Luận văn Hội nhập văn hóa qua một số văn bia Hán Nôm công giáo ở đồng bằng Bắc Bộ

Nội dung text: Luận văn Hội nhập văn hóa qua một số văn bia Hán Nôm công giáo ở đồng bằng Bắc Bộ

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI Nguyễn Thế Nam HỘI NHẬP VĂN HÓA QUA MỘT SỐ VĂN BIA HÁN NÔM CÔNG GIÁO Ở ĐỒNG BẰNG BẮC BỘ LUẬN VĂN THẠC SĨ TÔN GIÁO HỌC HÀ NỘI, 2016
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI Nguyễn Thế Nam HỘI NHẬP VĂN HÓA QUA MỘT SỐ VĂN BIA HÁN NÔM CÔNG GIÁO Ở ĐỒNG BẰNG BẮC BỘ Chuyên ngành: TÔN GIÁO HỌC Mã số : 60 22 03 09 LUẬN VĂN THẠC SĨ TÔN GIÁO HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS.Nguyễn Hồng Dƣơng HÀ NỘI, 2016
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi là Nguyễn Thế Nam, ngƣời thực hiện luận văn này. Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu riêng của tôi, các số liệu và kết quả nghiên cứu nêu trong luận văn là trung thực, chƣa đƣợc ai công bố trong bất cứ công trình nào khác. Những trích dẫn cần thiết trong luận văn và nguồn gốc văn bia cùng các bản dịch văn bia đƣợc tôi chú thích rõ ràng và trung thực. Tác giả luận văn Nguyễn Thế Nam
4. LỜI CẢM ƠN Luận văn này là thành quả của quá trình học tập, nghiên cứu của học viên tại khoa Tôn giáo học - Học viện Khoa học Xã hội - Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam. Đầu tiên, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến Học viện Khoa học Xã hội, nhà trƣờng đã tạo những điều kiện thuận lợi về mọi mặt để tôi học tập và nghiên cứu tại đây. Tôi xin trân trọng gửi lời cảm ơn đến các thầy, cô giáo, những ngƣời phụ trách khoa Tôn giáo học đã truyền đạt cho tôi những kiến thức và kinh nghiệm quý báu trong suốt thời gian tôi học tập tại trƣờng. Tôi xin chân thành cảm ơn PGS.TS Nguyễn Hồng Dƣơng, thầy hƣớng dẫn và cũng là đồng nghiệp tiền bối nhiều năm gắn bó với tôi. Thầy đã tận tình chỉ dạy, truyền đạt cho tôi nhiều kiến thức, kinh nghiệm có giá trị, giúp tôi hoàn thành luận văn này. Tôi xin gửi lời cảm ơn đến tất cả những bẹn bè, đồng nghiệp, những ngƣời đã gắn bó và giúp đỡ tôi trong quá trình học tập cũng nhƣ trong quá trình thực hiện luận văn tốt nghiệp. Cuối cùng, tôi xin đƣợc cảm ơn gia đình tôi, bố mẹ và những ngƣời thân đã tạo điều kiện để tôi yên tâm học tập trong suốt thời gian qua. Xin cảm ơn! Hà Nội, tháng 8 năm 2016 Học viên Nguyễn Thế Nam
5. MỤC LỤC trang MỞ ĐẦU 1 NỘI DUNG 12 Chƣơng 1. KHÁI LƢỢC VỀ VẤN ĐỀ HỘI NHẬP VĂN HÓA 12 VÀ HỘI NHẬP VĂN HÓA CỦA CÔNG GIÁO TẠI VIỆT NAM 1.1. Vấn đề hội nhập văn hóa ở Việt Nam 12 1.2. Cơ sở xác định mức độ hội nhập văn hóa của Công giáo tại Việt 24 Nam theo hƣớng tiếp cận tôn giáo học Chƣơng 2. VỀ MỘT SỐ VĂN BIA HÁN NÔM CÔNG GIÁO TẠI 28 VÙNG ĐỒNG BẰNG BẮC BỘ 2.1. Một số nét chính về văn bia Hán Nôm 28 2.2. Toát yếu văn bia Hán Nôm Công giáo ở đồng bằng Bắc Bộ 32 2.3. Đặc điểm văn bia Hán Nôm Công giáo ở đồng bằng Bắc Bộ 36 2.4. Tiểu kết 44 Chƣơng 3.VĂN BIA HÁN NÔM CÔNG GIÁO: BIỂU TRƢNG HỘI 46 NHẬP VĂN HÓA CỦA CÔNG GIÁO VÙNG ĐỒNG BẰNG BẮC BỘ 3.1. Tính hội nhập văn hóa của văn bia Hán Nôm Công giáo qua chiều 46 kích văn bản học 3.2. Biểu trƣng hội nhập qua mối quan hệ giữa cá nhân với làng xã, trong 55 đời sống đạo của cộng đồng, gia đình, dòng họ 3.3. Biểu trƣng hội nhập văn hóa qua thể hiện thế giới quan, nhân 63 sinh quan 3.4. Nhận định, đánh giá 69 KẾT LUẬN 71 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 75 PHỤ LỤC 81 Phụ Lục I. Các bản phiên âm, dịch nghĩa văn bia 81 Phụ Lục II. Một số hình ảnh văn bia Hán Nôm Công giáo 103 Phụ Lục III. Sơ đồ phân bố văn bia 109
6. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Hội nhập văn hóa là một hiện tƣợng xuất hiện trong lịch sử phát triển và truyền bá Kitô giáo - tôn giáo phát sinh tại vùng đất Jerusalem rồi dần lan rộng ra toàn thế giới đi kèm với sự tự biến đổi và chia tách. Trong đó, Công giáo Roma là nhánh Kitô giáo lớn và đã đƣợc truyền bá vào Việt Nam khoảng trên 400 năm. Đồng bằng Bắc Bộ đƣợc ghi nhận trong lịch sử Công giáo Việt Nam là một trong những điểm đến đầu tiên của những giáo sĩ truyền giáo vào nƣớc ta. Trong quá trình truyền giáo, các giáo sĩ đã sử dụng chữ viết thông dụng của ngƣời bản địa là chữ Hán và chữ Nôm để ghi chép, soạn kinh sách, bi ký đó là những di sản của miền ký ức có giá trị cho việc nghiên cứu lịch sử, lối sống của ngƣời Công giáo Việt Nam. Tuy nhiên, số văn bia Hán Nôm Công giáo còn giữ đƣợc cho đến nay có số lƣợng rất ít do đã và đang đối mặt với nguy cơ bị hủy hoại bởi nhiều tác nhân. Văn bia Hán Nôm Công giáo là một loại hình thƣ tịch chứa nhiều mã văn hóa về ngƣời Công giáo tại Việt Nam, và bản thân chúng cũng là đại diện cho hiện tƣợng hội nhập văn hóa của ngƣời Công giáo - một biểu hiện của “đồng hành cùng dân tộc”. Tuy nhiên, khái niệm “hội nhập văn hóa” nói riêng đƣợc Tòa Thánh Roma sử dụng khá muộn, chỉ từ sau Công đồng Vatican II (1962- 1965). Tại châu Á, Thƣợng hội đồng Giám mục Á Châu cũng sớm có những tiếng nói hƣởng ứng điều này. Vậy chúng ta nên lý giải nhƣ thế nào về hiện tƣợng hội nhập văn hóa của Công giáo tại Việt Nam từ trƣớc khi có các sự kiện kể trên? Lý do cho sự ra đời của những văn bia Hán Nôm Công giáo là gì? Chúng có những đặc điểm gì về mặt nội dung và hình thức? Và chúng có giá trị nhƣ thế nào trong việc việc thể hiện tính nhập thế của Công giáo trong môi trƣờng văn hóa của đồng bằng Bắc 1
7. Bộ? Những biểu hiện của việc hội nhập văn hóa mang tính một chiều hay hai chiều và chúng đƣợc thể hiện nhƣ thế nào? Thông qua việc thu thập, nghiên cứu văn bia Hán Nôm Công giáo tại vùng đồng bằng Bắc Bộ có thể phần nào chỉ ra đƣợc sự linh hoạt trong phát triển của Công giáo tại nơi đây. Nghiên cứu này sẽ giúp chúng ta có những hình dung cụ thể hơn về đời sống văn hóa - tâm linh của một bộ phận ngƣời Công giáo trong lịch sử dân tộc Việt Nam, đồng thời cũng có thể góp thêm những luận cứ khoa học để ngƣời Công giáo có những đối chiếu, tiếp thu những di sản có giá trị, gạt bỏ những điều không còn phù hợp trong giai đoạn xây dựng lối sống mới hiện nay, cũng nhƣ trong quá trình đồng hành cùng dân tộc Việt Nam và hội nhập văn hóa quốc tế. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Nghiên cứu về hội nhập văn hóa: Vấn đề hội nhập văn hóa tại Việt Nam đã đƣợc đề cập đến trong nhiều công trình nghiên cứu về văn hóa. Tuy nhiên, cuốn sách Về hội nhập văn hóa trong lịch sử Việt Nam [26] có lẽ là một trong số ít công trình nghiên cứu có tên gọi gần gũi nhất với vấn đề này, cuốn sách bàn trực tiếp về quá trình hội nhập văn hóa của Việt Nam từ khởi nguyên cho đến cuối triều Nguyễn. Theo cách trình bày của các tác giả, quá trình hội nhập văn hóa này thực chất là quá trình nhập nội văn hóa (chủ yếu là văn hóa Trung Hoa và văn hóa Ấn Độ), kết hợp với điều kiện kinh tế xã hội tại Đại Việt để tạo ra một nền văn hóa riêng biệt, đa sắc màu. Sách chƣa bàn đến vấn đề hội nhập văn hóa của Công giáo tại Việt Nam. Những nghiên cứu về văn hóa truyền thống, thƣờng khẳng định tính linh hoạt của văn hóa Việt Nam, trong đó tinh thần dân tộc đƣợc đề cao, nhƣng sự bao dung, hòa đồng về văn hóa và đạo hiếu cũng rất đƣợc coi trọng. Trong đó tục cúng hậu đƣợc xem là một biểu hiện của đạo hiếu, tinh thần uống nƣớc nhớ nguồn của ngƣời Việt Nam. Các bài viết Bia hậu ở Việt Nam của Trần Kim Anh 2
8. [2] hay Tục cúng hậu và lập bia hậu của nước ta trong lịch sử của Nguyễn Ngọc Quỳnh [57] có thể xem là những nghiên cứu có giá trị góp thêm nhiều thông tin khoa học quan trọng về vấn hiện tƣợng mua hậu, cúng hậu ở Việt Nam. Nhiều công trình nổi tiếng viết về phong tục truyền thống Việt Nam nhƣ Việt Nam phong tục của Phan Kế Bính [3], Văn minh Việt Nam của Nguyễn Văn Huyên [31] cho ta cái nhìn tƣơng đối toàn diện về văn hóa, phong tục Việt Nam, trong đó cũng ít nhiều đề cập đến Công giáo. Các tác giả Nhất Thanh, Vũ Văn Khiếu trong cuốn Phong tục làng xóm Việt Nam, có điểm qua một số sự kiện lịch sử thể hiện những băn khoăn của Công giáo đối với vấn đề hội nhập văn hóa. Sách cũng bàn về các tập tục khác của ngƣời Việt, trong đó có tục mua hậu [58, tr.262-263]. Còn Trần Ngọc Thêm khi bàn về