Luận văn Hoạt động bảo hiểm tiền gửi Việt Nam sau khi có luật bảo hiểm tiền gửi

Nội dung text: Luận văn Hoạt động bảo hiểm tiền gửi Việt Nam sau khi có luật bảo hiểm tiền gửi

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI TRỊNH THỊ HƯƠNG GIANG HOẠT ĐỘNG BẢO HIỂM TIỀN GỬI VIỆT NAM SAU KHI CÓ LUẬT BẢO HIỂM TIỀN GỬI Chuyên ngành: Tài chính ngân hàng Mã số : 60.34.02.01 LUẬN VĂN THẠC SĨ TÀI CHÍNH NGÂN HÀNG NGƯỜI HƯỚNG DẪN: TS VŨ ĐÌNH ÁNH HÀ NỘI, 2017
2. TÊN ĐỀ TÀI HOẠT ĐỘNG BẢO HIỂM TIỀN GỬI VIỆT NAM SAU KHI CÓ LUẬT BẢO HIỂM TIỀN GỬI HỌC VIÊN: TRỊNH THỊ HƯƠNG GIANG Lớp; Tài chính - Ngân hàng, Khóa IV đợt 2 năm 2015 LỜI CAM ĐOAN Tác giả xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tác giả. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tác giả đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo qui định của Khoa Tài chính Ngân hàng, Học viện Khoa học xã hội, Viện Hàn lâm khoa học Việt Nam. Vậy tác giả viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Tài chính Ngân hàng xem xét để tác giả có thể bảo vệ Luận văn. Tác giả xin chân thành cảm ơn NGƯỜI CAM ĐOAN Trịnh Thị Hương Giang
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ BẢO HIỂM TIỀN GỬI 6 1.1. Bản chất của bảo hiểm tiền gửi 6 1.2. Kinh nghiệm quốc tế về BHTG 16 Chương 2: HOẠT ĐỘNG CỦA BẢO HIỂM TIỀN GỬI VIỆT NAM TRƯỚC VÀ SAU KHI CÓ LUẬT BẢO HIỂM TIỀN GỬI 30 2.1. Lịch sử hình thành và phát triển của BHTGVN 30 2.2. Hoạt động của Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam 30 Chương 3: GIẢI PHÁP TĂNG CƯỜNG HOẠT ĐỘNG BHTG THEO LUẬT BHTG 60 3.1. Yêu cầu và định hướng tăng cường hoạt động BHTG 60 3.2. Giải pháp tăng cường hoạt động BHTG 63 3.3. Kiến nghị . 71 KẾT LUẬN 79 TÀI LIỆU THAM KHẢO 81
4. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT 1. Danh mục từ viết tắt Tiếng Việt BHTG Bảo hiểm tiền gửi BHTGVN Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam BKS Ban kiểm soát CNTG BHTG Chứng nhận tham gia bảo hiểm tiền gửi GSNH Giám sát ngân hàng GĐ Giám đốc HĐTL Hội đồng thanh lý HĐQT Hội đồng quản trị KSĐB Kiểm soát đặc biệt NHNN Ngân hàng Nhà nước NHTW Ngân hàng Trung ương NHNNVN Ngân hàng Nhà nước Việt Nam NHTM Ngân hàng thương mại QTDND Quỹ tín dụng nhân dân RCC Tổng công ty xử lý và tiếp nhận OCC Văn phòng kiểm soát tiền tệ PGĐ Phó giám đốc PTGĐ Phó tổng giám đốc TCTD Tổ chức tín dụng TCTG BHTG Tổ chức tham gia bảo hiểm tiền gửi TGĐ Tổng giám đốc 2. Danh mục từ viết tắt Tiếng Anh DIV Deposit Insurance of Vietnamese BHTGVN Việt Nam IADI International Association of Deposit Insurance Hiệp hội BHTG quốc tế FDIC Federal Deposit Insurance Corporation Tổ chức BHTG Hoa Kỳ DICJ Deposit Insurance Corporation of Japan BHTG Nhật Bản
