Luận văn Hoạt động của luật sư trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự, từ thực tiễn Thành phố Hà Nội

Nội dung text: Luận văn Hoạt động của luật sư trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự, từ thực tiễn Thành phố Hà Nội

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI PHẠM THẾ HÙNG HOẠT ĐỘNG CỦA LUẬT SƯ TRONG GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA VỤ ÁN HÌNH SỰ, TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ HÀ NỘI LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Hà Nội , năm 2017
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI PHẠM THẾ HÙNG HOẠT ĐỘNG CỦA LUẬT SƯ TRONG GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA VỤ ÁN HÌNH SỰ, TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ HÀ NỘI Chuyên ngành : Luật hình sự và Tố tụng hình sự Mã số : 60.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: GS.TS. Võ Khánh Vinh Hà Nội, 2017
3. LỜI CAM ĐOAN Đề tài nghiên cứu: “Hoạt động của Luật sư trong giai đoạn Điều tra vụ án hình sự, từ thực tiễn thành phố Hà Nội” là kết quả nỗ lực cố gắng của bản thân tôi cùng với sự hướng dẫn tận tình của giảng viên hướng dẫn khoa học GS.TS. Võ Khánh Vinh Tôi xin cam đoan những lời trên đây là hoàn toàn đúng sự thật và tôi xin chịu toàn bộ trách nhiệm về lời cam đoan của mình. Hà Nội, tháng năm 201 Học viên Phạm Thế Hùng
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ HOẠT ĐỘNG CỦA LUẬT SƯ TRONG GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA VỤ ÁN HÌNH SỰ 6 1.1. Khái niệm hoạt động của luật sư trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự 6 1.2. Đặc điểm của hoạt động của luật sư trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự 8 1.3. Mục đích của hoạt động của luật sư trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự 10 1.4. Ý nghĩa của của hoạt động của luật sư trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự 11 1.5. Nội dung của hoạt động của luật sư trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự 11 Chương 2: THỰC TRẠNG HOẠT ĐỘNG CỦA LUẬT SƯ TRONG GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA VỤ ÁN HÌNH SỰ TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ HÀ NỘI 16 2.1. Khái quát một số nét về thành phố Hà Nội và hoạt động của Đoàn Luật sư thành phố Hà Nội 16 2.2. Thực trạng thực hiện quyền và nghĩa vụ của luật sư trong các giai đoạn tố tụng hình sự tại địa bàn thành phố Hà Nội 21 2.3. Những hạn chế, vướng mắc trong việc đảm bảo vai trò, chức năng hoạt động của Luật sư trong hoạt động tố tụng tại thành phố Hà Nội 40 2.4. Nguyên nhân về những hạn chế, vướng mắc trong việc thể hiện vị trí, vai trò hoạt động của Luật sư trong giai đoạn Điều tra vụ án hình sự ở thành phố Hà Nội 41 Chương 3: CÁC GIẢI PHÁP ĐẢM BẢO VÀ NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG HOẠT ĐỘNG CỦA LUẬT SƯ TRONG GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA VỤ ÁN HÌNH SỰ Ở THÀNH PHỐ HÀ NỘI 45 3.1. Hoàn thiện các qui định của pháp luật về sự tham gia của luật sư trong giai đoạn Điều tra vụ án hình sự 45 3.2. Hoàn thiện về tổ chức và hoạt động của Đoàn Luật sư thành phố Hà Nội và nâng cao năng lực các Luật sư thành viên 48 3.3. Các giải pháp liên quan đến cơ quan Điều tra hình sự và các cán bộ, Điều tra viên làm công tác điều tra hình sự 52 3.4. Các giải pháp khác 54 KẾT LUẬN 59 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 61
5. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BCT Bộ Chính trị BLTTHS Bộ luật tố tụng hình sự CHXHCN Cộng hòa xã hội chủ nghĩa CQĐT Cơ quan điều tra CCHN Chứng chỉ hành nghề CNNBC Chứng nhận người bào chữa ĐTV Điều tra viên VKSND Viện Kiểm sát nhân dân KSV Kiểm sát viên HĐXX Hội đồng xét xử TTHS Tố tụng hình sự THTT Tiến hành tố tụng TAND Tòa án nhân dân TP Thẩm phán HTND Hội thẩm nhân dân VAHS Vụ án hình sự UBNDTP Ủy ban nhân dân thành phố TTTGPLNN Trung tâm trợ giúp pháp lý Nhà nước
6. DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 2.1. Tình hình xây dựng và phát triển của Đoàn Luật sư thành phố Hà Nội trong 5 năm (Từ 2011 – 2015) Bảng 2.2 Thống kê số lượng vụ án hình sự Đoàn Luật sư thành phố Hà Nội tham gia trong 5 năm (Từ 2011 – 2015) Bảng 2.3 Thống kê tình hình tội phạm trong giai đoạn khởi tố VAHS trong 5 năm (Từ 2011 – 2015) Bảng 2.4 Thống kê, phân tích các vụ án có Luật sư tham gia ở giai đoạn khởi tố VAHS trong 5 năm (Từ 2011 – 2015) Bảng 2.5 Thống kê, phân tích tình hình tội phạm trong giai đoạn Điều tra VAHS (Từ 2011 – 2015) Bảng 2.6 Thống kê, phân tích các vụ án có Luật sư tham gia ở giai đoạn Điều tra VAHS(Từ 2011 – 2015) Bảng 2.7 Hoạt động của Luật sư – Đoàn Luật sư TP Hà Nội với vai trò là “CTV” của Trung tâm TGPL Nhà nước, tham gia trợ giúp pháp lý – Bào chữa trong các VAHS (Từ 2011 đến 2015)
7. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Sau hơn 10 năm triển khai thi hành – Bộ luật Tố tụng Hình sự (TTHS) năm 2003 đã khẳng định vai trò quan trọng và hiệu quả trong công cuộc đấu tranh phòng, chống tội phạm; góp phần giữ vững An ninh chính trị - Trật tự an toàn xã hội, tạo môi trường ổn định cho sự phát triển kinh tế - xã hội, hội nhập quốc tế; xây dựng và bảo vệ vững chắc tổ quốc Việt Nam XHCN. Mặc dù vậy, Bộ luật TTHS năm 2003 trong quá trình thực hiện, đã bộc lộ những hạn chế, bất cập; không còn phù hợp khi tình hình kinh tế - xã hội đã có nhiều thay đổi ở nước ta. Do đó, ngày 27/11/2015 Quốc hội nước Công hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam đã ban hành Bộ luật TTHS năm 2015 và qui định có hiệu lực từ 01/07/2016. Sự thay đổi và điều chỉnh của Bộ luật TTHS cho phù hợp với thời kỳ hội nhập và đổi mới trên cơ sở thực tiễn, kế thừa và có sự tham khảo Luật của các quốc gia tương đồng trong khu vực và trên thế giới là điều cần thiết và hợp lý. Là một ngành Luật trong hệ thống pháp luật Việt Nam; Luật TTHS cũng có những nguyên tắc chung của hệ thống pháp luật. Trong các nguyên tắc ấy, có nguyên tắc: Đảm bảo quyền bào chữa của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo. Việc ghi nhận quyền bào chữa của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo trong Luật TTHS là hoàn toàn đúng đắn – nhất là trong thời kỳ nền kinh tế, xã hội đất nước ta đang chuyển đổi và hội nhập như hiện nay. Trong việc thực hiện quyền bào chữa, việc qui định Luật sư tham gia bào chữa trong vụ án hình sự từ giai đoạn điều tra, đóng một vai trò hết sức cần thiết và quan trọng; thông qua hoạt động của Luật sư, người bị tạm giữ, bị can, bị cáo được bảo vệ tốt nhất quyền và lợi ích hợp pháp của mình theo qui định của pháp luật. Trong số những người tham gia TTHS được qui định tại Chương IV – Bộ luật TTHS năm 2003, thì Luật sư là người có một vị trí, vai trò và chức năng đặc biệt. Sự tham gia của Luật sư trong TTHS không chỉ giúp bị can, bị cáo bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của mình, mà còn góp phần trong việc làm rõ sự thật khách 1
8. quan của vụ án; điều đó giúp cho việc điều tra, truy tố và xét xử được nhanh chóng, chính xác, tránh làm oan người vô tội và không để lọt tội phạm. Tuy nhiên, trên thực tế trong quá trình tham gia tiến hành tố tụng – Vị trí, vai trò và chức năng của Luật sư có được phát huy và được thực thi một cách đầy đủ, nghiêm túc không? Những gì đang là bất cập, vướng mắc giữa các qui định của Pháp luật và thực tế với những cơ quan, người tiến hành tố tụng ở địa bàn thành phố Hà Nội? v.v Có thể khẳng định: Đây là một vấn đề mà những người hành nghề Luật sư, những nhà làm Luật trong cả nước đang rất quan tâm. Chính vì vậy, việc tìm hiểu vai trò, vị trí, chức năng của Luật sư – Những bất cập, khó khăn trong hoạt động TTHS được đặt ra là hết sức cần thiết và cấp bách. Và, để góp một phần làm rõ hơn về nội dung này, tác giả chọn đề tài: “Hoạt động của Luật sư trong giai đoạn Điều tra vụ án Hình sự - Từ thực tiễn thành phố Hà Nội”; với một mong muốn là, thông qua