái liên kết sản xuất và tiêu thụ sản phẩm thay nhau xuất hiện nhưng tuổi thọ các chuỗi rất ngắn, kém bền vững vì nó không phát huy ưu điểm xóa mờ khuyến tật tự thân. Chẳng những khuyết điểm không bị phủ định lại phụ thuộc vào chính khuyết điểm đó (phụ thuộc vào vai trò trung gian của thương lái); thực tiễn đặt ra phải chuyển hóa được mắt xích rời rạc, từng bộ phận riêng biệt thành thể thống nhất tối ưu: tất cả bắt nguồn từ quan hệ sản xuất lạc hậu giữa nông dân với nông dân, ràng buộc sơ khai mua bán giữa doanh nghiệp với nông dân, kết nối thử nghiệm trung gian giữa doanh nghiệp với đại diện nông dân. Để làm được thế phải tìm ra phương án giải quyết cơ bản quyền, nghĩa vụ nội tại mỗi bên, gắn kết đảm bảo đầu ra sản phẩm, sản xuất bền vững và sản phẩm phải đồng bộ là yêu cầu cấp bách. Liên kết này muốn gắn chặt, không còn cách nào khác yêu cầu quyền lợi phải bền vững đi liền với chế tài đủ mạnh xử lý hành vi vi phạm, răn đe, ràng buộc. Khi tham gia HĐ có cơ chế để chủ thể vừa không thể phá bỏ vừa không dám hủy không muốn phá vỡ dù có bất kỳ biến động nào về cung – cầu thị trường. Bao tiêu nông sản là mua bán tài sản - động sản hình thành trong tương lai cơ bản đáp ứng tiêu chí trên, khi thương thuyết có thể xác định đối tượng, thỏa thuận đi đến xác lập đối tượng mua bán là gì (lúa, nếp, đậu, mè, rau màu .v.v ) nhưng về khách thể vẫn còn khiếm khuyết nội tại như: không ai tiên liệu được sản phẩm các bên hướng đến sẽ hình thành như thế 15