văn hóa Việt Nam thì cho rằng Việt Nam sáng tạo ngay trong quá trình tiếp thu, không bao giờ tiếp thu cái gì một cách trọn vẹn, mà luôn luôn biến báo, thay đổi trong quá trình tiếp thu; làm cho cái đƣợc tiếp thu thích nghi ngay với mình. Nhờ tính cách hài hòa, khả năng biến báo, lối sống linh hoạt mà trong quá trình phát triển, nền văn hóa Việt Nam luôn có những bƣớc chuyển rất mềm mại, mang tính nƣớc đôi chứ không cứng rắn và đứt đoạn nhƣ ở loại hình văn hóa động [68]. Nghiên cứu về hội nhập văn hóa của Công giáo tại Việt Nam: Những nghiên cứu bàn về hội nhập văn hóa của Công giáo tại Việt Nam có số lƣợng không nhỏ, và xuất hiện nhiều trong vài thập kỷ gần đây khi vấn đề hội nhập văn hóa đƣợc chú ý nghiên cứu hơn. Ở đây, có thể điểm qua một số đầu sách, bài viết dƣới đây: Trong Tông huấn Giáo hội tại châu Á (Ecclesia in Asia) của Đức Thánh Cha Gioan Phaolô II, Ban hành tại New Delhi Ấn Độ, ngày 6/11/1999 (bản dịch tiếng Việt của Hội đồng Giám mục Việt Nam đề ngày 2/6/2001) đã đƣa ra những diễn giải chủ yếu về hội nhập văn hóa diễn ra sau Công đồng Vatican II, và về 3
9. hội nhập văn hóa của Công giáo tại Châu Á (liên quan trực tiếp đến Việt Nam) [73]. Không ít nghiên cứu có đề cập tới vấn đề hội nhập văn hóa đã đƣợc công bố, trong đó có thể kể đến nghiên cứu của các tác giả sau: Phan Tấn Thành trong bộ sách đồ sộ Đời sống tâm linh đã nhiều lần đề cập tới vấn đề hội nhập văn hóa của Công giáo, ông cho rằng: “Đề tài „phụng vụ và hội nhập văn hóa‟ đã đƣợc nói đến trong nhiều văn kiện Tòa Thánh, đặc biệt là trong Huấn thị Varitates legitimae của Bộ Phụng tự (ngày 25/1/1994). Tuy nhiên, có lẽ ít ngƣời quan tâm đến đề tài „cầu nguyện và hội nhập văn hóa‟. Chúng tôi vừa mới nêu lên vấn đề các Kitô hữu Á châu muốn du nhập những truyền thống chiêm niệm lâu đời vào việc cầu nguyện (chẳng hạn thinh lặng hồi tâm „tọa thiền‟). Đang khi đó, tín hữu đến bên Phi châu thì muốn cầu nguyện với nhịp trống đàn, và các vũ điệu. Các đề tài này đƣa đến câu chuyện „cầu nguyện bằng thân thể‟, không chỉ giang tay cúi đầu, nhƣng kể cả việc nhảy múa, hành thiền, cũng nhƣ những lời reo hò hoặc rên rỉ” [61, tr.151]. Phan Tấn Thành cũng đề cập một cách sơ lƣợc về mối quan hệ giữa đức tin và văn hóa cổ truyền, theo ông “sự đối chọi giữa Kitô giáo với môi trƣờng xã hội không chỉ giới hạn vào nếp sống luân lý nhƣng còn mở rộng đến lãnh vực tƣ tƣởng triết học” [60, tr.81], đó là thái độ khép kín và thái độ cởi mở. Cũng phải thấy rằng “thật ra, hai thái độ tƣơng phản với văn hóa cổ truyền không chỉ tùy thuộc vào thái độ cá nhân (khép kín hay cởi mở) nhƣng còn tại vì tính cách hàm hồ của mọi nền văn hóa. Các nền triết học, các tôn giáo đều chứa đựng những giá trị tích cực cũng nhƣ những thiếu sót. Sự phân định không phải là chuyện đơn giản” [60, tr.82]. Ngƣời có nhiều nghiên cứu về hội nhập văn hóa của Công giáo tại Việt Nam là giáo sƣ Trần Văn Toàn, một số bài viết của ông đã đƣợc tập hợp trong cuốn sách Đạo trung tùy bút [12]. Theo tác giả, hội nhập văn hóa nằm trong 4
10. khuôn khổ của bất kỳ cuộc giao lƣu văn hóa nào (trƣờng hợp Công giáo truyền bá vào châu Âu cũng diễn ra nhƣ vậy), và điều đó tạo nên sự trao đổi văn hóa hai chiều. Theo Trần Văn Toàn, việc hội nhập văn hóa của Công giáo tại Việt Nam đƣợc biểu hiện ở ba phƣơng diện chính: Một là về nghi lễ, hai là về tổ chức Giáo hội, ba là ngôn ngữ dùng trong khi nói về giáo lý. Tác giả Đỗ Quang Chính trong cuốn sách Hòa mình vào xã hội Việt Nam [6] đã bàn khá kỹ về vấn đề giỗ chạp, cúng bái, và ý kiến của một số nhà truyền giáo về việc tôn kính tổ tiên ở Việt Nam. Còn Võ Tá Khánh trong cuốn Về với cội nguồn [45] đã dành ra nhiều trang để nhắc lại khối mâu thuẫn cơ bản giữa Tòa Thánh và những ngƣời Việt Nam quanh vấn đề thờ cúng tổ tiên. Theo ông, truyền thống Việt Nam chịu ảnh hƣởng của Nho giáo, con ngƣời cá nhân (ngƣời quân tử) phải tu thân, tề gia, trị quốc. Do đó gia đình là nền tảng của nƣớc, việc thờ cúng tổ tiên ở các cấp độ khác nhau: từ thờ gia tiên (nhà) đến thờ thành hoàng (làng xã) và mở rộng ra