các cơ sở pháp lý và tình hình hoạt động thực hiện quyền và nghĩa vụ của Luật sư trong việc bào chữa cho người bị tạm giữ, bị can Tác giả sẽ phân tích, chứng minh làm rõ những vấn đề giữa lý luận và thực tiễn về hoạt động của Luật sư trên địa bàn thành phố Hà Nội. Qua đó sẽ chỉ ra những bất cập về qui định của Pháp luật cũng như những khó khăn, vướng mắc, thậm chí là những cản trở của những người, cơ quan tiến hành tố tụng trong quá trình Luật sư hoạt động hành nghề. Từ đó có đề xuất các giải pháp nhằm góp phần nâng cao vị thế, vai trò của Luật sư trong hoạt động bào chữa, bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp cho người bị tạm giữ, bị can, bị cáo; đồng thời góp phần bổ sung hoàn thiện hơn về mặt pháp luật TTHS của nước ta. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Hoạt động của Luật sư – Những khó khăn, bất cập trong TTHS, nhất là trong giai đoạn Điều tra vụ án hình sự là một thực tế và là đề tài được đề cập dưới dạng này hay dạng khác trong một số công trình nghiên cứu khoa học về TTHS; trong các Bình luận khoa học về TTHS; trong một số Luận văn của một số tác giả nghiên cứu các vấn đề liên quan đến nội dung: Các qui định pháp lý và thực tế hoạt động của Luật sư trong TTHS ở Việt Nam nói chung. Tuy nhiên, ở mỗi một địa phương, mỗi lĩnh vực nghiên cứu vị trí, vai trò, chức năng của Luật sư trong TTHS có khác nhau và cho 2
9. đến nay, chưa có một nghiên cứu nào cụ thể đề cập đến “Hoạt động của Luật sư trong giai đoạn Điều tra vụ án Hình sự, từ thực tiễn thành phố Hà Nội”. Vì vậy, bằng Luận văn này, tác giả với mong muốn được đề cập đến việc nghiên cứu chi tiết nội dung qui định của Pháp luật về vị trí, vai trò, chức năng của Luật sư trong TTHS ở Việt Nam; khái quát đánh giá những bất cập, khó khăn phát sinh trong quá trình tác nghiệp của Luật sư trong giai đoạn Điều tra vụ án hình sự từ thực tiễn địa bàn thành phố Hà Nội. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở phân tích khái quát các qui định của Pháp luật về vị trí, vai trò, chức năng của Luật sư trong TTHS; Đề tài tập trung nghiên cứu nhằm phân tích làm rõ những thuận lợi và – chủ yếu là chỉ ra những khó khăn, bất cập trong quá trình thực hiện quyền và nghĩa vụ của Luật sư thông qua việc giải quyết các vụ án hình sự trên địa bàn thành phố Hà Nội. Từ đó nhằm đưa ra các giải pháp để bổ sung, hoàn thiện một bước về pháp luật; đồng thời góp phần nâng cao địa vị pháp lý của Luật sư trong TTHS – nhất là trong giai đoạn Điều tra vụ án hình sự. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Thông qua việc nghiên cứu, tác giả mong muốn Đề tài sẽ: - Làm sáng tỏ các khái niệm về Luật sư, nghề Luật sư và vai trò của Luật sư trong TTHS; khái quát về địa vị pháp lý, quyền và nghĩa vụ của Luật sư theo pháp luật TTHS hiện hành. - Đánh giá đúng thực tế nhất hoạt động bào chữa của Luật sư trong TTHS ở giai đoạn Điều tra vụ án hình sự, từ thực tế địa bàn thành phố Hà Nội trong thời gian 5 năm (Từ 2011 – 2015). - Đưa ra những kiến nghị thuyết phục để góp phần bổ sung, hoàn chỉnh pháp luật TTHS. Đồng thời, đề xuất các giải pháp nhằm góp phần nâng cao địa vị pháp lý của Luật sư; tháo gỡ những khó khăn, bất cập trong quá trình tham gia bào chữa cho người bị tạm giữ, bị can, bị cáo. 3
10. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Luận văn tập trung nghiên cứu các qui định của Pháp luật về quyền và nghĩa vụ của Luật sư, nhằm khẳng định địa vị pháp lý của Luật sư trong tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn thành phố Hà Nội. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Những vấn đề Lý luận và thực tiễn về Hoạt động của Luật sư trong việc bào chữa (cho bị can) và bảo vệ (Cho bị hại) trong giai đoạn điều tra dưới góc độ Luật TTHS gắn với địa bàn thành phố Hà Nội và một vài tỉnh lân cận (từ năm 2011 – 2015). 