5. DANH MỤC HÌNH, BẢNG, BIỂU, SƠ ĐỒ Tên bảng biểu Hình 2.2.2: Các nghiệp vụ chính của DICJ Hình 2.2.1. Số lượng tổ TCTG BHTG phát sinh phí BHTG qua các năm (giai đoạn từ năm 2007-2016) Hình 2.2.2. Phí BHTG thu được theo từng năm Bảng 2.1.3: Tổng hợp tình hình chi trả BHTG trước Luật BHTG theo địa bàn (2001 -2012) Bảng 2.1.5: Tổng hợp về hoạt động hỗ trợ tài chính Biểu 2.2.5: Tổng nguồn vốn tạm thời nhàn rỗi được đầu tư theo các năm PHỤ LỤC Hình 1.2.1. Mốc thời gian xử lý và tiếp nhận Hình 1.2.2. Quá trình xử lý ngân hàng đổ vỡ của FDIC Hình 1.2.3. Quá trình trả tiền bảo hiểm của FDIC Hình 2.2: Ngân hàng bắc cầu Bảng 1.2.1. Một số mốc thay đổi quan trọng trong chính sách BHTG của FDIC Bảng 1.2.2. Các mô hình giám sát, kiểm tra được FDIC triển khai Bảng 1.2.3: Các cơ quan quản lý ngân hàng tại Mỹ Bảng 2.2: Số QTDND và số sổ tiết kiệm đã được BHTGVN chi trả ( từ năm 2000 - 2016) Biểu 2.3: Số lượt kiểm tra theo các năm Biểu 2.6.1: Tổng hợp QTDND có vấn đề giai đoạn (2010-2016) Biểu 2.6.2: Tổng hợp kết quả thanh lý Sơ đồ 2.1. Sơ đồ Mối quan hệ nghiệp vụ giữa DICJ và RCC Sơ đồ 2: Sơ đồ bộ máy tổ chức BHTGVN hiện nay
6. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong bối cảnh hiện nay, hệ thống tài chính, ngân hàng sẽ có nhiều cơ hội để phát triển nhờ tiếp thu được công nghệ, kỹ năng quản lý của nước ngoài, nhưng đồng thời hệ thống tài chính của nước ta cũng phải đối mặt với thách thức của sự cạnh tranh và phát triển với nhiều tổ chức tài chính nước ngoài có tiềm lực vốn lớn và công nghệ cao. Để vượt qua áp lực của sự cạnh tranh, Chính phủ Việt Nam đã và đang thực hiện cải cách hệ thống tài chính ngân hàng. Theo đó, tiến trình cổ phần hóa các NHTM Nhà nước được thực hiện mạnh mẽ, giảm sự can thiệp bằng mệnh lệnh hành chính vào việc kinh doanh của các TCTD, nâng cao năng lực tài chính, công nghệ, sản phẩm dịch vụ của các ngân hàng Đồng thời, do tiến trình hội nhập, những động thái của thị trường tài chính thế giới sẽ tác động trực tiếp đến hệ thống tài chính ngân hàng Việt Nam. Bên cạnh những rủi ro truyền thống, hệ thống tài chính - ngân hàng của nước ta còn phải đối mặt với nhiều rủi ro mới. Làm thế nào để kiểm soát rủi ro, xây dựng niềm tin của công chúng với hệ thống tài chính - ngân hàng là yêu cầu quan trọng đặt ra với Chính phủ nước ta. Hơn thế nữa, hệ thống tài chính, ngân hàng được coi là “huyết mạch” của nền kinh tế. Sự bất ổn của hệ thống tài chính - ngân hàng sẽ gây ra những bất ổn về mặt xã hội do vậy cần cân bằng giữa sự phát triển mạnh mẽ và sự phát triển ổn định của hệ thống tài chính-ngân hàng. Để đạt được mục tiêu đó, Chính phủ đã sử dụng công cụ tài chính là Bảo hiểm tiền gửi Việt Nam để bảo vệ người gửi tiền và góp phần đảm bảo an toàn hệ thống ngân hàng thông qua các công cụ kiểm soát rủi ro. Hoạt động BHTG ra đời do nhu cầu khách quan của xã hội là bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người gửi tiền tại các TCTG BHTG trong trường hợp tổ chức gặp rủi ro trong kinh doanh tới mức bị phá sản và đóng cửa. Được thành lập và đi vào hoạt động từ năm 2000, đến nay sau 17 năm hoạt động BHTGVN đã chứng minh được vai trò của mình trong việc bảo vệ người gửi tiền và đảm bảo an sinh xã hội. Tuy nhiên, do thời gian hoạt động chưa nhiều và công tác thông tin tuyên truyền còn có những hạn chế nên công chúng chưa biết nhiều về tổ chức BHTGVN. Trong bối cảnh đổi mới mạnh mẽ của hệ thống tài chính - ngân hàng nhiều quy định của pháp luật điều chỉnh 1