đến nƣớc (quốc tổ). Đào Trung Hiệu cũng cho biết “trong hƣớng hội nhập văn hóa, Hội đồng Giám mục đã xin Tòa Thánh và chính thức cho phép thi hành các nghi thức thờ kính tổ tiên ngày 14.06.1965: “Hội thánh Công giáo chẳng những không ngăn cấm mà còn mong muốn và khuyến khích đƣợc diễn tả bằng các cử chỉ riêng biệt cho mỗi nƣớc, mỗi xứ và tùy theo từng trƣờng hợp (nhƣ treo ảnh, dựng hình, nghiêng mình bái kính, trƣng hoa đèn, tổ chức giỗ, kỵ) thì đƣợc thi hành và tham gia cách chủ động” [24, tr.285]. Đó là sự thể hiện thái độ của phía giới chức Công giáo Việt Nam về hội nhập văn hóa. Tuy nhiên, trong số những công trình tiếng Việt bàn về hội nhập văn hóa của Công giáo ở Việt Nam, bài viết Hội nhập văn hóa Kitô giáo ở Việt Nam của Nguyễn Nghị [54] và cuốn sách Công giáo trong văn hoá Việt Nam của Nguyễn Hồng Dƣơng [18] có lẽ hiện vẫn là những công trình bàn kỹ về vấn đề này với hƣớng tiếp cận lịch sử ở cả mặt nghi lễ và lối sống Công giáo trong văn hóa Việt Nam. 5
11. Tại Việt Nam vấn đề hội nhập văn hóa ngoài việc đã đƣợc bàn đến trên tờ báo Công giáo và Dân tộc, chủ đề này còn đƣợc bàn luận trong một số hội thảo khoa học. Ở phạm vi châu Á, hội nghị vào tháng 5/1998 của các giám mục đại diện các giáo hội Công giáo giáo ở châu Á diễn ra tại Rôma, dƣới sự chủ tọa của Giáo hoàng Gioan Phaolô II cũng đã lấy vấn đề hội nhập văn hóa của Công giáo làm một trong những chủ đề chính của hội nghị khi đề cập đến nhu cầu “xây dựng một Giáo hội có tính châu Á hơn nữa”, “một Giáo hội biết đối thoại chân thành với các nền văn hóa và tôn giáo trong vùng”, “một Giáo hội cắm rễ sâu trong đời sống ngƣời dân châu Á” [54, tr.258-259]. Về vấn đề thần học, chủ đề “Làm thần học với những thực tại Việt Nam” đã đƣợc bàn luận trong một “Tuần lễ hội thảo thần học” đƣợc Ủy ban Đoàn kết Công giáo thành phố Hồ Chí Minh tổ chức vào tháng 11/1992 với sự góp mặt của một số nhà thần học Á Châu Tin Lành khá nổi tiếng nhƣ mục sƣ Song Choan Seng (Tống Toàn Thịnh) và ông bà John Rita England [54, tr.259]. Gần đây, linh mục Thân Văn Tƣờng với việc xuất bản cuốn sách Dẫn vào thần học Hội nhập văn hóa, có thể coi là ngƣời Việt Nam hiếm hoi xuất bản sách bàn riêng về vấn đề hội nhập văn hóa ở khía cạnh thần học [77]. Trên phạm vi rộng hơn, Phan Đình Cho cũng có những suy tƣ thần học về hội nhập văn hóa của Công giáo ở châu Á, và địa vị của Công giáo châu Á trong thời đại mới. Ngoài ra, tác giả Nguyễn Văn Viên [81] khi bàn về Bản chất và vai trò của hội nhập văn hóa đã có những khảo sát khá tỉ mỉ về lịch sử nhận thức và nghiên cứu về vấn đề này. Niên giám Giáo hội Công giáo Việt Nam năm 2005 nhắc lại một nội dung quan trọng của Thư chung 1980 là “Xây dựng trong Hội thánh một nếp sống và một lối diễn tả đức tin phù hợp với truyền thống dân tộc” [80, tr.244] bằng giải pháp vừa phải đào sâu đức tin, vừa phải đào sâu nếp sống của từng dân tộc trong nƣớc, để khám phá ra những giá trị riêng của mỗi dân tộc, rồi từ đó vận dụng những cái hay trong một kho tàng văn hóa và xây dựng một nếp sống và một lối 6
12. diễn tả đức tin phù hợp với truyền thống của mỗi dân tộc đang cùng chung sống trên quê hƣơng và trong cộng đồng Hội Thánh. Niên giám Giáo hội Công giáo Việt Nam năm 2005 cũng dành bốn trang sách để bàn riêng về vấn đề thờ kính tổ tiên [80, tr 487-490]. Nhìn một cách tổng quát, các nghiên cứu trên thƣờng tiếp cận theo chiều lịch sử, hoặc thần học để bàn về vấn đề hội nhập văn hóa. Trong luận văn này, vấn đề cấu trúc, chức năng và những biểu hiện của hội nhập văn hóa hay mối tƣơng tác khi có sự gặp gỡ và giao lƣu giữa các nền văn hóa cũng sẽ đƣơc chú ý. Nghiên cứu về văn bia Hán Nôm Công giáo: Trở lại với vấn đề văn bia Hán Nôm Công giáo, chúng ta thấy trong cuốn Nhà thờ Công giáo Việt Nam, Nguyễn Hồng Dƣơng đã nêu ra một vài đặc điểm về chất liệu, hình dáng, cách trang trí, nội dung, ngôn ngữ của hệ thống bia đá Công giáo nói chung. Ông cũng đã đƣa ra đƣợc một danh mục văn bia ở nhà thờ Công giáo viết bằng chữ Hán và chữ Nôm [15, tr.113-118]. Một vài văn bia Hán Nôm Công