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận nghiên cứu Để giải quyết được các vấn đề cần báo cáo do Đề tài đặt ra; tác giả đã sử dụng các phương pháp luận của Chủ nghĩa Duy vật biện chứng, Chủ nghĩa Duy vật lịch sử của Chủ nghĩa Mác-Lê nin; tư tưởng Hồ Chí Minh và hệ thống các quan điểm của Đảng, Nhà nước về địa vị pháp lý, vị trí vai trò, chức năng của Luật sư trong TTHS ở Việt Nam. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Để hoàn thành việc nghiên cứu, tác giả dùng phương pháp phân tích, so sánh, đối chiếu giữa các qui định của Pháp luật hiện hành, phân tích và so sánh các qui định của Pháp luật về hoạt động tham gia TTHS của Luật sư, phương pháp nghiên cứu tài liệu, bản án, hồ sơ vụ án, phương pháp sử dụng ý kiến các chuyên gia, phương pháp lựa chọn điển hình . Phương pháp thống kê cũng được sử dụng để tổng kết các hoạt động của Luật sư trong quá trình tham gia tố tụng. Các tài liệu được sử dụng trong đề tài là những Báo cáo sơ, tổng kết về định kỳ hoặc chuyên đề của các Cấp, Ban, Ngành của thành phố Hà Nội, như: Đoàn Luật sư thành phố Hà Nội, Cơ quan Điều tra – CATP Hà Nội, Viện KSND, TAND thành phố Hà Nội; Trung tâm Trợ giúp pháp lý Nhà nước – Sở Tư pháp TP Hà Nội trong 5 năm (Từ 2011 – 2014) nhằm chứng minh cho những nhận định, đánh giá của Đề tài. Các kết quả thu được từ Đề tài này có thể sử dụng để làm tài liêu tham khảo, bổ sung vào pháp luật thực định. Một số giải pháp của đề tài có giá trị tham khảo đối với 4
11. cá nhân, tổ chức có nhu cầu tìm hiểu về hoạt động tham gia tố tụng của Luật sư – nhất là hoạt động của Luật sư trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự. Với những trình bầy, phân tích trong Đề tài này, có tác dụng trong đánh giá những bất cập, khó khăn, vướng mắc cũng như vai trò của Luật sư trong việc tham gia giải quyết các vụ án hình sự 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận Luận văn khái quát những vấn đề lý luận về những qui định của Pháp luật về vị trí, vai trò, chức năng của Luật sư trong TTHS Việt Nam – Nhất là hoạt động của Luật sư trong giai đoạn Điều tra vụ án hình sự. Đồng thời, kết quả của hoạt động nghiên cứu lý luận góp phần làm nguồn tư liệu tham khảo trong công tác đào tạo và nghiên cứu trong khoa học pháp lý về TTHS. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Trên cơ sở lý luận, tác giả đã nghiên cứu, phân tích hoạt động bào chữa của Luật sư ở giai đoạn Điều tra vụ án hình sự trong 5 năm (Từ 2011 – 2015) trên địa bàn thành phố Hà Nội và một vài tỉnh, thành phố lân cận do các Luật sư Đoàn Luật sư thành phố Hà Nội tiến hành. Kết quả nghiên cứu của Đề tài sẽ có tác dụng đóng góp một phần việc bổ sung, hoàn thiện các qui định của Pháp luật về vị trí, vai trò, chức năng và địa vị pháp lý của Luật sư trong TTHS; đồng thời giúp người, các cơ quan tiến hành tố tụng hình sự cũng như Đoàn luật sư thành phố Hà Nội, cá nhân các Luật sư phát huy các kết quả đã đạt được, khắc phục các hạn chế thiếu sót trong TTHS, góp phần đảm bảo Pháp chế XHCN. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Danh mục tài liệu tham khảo, Danh mục các chữ viết tắt Bố cục của Luận văn được chia làm 03 Chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận và pháp luật về hoạt động của Luật sư trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự Chương 2: Thực trạng hoạt động của Luật sư trong giai đoạn Điều tra vụ án hình sự từ thực tiễn thành phố Hà Nội Chương 3: Các giải pháp đảm bảo và nâng cao chất lượng hoạt động của Luật sư trong giai đoạn Điều tra vụ án hình sự tại thành phố Hà Nội 5
12. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ HOẠT ĐỘNG CỦA LUẬT SƯ TRONG GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA VỤ ÁN HÌNH SỰ 1.1. Khái niệm hoạt động của luật sư trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự Quan niệm hoạt động Luật sư như một nghề nghiệp trong xã hội không phải đã được thừa nhận trong hệ thống Pháp luật thực định ở nước ta trong một thời gian dài cho đến trước thời điểm ban hành Pháp lệnh Luật sư năm 2001 và sau đó đến Luật Luật sư năm 2006 và sửa đổi bổ sung năm 2012. Thực tế cho thấy đó là căn nguyên của các cuộc đấu tranh dài lâu giành độc lập dân tộc của nhân dân ta Như vậy, Luật sư là người có đủ điều kiện hành nghề theo qui định của pháp luật, tham gia tố tụng theo yêu cầu của cá nhân, tổ chức nhằm bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của cá nhân tổ chức đó theo qui định của pháp luật. Hoạt động của Luật sư mang tính chuyên nghiệp, bởi vì Luật sư là người có trình độ cũng như sự am hiểu pháp luật sâu sắc. Theo điều 2 Luật Luật sư năm 2006, sửa đổi bổ sung năm 2012 thì, Luật sư là “Người đủ tiêu chuẩn, điều kiện hành nghề theo qui định của Luật này; thực hiện dịch vụ pháp lý theo yêu cầu của cá nhân, cơ quan, tổ chức (sau đây gọi chung là khách hàng)”. Quan niệm coi Luật sư là chức danh độc lập không chỉ có ý nghĩa về lý luận mà còn có ý nghĩa thực tiễn; làm cơ sở cho việc cải cách các hệ thống cơ quan tư pháp và xây dựng đội ngũ Luật sư chuyên nghiệp. “Hoạt động” – theo Từ điển Tiếng Việt thông dụng, NXB Đà Nẵng năm 2009, là: “Tiến hành những việc làm có quan hệ chặt chẽ với nhau nhằm một mục đích chung, trong một lĩnh vực nhất định” [2; 342]. Hoạt động cũng có thể hiểu là làm những việc khác nhau với mục đích nhất định trong đời sống xã hội[46]. Và những công việc khác nhau đó phải được tiến hành bởi chủ thể nhất định. Tùy theo đòi hỏi của từng lĩnh vực hoạt động khác nhau, mà mỗi công việc lại tự xác định cho nó chủ thể thực hiện. Hoạt động công vụ được thực hiện bởi các cơ quan nhà nước, trực tiếp là đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức nhà nước. Hoạt động 6
13. xét xử vụ án được thực hiện bởi chủ thể xác định là Tòa án, trực tiếp là Hội đồng xét xử tại phiên tòa . Có thể thấy hoạt động là biểu hiện ra bên ngoài, thể hiện chức năng của chủ thể tiến hành hoạt động. Thông qua những phương diện hoạt động, mà thể hiện được vai trò của chủ thể hoạt động, hay nói cách khác, nó thể hiện cái cớ cho sự hiện diện của chủ thể trong các quan hệ xã hội. Đối với luật sư, thể hiện cái cớ cho sự hiện diện của luật sư trong xã hội chính là thông qua các công việc, hoạt động của luật sư khi tham gia tố tụng, cụ thể ở đây là giai đoạn điều tra trong tố tụng hình sự. Luật sư là người có đủ tiêu chuẩn, điều kiện hành nghề theo quy định của Luật này, thực hiện dịch vụ pháp lý theo yêu cầu của cá nhân, cơ quan, tổ chức[30]; Để thể hiện vai trò của mình, trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự, luật sư tiến hành rất nhiều công việc trong phạm vi nghề nghiệp, chuyên môn của mình và các quy định cho phép của pháp luật. Việc liệt kê các công việc của luật sư trong giai đoạn này là cần thiết, qua đó thể hiện rõ vai trò của luật sư trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự. Tuy nhiên, sự liệt kê chi tiết là không cần và không thể. Bởi trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự, luật sư phải thực hiện rất nhiều công việc mang tính chất nghiệp vụ để bảo vệ quyền lợi cho người bị buộc tội: Tiếp nhận yêu cầu tư vấn, bảo vệ từ người bị buộc tội hoặc gia đình, người thân thích của người bị buộc tội; Tư vấn, hướng dẫn người bị buộc tội, gia đình cung cấp, thu thập chứng cứ liên quan đến vụ việc; Tư vấn pháp luật hình sự liên quan đến hành vi phạm tội và hình phạt; Phân tích, đánh giá, nhận định cơ sở pháp lý đối với yêu cầu bào chữa của khách hàng; Tư vấn thủ tục tố tụng trong giai đoạn điều tra, quyền hạn và nghĩa vụ của cơ quan điều tra, quyền hạn và nghĩa vụ của người bị buộc tội; Hướng dẫn thực hiện văn bản yêu cầu Luật sư bào chữa;Tiến hành đăng ký bào chữa tại cơ quan điều tra;Tiếp xúc với người bị buộc tội trong trường hợp bị bắt, tạm giam, tạm giữ tại cơ quan điều tra;Tư vấn cho người bị buộc tội cách thức hợp pháp để bảo vệ quyền lợi của mình trong giai đoạn điều tra;Tham gia các buổi hỏi cung, lấy lời khai để làm rõ các tình tiết phục vụ cho việc bào chữa và bảo vệ quyền lợi của người bị buộc tội. 7