giáo cũng đã đƣợc sƣu tầm, dịch thuật và công bố trên các thông báo khoa học nhƣ Thông báo Khảo cổ học, Thông báo Hán Nôm học Chẳng hạn nhƣ bài Thêm một tấm bia Công giáo viết bằng chữ Hán của Vƣơng Thị Hƣờng [39, tr.194-198], hay bài Góp thêm một loại hình bia hậu của Nguyễn Thị Hoàng Quý [55, tr.541-544]. Gần đây trong bài nghiên cứu về văn bia tại nhà thờ Hoàng Nguyên (huyện Phú Xuyên-thành phố Hà Nội) Nguyễn Thế Nam đã giới thiệu thêm một tấm bia với những quy định chi tiết về chi phí và số lƣợt kéo chuông đối với từng loại lễ trong một vòng đời ngƣời tại một làng Công giáo toàn tòng [49, tr.107-125] Các nghiên cứu này chú ý đến hiện tƣợng mua hậu, cúng hậu ở một số làng Công giáo, và đều coi đây là hiện tƣợng hội nhập văn hóa. Nhìn chung, các nghiên cứu trên chƣa đƣa ra đƣợc một cái nhìn có hệ thống về văn bia Hán Nôm Công giáo, cũng nhƣ vấn đề hội nhập văn hóa thông 7
13. qua hệ thống văn bia này. Trong luận văn này, chúng tôi chọn nghiên cứu về hội nhập văn hóa (kèm với nó là sự tƣơng tác văn hóa) giữa Công giáo với văn hóa truyền thống (bao gồm cả các yếu tố tôn giáo đƣợc coi là căn tính của văn hóa Việt Nam) ở một khu vực địa lý cụ thể là đồng bằng Bắc Bộ, nơi đƣợc coi là vẫn còn lƣu giữ đƣợc nhiều dấu ấn của chữ Hán, chữ Nôm. Dựa vào những hƣớng tiếp cận nghiên cứu khác nhau, chúng tôi cho rằng có thể đƣa ra một kết quả nghiên cứu có giá trị về về vấn đề này, thông qua nghiên cứu một dạng thức văn bản cụ thể là văn bia Hán Nôm Công giáo. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Làm rõ vấn đề hội nhập văn hóa của Công giáo; Tìm ra những điểm mang tính hội nhập văn hóa của ngƣời Công giáo vùng đồng bằng Bắc Bộ thông qua nghiên cứu văn bia Hán Nôm Công giáo. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Khái quát về vấn đề hội nhập văn hóa và hội nhập văn hóa của Công giáo tại Việt Nam; - Tiếp cận nghiên cứu vấn đề hội nhập văn hóa theo chiều kích tôn giáo học, thông qua nghiên cứu trƣờng hợp là văn bia Hán Nôm Công giáo vùng đồng bằng Bắc Bộ; - Phân tích văn bia để tìm ra những đặc điểm có tính chất hội nhập văn hóa của ngƣời Công giáo vùng đồng bằng Bắc Bộ trong lịch sử. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu: Vấn đề hội nhập văn hóa, hội nhập văn hóa của Công giáo tại Việt Nam; Văn bia Hán Nôm, cụ thể là văn bia Hán Nôm Công giáo, đƣợc lƣu giữ ở các cơ sở tôn giáo của Công giáo tại vùng đồng bằng Bắc Bộ. 8
14. 4.2. Phạm vi nghiên cứu: Đồng bằng Bắc Bộ. 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Thứ nhất, luận văn dựa trên cơ sở quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam, tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về tôn giáo và văn hóa để làm hệ quy chiếu khi đánh giá, nhìn nhận về văn hóa, văn hóa tôn giáo và vấn đề hội nhập văn hóa của Công giáo tại một địa bàn cụ thể là đồng bằng Bắc Bộ. Thứ hai, luận văn xác định tôn giáo là nhân tố cốt lõi thúc đẩy sự hình thành bản sắc văn hóa của ngƣời Việt ở vùng đồng bằng Bắc Bộ dựa trên nền tảng thế giới thiêng - thần thoại - niềm tin - nghi lễ Công giáo nơi đây cũng chịu chung ảnh hƣởng của mô hình này. Cộng đồng Công giáo và cộng đồng ngƣời Việt tại đồng bằng Bắc Bộ là hai cộng đồng song song tồn tại, có nơi xen lẫn, có nơi tách biệt nhau, và sự ảnh hƣởng qua lại giữa hai cộng đồng này là điều khó tránh khỏi. Cộng đồng Công giáo vùng đồng bằng Bắc Bộ cùng với những văn bia Hán Nôm đƣợc cộng đồng này tạo dựng là một hiện tƣợng tôn giáo đã và đang tồn tại, do đó luận văn áp dụng lý thuyết Hiện tượng luận tôn giáo để lý giải vấn đề này. 5.2. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp Văn bản học: Bao gồm các cách hiểu khác nhau nhƣ: Phê phán văn bản (Critique des textes), Khảo cứ học (Textology) ở phƣơng Tây; hay rất nhiều bộ môn nghiên cứu văn bản theo kinh nghiệm của ngƣời Trung Quốc trong đó có Văn hiến học bao quát hầu hết các bộ môn liên quan đến việc nghiên cứu văn bản học. Nhìn chung, bộ môn văn bản học dựa trên ký hiệu ngôn ngữ, chất liệu chứa đựng văn bản, chủ đề để phân biệt thật giả, mức độ tin cậy của văn bản, hoặc sắp xếp các mục loại văn bản Đây là phƣơng pháp quan trọng trong nghiên cứu văn bia Hán Nôm Công giáo. 9
15. - Phương pháp nghiên cứu so sánh: So sánh giữa Công giáo với các tôn giáo khác tại Việt Nam bằng cách so sánh giữa các bộ phận cấu thành các tôn giáo đó (cũng có nghĩa là các bộ phận cấu thành nền văn hóa Việt Nam), đặt chúng đối diện nhau, tìm ra sự tƣơng đồng và khác biệt giữa chúng. Phân tích đâu là những điểm giống và khác nhau căn bản. Qua nghiên cứu văn bia Hán Nôm Công giáo, tác giả tìm luận cứ để chứng minh cho giả định rằng mặc dù hấp thụ nhiều yếu tố của văn hóa truyền thống, nhƣng Công giáo vẫn giữ đƣợc căn tính của mình. - Phương pháp tiếp cận Địa văn hóa: Một nền văn hóa ngoài những yếu tố chung đƣợc quy định bởi tính tộc ngƣời, hay tính dân tộc ở cấp độ một quốc gia-dân tộc, còn mang những đặc tính vùng miền đƣợc quy định bởi cách ứng phó của các nhóm dân cƣ với điều kiện tự nhiên, hoặc đƣợc quy định bởi tôn giáo, tín ngƣỡng. Chúng tôi sử dụng phƣơng pháp tiếp cận Địa văn hóa để tìm hiểu ảnh hƣởng của môi trƣờng sống, môi trƣờng văn hóa tới mục đích, cách thức lập văn bia Hán Nôm của ngƣời Công giáo vùng đồng bằng Bắc Bộ. - Phương pháp phỏng thấu hiểu: Phỏng vấn một cách tự nhiên và ngẫu nhiên những ngƣời có mối liên hệ gần gũi với địa điểm có văn bia Hán Nôm Công giáo, tạo niềm tin với họ trong cuộc trò chuyện để thu thêm những thông tin về lịch sử của văn bia, cũng nhƣ ảnh hƣởng của văn bia đỗi với ngƣời dân trên địa bàn đó trong quá khứ và hiện tại. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận: Nghiên cứu này sẽ giúp chúng ta có những hình dung cụ thể hơn về đời sống văn hóa - tâm linh của một bộ phận ngƣời Công giáo trong lịch sử dân tộc Việt Nam, chỉ ra sự linh hoạt trong phát triển của Công giáo tại đồng bằng Bắc Bộ, đồng thời cũng có thể góp thêm những luận cứ khoa học để ngƣời Công giáo có những đối chiếu, tiếp thu những di sản có giá trị trong tiến trình xây dựng lối 10
16. sống mới hiện nay, cũng nhƣ trong quá trình đồng hành cùng dân tộc Việt Nam và hội nhập văn hóa quốc tế. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn: Đƣa ra một danh mục tƣơng đối đầy đủ văn bia Hán Nôm Công giáo còn đƣợc lƣu giữ tại đồng bằng Bắc Bộ, sƣu tầm các bản dịch các văn bia đã đƣợc công bố, phiên dịch những văn bia quan trọng; Tạo đƣờng dẫn nối quá khứ với hiện tại giúp ngƣời Công giáo vùng đồng bằng Bắc Bộ hiểu hơn về lịch sử của mình thông qua kết quả dịch thuật và nghiên cứu văn bia Hán Nôm Công giáo; Làm rõ thêm những biểu hiện của tinh thần đồng hành cùng dân tộc của ngƣời Công giáo Việt Nam thông qua hiên tƣợng hội nhập văn hóa. 7. Cơ cấu của luận văn Luận văn gồm ba phần : Mở đầu, Nội dung và Kết luận. Phần Nội dung gồm ba chƣơng: - Chƣơng 1. Khái lược về vấn đề hội nhập văn hóa và hội nhập văn hóa của Công giáo tại Việt Nam. Nội dung chƣơng này nhằm đƣa ra một cái nhìn tƣơng đối hệ thống về cơ sở và biểu hiện của hiện tƣợng hội nhập văn hóa trong đó có hiện tƣợng hội nhập văn hóa của Công giáo tại Việt Nam. - Chƣơng 2. Về một số văn bia Hán Nôm Công giáo tại vùng đồng bằng Bắc Bộ. Chƣơng này giới thiệu về những văn bia Hán Nôm Công giáo tại các cơ sở tôn giáo của Công giáo tại đồng bằng Bắc Bộ đã đƣợc phát hiện và dịch thuật. - Chƣơng 3. Văn bia Hán Nôm Công giáo: Biểu trưng hội nhập văn hóa của Công giáo vùng đồng bằng Bắc Bộ. Chƣơng này phân tích những biểu hiện của hiện tƣợng hội nhập văn hóa ở những chiều kích khác nhau, để nói lên mối liên hệ giữa văn bia Hán Nôm Công giáo với hiện tƣợng hội nhập văn hóa tại vùng đồng bằng Bắc Bộ. 11