14. Tuy nhiên, có thể khái quát hoạt động của luật sư trong giai đoạn vụ án hình sự như sau: Hoạt động của luật sư trong vụ án hình sự là những phương diện hoạt động của luật sư nhằm thực hiện chức năng nghề nghiệp của luật sư, hướng tới mục đích bảo vệ quyền và lợi hợp pháp cho người bị buộc tội trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự. 1.2. Đặc điểm của hoạt động của luật sư trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự Hoạt động của luật sư trong giai đoạn điều tra là hoạt động mang tính nghề nghiệp. Nói hoạt động của luật sư trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự là hoạt động mang tính nghề nghiệptrước hết nhằm để phân biệt với các hoạt động nghề nghiệp khác trong xã hội. Hoạt động của luật sư trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự có những khác biệt với những hoạt động nghề liên quan đến pháp luật như thẩm phán, công tố, công an, công chứng, không chỉ ở chức năng, theo sự phân công của xã hội, mà còn ở chỗ nó được thể hiện qua các phương thức hành nghề một cách tự do. Luật sư không phải là một công chức, không phải là một chức vụ được đề cử hoặc đề bạt, mà là một danh xưng được đặt ra theo sự phát triển của lịch sử và được pháp lý hóa. Nghề luật sư bao hàm ý nghĩa chỉ những người hội đủ điều kiện theo quy định của pháp luật mới được phép hành nghề luật sư. Điều này cũng phân biệt một số trường hợp được coi là người bào chữa hoặc là người đại diện theo ủy quyền như quy định trong pháp luật tố tụng (như bào chữa viên nhân dân, người thân thích của bị can, bị cáo ) nhưng không phải là người hoạt động trong nghề luật sư nhằm giúp cho quá trình hành nghề được hợp pháp. Hoạt động của luật sư trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự dựa trên pháp luật và quy chế trách nhiệm nghề nghiệp. Cũng như bất cứ hoạt động nghề nghiệp nào khác, nền tảng hoạt động của nghề luật sư phải dựa trên pháp luật và các quy chế trách nhiệm nghề nghiệp. Luật sư khi tham gia tố tụng trong giai đoạn chỉ được làm những việc mà pháp luật tố tụng hình sự, luật luật sư cho phép. Bộ luật tố tụng hình sự của Việt Nam quy định cụ thể quyền và nghĩa vụ của luật sư trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự. Đây là cơ sở pháp lý 8
15. quan trọng để luật sư thực hiện công việc nghề nghiệp của mình, đồng thời cũng đặt ra giới hạn cho hoạt động của luật sư trong giai đoạn này. Bên cạnh đó, hoạt động của luật sư trong giai đoạn tố tụng hình sự cũng chịu ràng buộc của pháp luật về luật sư. Pháp luật về luật sư được coi là hệ thống các quy phạm pháp luật xác định vị trí, vai trò của luật sư trong xã hội, quy định các quyền và nghĩa vụ của luật sư trong hành nghề, phạm vi quản lý Nhà nước đối với hoạt động luật sư và tính tự quản trong tổ chức nghề nghiệp luật sư; xử lý vi phạm trong hoạt động nghề nghiệp . Pháp luật về luật sư có tác dụng như “hành lang”, “khuôn mẫu chung” cho luật sư hoạt động với các quyền và nghĩa vụ cụ thể trước pháp luật, còn quy chế trách nhiệm nghề nghiệp luật sư lại chủ yếu điều chỉnh hành vi ứng xử của luật sư trong hoạt động nghề nghiệp và trong xã hội, tuy không hoàn toàn mang tính bắt buộc nhưng cũng đòi hỏi phải được sự tôn trọng từ phía các luật sư. - Hoạt động của luật sư trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự là bất khả kiêm nhiệm Thông lệ hành nghề luật sư trên thế giới là bất khả kiêm nhiệm. Bất khả kiêm nhiệm như một đặc điểm trong hoạt động của nghề luật sư không chỉ bảo đảm hoạt động này mang tính chuyên nghiệp, mà còn góp phần nâng cao vị trí, vai trò của luật sư trong xã hội. Tuy nhiên, do đặc điểm lịch sử của đất nước và quá trình hình thành nghề luật sư ở Việt Nam, nên trong một thời gian khá dài sau giải phóng, pháp luật về luật sư vẫn cho phép duy trì chế độ luật sư kiêm chức. Những luật sư kiêm chức này thực chất vẫn bảo đảm các tiêu chuẩn hành nghề luật sư, nhưng họ đang là công chức hoặc những người