17. Chƣơng 1 KHÁI LƢỢC VỀ VẤN ĐỀ HỘI NHẬP VĂN HÓA VÀ HỘI NHẬP VĂN HÓA CỦA CÔNG GIÁO TẠI VIỆT NAM 1.1. Vấn đề hội nhập văn hóa ở Việt Nam 1.1.1. Cơ sở của vấn đề hội nhập văn hóa tôn giáo tại Việt Nam Việt Nam nằm ở khu vực đông nam của châu Á, là quốc gia có truyền thống sản xuất nông nghiệp lâu đời, đặc biệt là trồng lúa nƣớc. Việc phụ thuộc nhiều vào nền nông nghiệp lúa nƣớc với vai trò lớn của ngƣời phụ nữ đƣợc nhiều nhà nghiên cứu về văn hóa Việt Nam coi là một trong những nguyên nhân khiến tinh thần trọng nữ trở thành một đặc điểm mang tính bản sắc của văn hóa Việt Nam. Nằm giữa hai nền văn minh lớn của nhân loại là Trung Hoa và Ấn Độ, Việt Nam cũng là nơi tiếp thu và chịu ảnh hƣởng của nhiều tôn giáo khác nhau vốn vẫn đƣợc coi là đƣợc sinh ra từ hai nền văn hóa này, trong đó có Phật giáo (gốc Ấn Độ), Nho giáo và Đạo giáo (gốc Trung Hoa) Từ khoảng thế kỷ XVII, Việt Nam bắt đầu tiếp xúc với văn hóa phƣơng Tây và đón nhận những ảnh hƣởng về mặt văn hóa của các quốc gia phƣơng Tây, trong đó có Công giáo. Các tôn giáo ngoại lai sau hàng nghìn năm đƣợc du nhập vào Việt Nam đã trở thành thành tố cấu thành của văn hóa nƣớc ta. Tuy nhiên, ngƣời Việt không sao chép hoàn toàn tôn giáo ngoại lai, mà biến đổi chúng sao cho phù hợp với tâm thức của mình, và hòa trộn với những căn tính văn hóa đã đƣợc tạo dựng để sử dụng tôn giáo một cách thực dụng: Phật giáo Việt Nam tiếp nhận rất nhiều tông phái Phật giáo khác nhau từ bên ngoài truyền vào, và Phật giáo Việt Nam cũng tự mình tạo nên một dòng Phật giáo riêng là Phật giáo Trúc Lâm tại Yên Tử. Một điểm khá đặc biệt là Phật giáo dân gian Việt Nam (đƣợc ngƣời Việt quy giản hóa, hoặc cũng có thể là dòng Phật giáo chịu ảnh hƣởng trực tiếp từ Ấn Độ không thông qua con đƣờng Trung Quốc) với ông Bụt luôn xuất hiện cứu giúp ngƣời tốt, trừng trị kẻ ác. Nhiều dòng phái Phật giáo chú trọng đến các hình thức cầu cúng, bùa chú, xem tƣớng số, cúng sao giải 12
18. hạn, Đa số các làng Việt Bắc Bộ đều có chùa, đình, miếu trong đó phụ nữ thƣờng đến chùa lễ Phật, còn đình làng trong suốt nhiều thế kỷ là nơi dành riêng cho đàn ông hội họp để bàn các công việc hệ trọng của làng của tổng. Kiến trúc, điêu khắc, cách bài trí tƣợng Phật trong chùa Phật giáo, hay những quy định của hƣơng ƣớc làng xã xuất phát từ đình làng cùng với các trò diễn, lễ hội và các sinh hoạt văn hóa xoay quanh đình, chùa từ lâu đã từng trở thành yếu tố căn cốt cấu thành bản sắc văn hóa Việt Nam; Nho giáo (hay còn đƣợc gọi là đạo Nho, Khổng giáo) đƣợc ghi nhận là đã truyền vào Việt Nam từ thời Hán với vai trò tích cực của các thái thú nhƣ Nhâm Diên (?-?), Sĩ Nhiếp (137-226) Tƣ liệu thành văn hiện nay không cho phép chúng ta có đƣợc cái nhìn cụ thể về Nho giáo tại Việt Nam thời Bắc thuộc. Nhƣng trong suốt hơn một nghìn năm sau khi Việt Nam giành đƣợc độc lập (tính từ năm 938 đến nay), Nho giáo (chủ yếu là Tống Nho) đã đƣợc sử dụng nhƣ là học thuyết chính trị trọng yếu để các triều đại quân chủ Việt Nam xây dựng đất nƣớc, tuyển chọn nhân tài, mở rộng bang giao. Tống Nho (mà chủ yếu là trƣờng phái Lý học Trình-Chu) đƣợc nhập nội và bảo lƣu từ thời Lý-Trần (thế kỷ XI-thế kỷ XIV) cho đến cuối thời Nguyễn (thế kỷ XX). Nho giáo Việt Nam trọng cái học thực dụng để ra làm quan, lối học theo kiểu thuật nhi bất tác khiến Nho giáo tồn tại hàng nghìn năm ở Việt Nam nhƣng không hình thành đƣợc dòng phái, thay vào đó là những cải biến Nho giáo ở những chi tiết cụ thể sao cho phù hợp với mô hình nƣớc nhỏ dân ít của nƣớc ta. Theo đó, vấn đề bình thiên hạ ít đƣợc giới Nho sĩ Việt Nam nhắc tới, và yếu tố nhân, nghĩa, trọng dân, tân dân, thân dân đƣợc đề cao. Văn chƣơng, tƣ tƣởng của nhiều thế hệ Nho sĩ nổi danh của Việt Nam nhƣ Nguyễn Trãi, Lê Thánh Tông, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Nguyễn Du cũng là dòng văn chƣơng, tƣ tƣởng chủ đạo trong văn hóa Việt Nam. Hệ thống cơ sở thờ cúng của Nho giáo với văn miếu ở cấp trung ƣơng, văn chỉ ở cấp làng xã cùng với đó là các nghi thức thờ cúng trong những dịp khánh tiết khiến cho Nho giáo Việt Nam vƣợt qua hình bóng của một hệ thống 13
19. tƣ tƣởng chính trị mà trở thành một tôn giáo theo kiểu phƣơng Đông với vị trí tối cao thuộc về vua, ngƣời tự coi mình là thiên tử (con trời), thay trời trị dân. Đạo giáo (đạo Lão, Lão giáo) có ảnh hƣởng âm thầm nhƣng bền vững trong đời sống của ngƣời Việt Nam. Một điểm khá thú vị là Đạo giáo Việt Nam đã tạo đƣợc một dấu ấn riêng với việc cho ra đời hệ thống Tứ bất tử (Tản Viên Sơn Thánh, Phù Đổng Thiên Vƣơng, Chử Đồng Tử, Thánh Mẫu Liễu Hạnh). Đạo Mẫu hay Tín ngƣỡng thờ mẫu cũng đƣợc hình thành phần nhiều từ sự kết hợp giữa ảnh hƣởng của Đạo giáo với các hình thức thờ cúng truyền thống và tinh thần trọng nữ của ngƣời Việt Nam Vị thế của ngƣời phụ nữ trong đạo Mẫu dƣờng nhƣ chính là biểu hiện cho sự bùng phát của những đòi hỏi về nữ quyền sau khi Nho giáo cực thịnh vào thời Lê Sơ. Ở phạm vi gia đình và làng xã, mối quan hệ họ hàng (tông tộc) theo phụ hệ, trọng hiếu đễ và tôn ti trật tự, tục thờ tổ nghề, thành hoàng làng là những dấu vết ảnh hƣởng của Nho giáo; các hình thức cầu cúng, bùa chú, đặt mồ đặt mả, xem ngày, xem hƣớng, phần nhiều chịu ảnh hƣởng của Đạo giáo. Những điều này đều ít nhiều hình thành từ quá trình tiếp nhận văn hóa ngoại lai, nhƣng ta vẫn có thể tìm ra đƣợc những đặc trƣng của chúng, đó là tính nhỏ lẻ, đứt đoạn, và gần nhƣ không hình thành những dòng phái, trƣờng phái lớn. “Nếu nhƣ Phật giáo, Nho giáo đã trở thành hệ tƣ tƣởng chính thống của giai cấp phong kiến thì Đạo giáo lại đi vào dân gian là chủ yếu, mặc dù có những giai đoạn dài trong lịch sử Đạo giáo, Đạo giáo đƣợc suy tôn ngang hàng với hai tôn giáo trên theo một quan niệm Tam giáo đồng tôn hoặc Tam giáo đồng nguyên. Nói nhƣ vậy không có nghĩa là Phật giáo, kể cả Nho giáo không đi vào dân gian. Chúng ta có phật giáo dân gian: Tứ pháp (Vân, Vũ, Lôi, Điện). Nho giáo củng cố tín ngƣỡng dân gian thờ cúng tổ tiên. Hội nhập vào dân gian, tạo nên văn hóa bình dân, song hành cùng văn hóa bác học (Trung Quốc gọi là văn hóa sĩ đại phu) nên khi triều đại phong kiến sụp đổ, các tôn giáo vẫn đứng vững. Tiếp nhận văn hóa Phật giáo, Nho giáo, Đạo giáo, nhƣng trong dòng chảy của lịch sử, văn hóa Việt Nam góp phần nhào nặn các tôn giáo trên và ngay cả 14
20. khi Công giáo truyền vào Việt Nam cũng phải chịu sự chi phối của văn hóa Việt Nam qua tầng diện dân gian” [19, tr.38-39]. Một điểm quan trọng dễ nhận thấy là ngƣời Việt rất đề cao ngƣời có công với làng, với nƣớc. Điều này xuất phát từ việc mỗi làng Việt (rõ nhất là Bắc bộ và Bắc Trung bộ) đƣợc tổ chức nhƣ một thế giới riêng có tổ chức và độc lập nhất định với nhà nƣớc phong kiến (tính tự trị), cùng với đó là nhu cầu phải đoàn kết chống thiên tai, chống ngoại xâm khiến cho tình đoàn kết, tình làng nghĩa xóm đƣợc coi trọng (tính cố kết liên làng hoặc siêu làng). “Ý thức về cội nguồn đƣợc thể hiện trong việc thờ cúng tổ tiên (hiểu theo nghĩa rộng) vẫn còn khá đậm trong đời sống tâm linh của các cƣ dân vùng đồng bằng sông Hồng. Gia đình có bàn thờ tổ tiên, dòng họ có Tổ đƣờng, làng xóm thờ thần thành hoàng, thần làng ở đình, đền, nƣớc thờ Lạc Long Quân, Âu Cơ, vua Hùng” [76, tr.21]. Tuy nhiên, có thể thấy là ở Việt Nam yếu tố gia tộc không quá mạnh vì nƣớc ta không có nhiều gia tộc lớn nhƣ Trung Quốc, thay vào đó, vấn đề cố kết làng xã là truyền thống rõ nét của văn hóa Việt Nam trong nhiều thế kỷ. Về di sản văn hóa, ngƣời Việt đã tạo nên một kho tàng di sản phong phú các loại hình nghệ thuật có giá trị, nhƣ: kiến trúc đình, chùa, đền, tháp, cùng với điêu khắc, văn chƣơng, diễn xƣớng dân gian Trong đó, rất khó tách bạch đâu là yếu tố ngoại nhập, đâu là yếu tố nội sinh, bản địa, nhƣng ta lại có thể dễ dàng nhìn thấy yếu tố truyền thống, yếu tố Việt Nam ở trong đó, và có thể phân biệt chúng khi đặt cạnh các di sản văn hóa của nhiều nƣớc trên thế giới. Sự linh hoạt, sáng tạo, dễ chấp nhận cái mới một cách có chọn lọc của ngƣời Việt Nam dƣờng nhƣ có liên quan đến văn hóa lúa nƣớc, thích sự linh hoạt và hòa đồng của ngƣời Việt, điều đó đã phần nào giúp cho Công giáo tìm đƣợc chỗ đứng tại Việt Nam. “Bản tính khoan dung văn hóa ở ngƣời Việt khiến các trào lƣu văn hóa tƣ tƣởng ngoại lai vốn có các hệ giá trị khác biệt, thậm chí đối lập với nhau, nhƣng khi vào Việt Nam vẫn bị Việt hóa, hòa trộn theo cách riêng. Ngƣời Việt Nam không nhiệt tín tới mức “sống chết” với riêng một hệ tƣ tƣởng hay tôn giáo nào, mà khoan dung, sẵn sàng chấp nhận các trào lƣu văn hóa, tôn giáo mới” [37, tr. 230- 15