làm việc liên quan đến pháp luật khác, chiếm tỷ lệ gần 40% số lượng luật sư trong cả nước. Khiếm khuyết của tình trạng kiêm nhiệm này trong thời gian qua là luật sư kiêm chức không thật sự sống với nghề và bằng nghề, thời gian dành cho hoạt động luật sư bị chi phối bởi thời gian làm việc mang tính bắt buộc của công chức, thậm chí gây phiền hà cho các cơ quan tiến hành tố tụng khi vắng mặt tại phiên tòa xét xử bị cáo mà mình đã nhận trách nhiệm bào chữa. Tính không chuyên nghiệp trong hoạt động luật sư về phương diện này còn làm cho người cần hỗ trợ về pháp lý, bị can, bị cáo cảm thấy không tin tưởng vào sự tận tâm của luật sư, các cơ 9
16. quan tiến hành tố tụng vì thế mà có đánh giá không tốt về hoạt động nghề nghiệp luật sư, giảm thiểu vai trò luật sư trong đời sống xã hội. Mặt khác, về phương diện pháp lý, Luật cán bộ, công chức quy định cán bộ, công chức không được thành lập và tham gia thành lập, quản lý điều hành các loại hình doanh nghiệp, hợp tác xã, trường học, tổ chức nghiên cứu khoa học tư; không được tư vấn về các công việc có liên quan đến bí mật Nhà nước, bí mật công tác, các công việc thuộc thẩm quyền giải quyết của mình Quan điểm của những nhà làm luật cho rằng, để tiến tới chuyên nghiệp nghiệp hóa đội ngũ luật sư, cần thực hiện nguyên tắc bất khả kiêm nhiệm để luật sư có thể chuyên tâm với nghề nghiệp, đáp ứng nhu cầu giúp đỡ pháp lý ngày càng phong phú và phức tạp của nhân dân[3]. 1.3. Mục đích của hoạt động của luật sư trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự Luật sư đóng vai trò “bác sĩ pháp lý” cho bị can, người được tiếp cận bị can với tư cách người bào chữa, người bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của họ, có trách nhiệm giải thích cho bị can về những quyền được pháp luật bảo đảm, chuẩn bị tâm lý để từ đó giúp người bị “tình nghi phạm tội” bình tĩnh, sáng suốt trong quá trình khai báo, trung thực, khách quan, toàn diện, đúng quy định của pháp luật và xem xét toàn bộ nội dung điều tra để minh oan cho người bị “tình nghi phạm tội”. Trong giai đoạn này, việc đầu tiên mà luật sư phải làm là thực hiện thủ tục để được tham gia với tư cách là người bào chữa của người bị tạm giữ, bị can. Sau khi, luật sư chính thức có tư cách người bào chữa, tham gia vào giai đoạn điều tra. Luật sư cần gặp gỡ, làm việc với cơ quan điều tra, có thể trao đổi về nội dung vụ án nếu cần thiết, đảm bảo có lợi cho người được bào chữa Ngoài ra, việc luật sư bào chữa tham gia vào các hoạt động điều tra khác như khám nghiệm hiện trường, thực nghiệm điều tra, xem xét dấu vết thân thể thông qua đó phát hiện được những tình tiết mới của vụ án hoặc các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự của bị can, các tình tiết có ý nghĩa minh oan cho bị can trong trường hợp bị can vô tội, làm hạn chế tình trạng oan sai ngay từ giai đoạn điều tra trong tố tụng hình sự. Và tựu chung lại, tuy là giai đoạn đầu tiên của tố tụng hình sự nhưng ngay từ công việc điều tra, luật sư là nhằm hướng tới mục đích định hướng cho mình 10
17. cách nghiên cứu hồ sơ, thu thập tài liệu, chứng cứ và định hướng việc bào chữa cho bị can nhằm bảo vệ tối đa quyền, lợi ích hợp pháp cho họ. 1.4. Ý nghĩa của của hoạt động của luật sư trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự Trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự, luật sư là người tham gia để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho các bị can, và các đương sự. Xét về góc độ pháp luật, luật sư cũng như những người tham gia tố tụng khác và những người tiến hành tố tụng đều bình đẳng trước pháp luật. Pháp luật quy định cho họ các quyền và nghĩa vụ nhất định và Nhà nước bảo đảm cho họ được thực hiện đầy đủ các quyền đó. Nếu Toà án đại diện cho Nhà nước để ra bản án, Viện Kiểm sát cũng đại diện cho Nhà nước để bảo vệ pháp chế xã hội chủ nghĩa thì luật sư đứng về phía bị can, bị cáo và các đương sự để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho họ. Nếu đằng sau Toà án, Viện kiểm sát là cả một bộ máy công quyền với đầy đủ quyền uy của nó thì có thể nói chỗ dựa vững chắc nhất của luật sư chỉ có thể là pháp luật. Nếu pháp luật không có những quy định đủ để tạo điều kiện hành nghề cho luật sư thì luật sư không thể phát huy được hết khả năng của mình trong hoạt động tố tụng. Giai đoạn điều tra được ví như “đầu vào” của vụ án, hướng đi của hồ sơ có tầm quan trọng đặc biệt trong quá trình tiến hành tố tụng. Nếu hướng điều tra bị “bẻ ghi” thì sẽ gây ra hậu quả khôn lường, vì vậy, luật sư là người “gác ghi” của vụ việc cần phải nắm vững pháp luật, tâm lý bị can, kỹ năng hành nghề để vào cuộc tự tin, vững vàng và góp phần đưa sự việc đi theo đúng hướng khách quan của vụ án. Có làm được như vậy thì vai trò, vị trí của luật sư sẽ được đề cao, người bào chữa mới hoàn thành chức năng xã hội của mình đối với người bị “tình nghi phạm tội” [47]. 1.5. Nội dung của hoạt động của luật sư trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự Như trên đã phân tích, mục đích của hoạt động của luật sư trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự là định hướng cho mình cách nghiên cứu hồ sơ, thu thập tài liệu, chứng cứ và định hướng việc bào chữa cho bị can nhằm bảo vệ tối đa quyền, lợi ích hợp pháp cho họ. Với tư cách là người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bị can, bị cáo và các đương sự, luật sư cần thiểt phải thực hiện tốt vai trò của mình thông qua các hoạt động sau đây: Tham gia vào tất cả các hoạt động mà người bị buộc tội yêu cầu và pháp luật cho phép; 11
18. Trong các hoạt động tố tụng có sự tham gia của luật sư, luật sư phải thực hiện đúng vai trò của mình theo hướng bảo đảm dân chủ, khách quan trong tố tụng, cụ thể: áp dụng các biện pháp pháp luật quy định để yêu cầu những người tiến hành tố tụng thực hiện đúng các yêu cầu của pháp luật; giám sát hoạt động của những người tham gia tố tụng và kịp thời kiến nghị yêu cầu họ thực hiện đúng quy định của pháp luật; kịp thời thông báo cho khách hàng về diễn biến của các hoạt động tố tụng để tham khảo thêm ý kiến của họ, trên cơ sở đó đề xuất với cơ quan tiến hành tố tụng những biện pháp cần thiết nhằm bảo vệ quyền lợi cho khách hàng[8; 28]; Để đạt được mục đích đó, trong giai đoạn này, luật sư phải thực hiện rất nhiều các công việc khác nhau. Nội dung hoạt động của luật sư được giới hạn trong phạm vi các quy định của pháp luật tố tụng hình sự. Đối chiếu với thực tiễn hoạt động, căn cứ các quy định của pháp luật hiện hành, hoạt động của luật sư trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự tập trung chủ yếu vào những nội dung sau: Thứ nhất là: “Sử dụng mọi biện pháp do pháp luật qui định để làm sáng tỏ những tình tiết xác định người bị tạm giữ, bị can, bị cáo vô tội; những tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự của bị can, bị cáo ”(Điểm a, khoản 3, Điều 58 – BLTTHS). Trên cơ sở đó Luật sư xác định những vấn đề cần trao đổi để đề xuất với cơ quan tiến hành tố tụng cũng như chuẩn bị kế hoạch, xác định phương án bào chữa hoặc phương án bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho thân chủ. Luật sư cần phải nghiên cứu hồ sơ một cách toàn diện và đầy đủ các tài liệu, chứng cứ có trong hồ sơ vụ án; tránh tình trạng chủ quan chỉ nghiên cứu những tài liệu mà mình cho là quan trọng, còn các tài liệu khác thì bỏ qua. Vai trò cử Luật sư trong quá trình tố tụng có vị trí hết sức quan trọng, với nghĩa vụ sử dụng mọi biện pháp do pháp luật qui định để làm rõ những tình tiết xác định người bị tạm giữ, bị can, bị cáo vô tội hoặc có những tình tiết giảm nhẹ của bị can, bị cáo. Việc làm sáng tỏ các tình tiết của vụ án sẽ giúp cho Luật sư có hướng giải quyết có lợi nhất cho thân chủ theo qui định của pháp luật. Thứ hai là: “Giúp người bị tạm giữ, bị can, bị cáo về mặt pháp lý nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của họ” (Điểm b, khoản a, Điều 58 – BLTTHS) 12