7. lĩnh vực BHTG ở Việt Nam cũng được điều chỉnh để hoàn thiện và phù hợp với sự phát triển mạnh mẽ của hệ thống tài chính – ngân hàng. Để bảo vệ tốt hơn người gửi tiền, đảm bảo an toàn hệ thống tài chính - ngân hàng và đảm bảo an sinh xã hội, việc ra đời Luật BHTG tại Việt Nam là hết sức cần thiết, xác lập và luật hóa nguyên tắc hoạt động của BHTGVN là hoạt động không vì mục tiêu lợi nhuận, đồng thời, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người gửi tiền, thực hiện chính sách BHTG góp phần duy trì sự ổn định của hệ thống các tổ chức tín dụng, bảo đảm sự phát triển an toàn, lành mạnh của hoạt động ngân hàng. Xuất phát từ lý do nêu trên, lựa chọn nghiên cứu đề tài: “Hoạt động bảo hiểm tiền gửi Việt Nam sau khi có Luật bảo hiểm tiền gửi” làm đề tài Luận văn Thạc sĩ. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Hiện nay đã có một số nghiên cứu về BHTG như “Pháp luật về bảo hiểm tiền gửi ở Việt Nam” của PGS, TS Lê Thị Thu Thủy, nhà xuất bản Đại học Quốc gia năm 2008. Đây là một cuốn sách chuyên khảo có nội dung tổng quan về BHTG, cung cấp cho bạn đọc những thông tin cơ bản nhất về BHTG ở Việt Nam và thế giới, tuy nhiên lại chưa đi sâu vào từng khía cạnh cụ thể của BHTG. Một số công trình khác chủ yếu tập trung vào mô hình tổ chức, quy chế pháp lý và các hoạt động nghiệp vụ thu phí, thanh lý, thu hồi tài sản, giám sát, kiểm tra, xử lý, lợi ích của BHTG như “Pháp luật về hoạt động của tổ chức BHTG ở Việt Nam – Thực trạng và hướng hoàn thiện” của ThS Nguyễn Cửu Lan Phương, Luận văn thạc sỹ Luật học, Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội năm 2012. TS. Bùi Hữu Toàn năm 2012, “Pháp luật về BHTG ở Việt Nam trong điều kiện hội nhập quốc tế”, Luận án Tiến sĩ Luật học, Học viện khoa học xã hội, Viện khoa học xã hội Việt Nam. “Bảo hiểm tiền gửi, nguyên lý và định hướng”, TS Nguyễn Thị Kim Oanh, Nhà xuất bản Lao động xã hội năm 2004; “Quy chế pháp lý về bảo hiểm tiền gửi tại Việt Nam”, Ths Lê Thị Thúy Sen, Viện Nhà nước Pháp luật năm 2008. Ngoài ra một số bài viết về vai trò của tổ chức BHTG, chức năng giám sát của tổ chức BHTG, địa vị pháp lý của tổ chức BHTG được đăng trên các tạp chí Luật học, tạp chí Tài chính ngân hàng, Thời báo Ngân hàng, Thông tin BHTGVN Bên cạnh đó, cũng có một số luận án, luận văn chuyên ngành luật kinh tế nghiên cứu về vấn đề này như Luận án TS của Hoàng Thu Hằng năm 2012 về “Pháp luật về hoạt động bảo hiểm tiền gửi ở Việt Nam”, 2
8. theo đó luận án tập trung đi vào nghiên cứu về địa vị pháp lí của tổ chức BHTGVN, mô hình hoạt động, nội dung hoạt động, công cụ thực hiện hoạt động BHTG; Luận văn thạc sỹ của Nguyễn Duy Hoàn năm 2011 về, “Pháp luật về tổ chức bảo hiểm tiền gửi ở Việt Nam” lại tập trung nghiên cứu về nguyên lý tổ chức và hoạt động BHTG tại Việt Nam. Cho đến nay, có thể thấy các công trình chưa đi sâu phân tích khía cạnh quyền và nghĩa vụ hoạt động BHTG của cơ quan BHTGVN. Đặc biệt, Luật BHTG ra đời có hiệu lực thi hành từ 01/01/2013 ghi nhận một bước tiến quan trọng trong việc hoàn thiện khuôn khổ pháp lý về hoạt động của BHTG. Luật BHTG có ý nghĩa đặc biệt quan trọng đối với cơ quan BHTG nhằm nâng cao địa vị pháp lý và xác định rõ nhiệm vụ và quyền hạn hoạt động BHTG của tổ chức này. Do vậy, việc nghiên cứu sâu khía cạnh tăng cường hoạt động BHTG của cơ quan BHTGVN là rất cần thiết nhằm đánh giá được tính hiệu quả, độc lập và khả năng chủ động trong hoạt động BHTG của cơ quan này. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu: Mục đích nghiên cứu của đề tài là đề xuất giải pháp tăng cường hoạt động BHTG trên cơ sở hệ thống hóa một số vấn đề lý luận cơ bản và phân tích đánh giá thực trạng hoạt động BHTG trước và sau khi có Luật BHTG tại cơ quan BHTGVN. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu: Luận văn làm rõ vấn đề lý luận cơ bản về hoạt động BHTG. Luận văn tập trung trả lời các câu hỏi nghiên cứu sau: Những ưu điểm và nhược điểm trong hoạt động BHTG trước và sau khi có Luật BHTG. Luật BHTG ra đời sẽ giải quyết được những vấn đề gì. Cần làm gì để thực thi Luật BHTG. Luật BHTG cần cụ thể hóa như thế nào. Có cần sửa đổi gì Luật hay không. Tại sao. Nguyên nhân hạn chế tồn tại trong hoạt động BHTG và giải pháp khắc phục. Nghiên cứu thực tiễn hoạt động BHTG tại Mỹ, Nhật Bản – hai nước có nền kinh tế thị trường đã xây dựng và vận hành một hệ thống BHTG có hiệu quả về mô hình hoạt động, các nguyên tắc bảo hiểm. Đưa ra bài học kinh nghiệm cho Việt Nam từ hoạt động BHTG của Mỹ và Nhật Bản, từ đó đề xuất một số giải pháp kiến nghị nhằm nâng cao hiệu quả của hoạt động BHTGVN trong thời gian tới. 3
9. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu: Hoạt động BHTG do BHTGVN thực hiện trước và sau khi Luật BHTG ra đời và đi vào thực hiện. 4.2. Phạm vi nghiên cứu: Về nội dung: Đề tài nghiên cứu hoạt động BHTG của BHTGVN dưới góc độ của chuyên ngành Tài chính - Ngân hàng với các nội dung như cơ sở pháp lý, nguyên tắc bảo hiểm, hệ thống các chính sách hiện hành, các nghiệp vụ cho hoạt động BHTG của BHTGVN . Về không gian: Luận văn nghiên cứu hoạt động BHTG của BHTGVN và một số quốc gia có sự phát triển mạnh về BHTG như Mỹ và Nhật Bản. Hoạt động BHTG rất đa dạng và phức tạp nên Luận văn chỉ tập trung nghiên cứu một số hoạt động chủ yếu chịu tác động sâu sắc của Luật BHTG. Về thời gian: Luận văn nghiên cứu hoạt động BHTG của BHTGVN từ trước và sau khi có Luật BHTG đến nay, đề xuất giải pháp đến năm 2020 - 2015. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận: Luận văn nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp luận nghiên cứu là chủ nghĩa Mác–Lê Nin, phương pháp luận duy vật biện chứng, phương pháp duy vật lịch sử, kết hợp với các phương pháp phân tích, so sánh, tổng hợp và thống kê. 5.2. Phương pháp nghiên cứu: Phương pháp chủ đạo là so sánh hoạt động BHTG trước và sau khi có Luật BHTG, cả thành công và hạn chế, tìm nguyên nhân hạn chế là từ Luật BHTG hay thực thi Luật hay điều kiện thực thi Luật BHTG từ bên trong BHTGVN và bên ngoài. Luận văn có sử dụng các giáo trình, các luận văn, luận án, công trình khoa học, tài liệu, số liệu trong và ngoài nước đã công bố có liên quan đến đề tài. Luận văn cũng kế thừa có chọn lọc những vấn đề lý luận, thực tiễn được các nhà nghiên cứu trước đã đưa ra, những tài liệu được công bố trên tạp chí, bài viết, bài báo, các báo cáo tổng kết của BHTGVN qua các năm, tình hình tài chính – ngân hàng thực tiễn ở Việt Nam và các nguồn tài liệu nước ngoài. 4
10. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận: Luận giải một cách có hệ thống những vấn đề cơ bản về hoạt động BHTG như khái niệm, bản chất, bản chất kinh tế, bản chất pháp lý, khía cạnh pháp lý của các mô hình hoạt động BHTG. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn: Luận văn đánh giá thực tiễn hoạt động BHTG của BHTGVN trước và sau khi có Luật BHTG, từ đó chỉ ra những bất cập và phương hướng hoàn thiện về hoạt động BHTG ở Việt Nam. Những kết quả nghiên cứu của Luận văn sẽ là tài liệu tham khảo cho hoạt động BHTG của các nhà hoạch định chính sách BHTG tại Việt Nam. Đồng thời, đó cũng là tài liệu tham khảo hữu ích cho các hoạt động nghiên cứu, học tập về tài chính, tài chính - ngân hàng, BHTG ở Việt Nam. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Danh mục tài liệu tham khảo, phần nội dung chính của đề tài gồm có 3 chương: Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ BẢO HIỂM TIỀN GỬI Chương 2: HOẠT ĐỘNG CỦA BẢO HIỂM TIỀN GỬI VIỆT NAM TRƯỚC VÀ SAU KHI CÓ LUẬT BẢO HIỂM TIỀN GỬI Chương 3: GIẢI PHÁP TĂNG CƯỜNG HOẠT ĐỘNG BHTG THEO LUẬT BHTG 5
11. Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ BẢO HIỂM TIỀN GỬI 1.1. Bản chất của bảo hiểm tiền gửi 1.1.1. Khái niệm và đặc điểm của bảo hiểm tiền gửi 1.1.1.1. Lịch sử hình thành và phát triển bảo hiểm tiền gửi Khái niệm BHTG đã được nhiều quốc gia biết đến từ lâu. Khi hoạt động BHTG công khai chưa xuất hiện, bảo vệ tiền gửi đã được nhiều quốc gia thực hiện dưới các hình thức “bảo vệ ngầm”. Hình thức bảo vệ ngầm là việc NHNN hay Chính phủ có cam kết không công khai sẽ đảm bảo hoàn trả tiền gửi cho người gửi tiền nếu có hoạt động đóng cửa ngân hàng hoặc ngân hàng đó không có khả năng thanh toán cho người gửi tiền. Vì là cam kết không công khai nên không hình thành hợp đồng bảo hiểm giữa người gửi tiền với ngân hàng hoặc NHNN. Xuất phát từ “bảo vệ ngầm” mà hình thức “bảo vệ công khai” hay BHTG ra đời. Bảo vệ tiền gửi công khai là chính sách đảm bảo tất cả hay một phần tiền gửi cùng với tiền lãi nhập gốc trên tài khoản tiền gửi sẽ được thanh toán cho người gửi tiền theo cơ chế hợp đồng hoặc cam kết công khai và xuất hiện đầu tiên ở New York (Mỹ) với tên gọi “Chương trình bảo vệ trách nhiệm ngân hàng”. Tình hình hoạt động của các ngân hàng Mỹ đầu những năm 30 tiếp tục khó khăn, đặc biệt cuộc khủng hoảng tài chính lớn nhất lịch sử những năm 1929-1933 đã khiến cho hơn 4.000 ngân hàng cùng 1.700 TCTD tại Mỹ bị đóng cửa. Công ty BHTG Liên bang Mỹ (FIDC) ra đời vào 1/1/1934. Đây là mô hình được xem là hình mẫu đầu tiên về BHTG. FIDC ra đời đã lấy lại lòng tin của dân chúng sau hàng loạt các cuộc sụp đổ ngân hàng, FIDC đã giúp cho nước Mỹ thoát khỏi những khó khăn kinh tế và tiếp tục phát triển. FIDC mang lại thành công cho nền kinh tế Mỹ, các quốc gia khác trên thế giới đã nhận thức được vai trò quan trọng của hoạt động BHTG đối với sự phát triển ổn định của nền kinh tế và từ đó thành lập tổ chức BHTG cho riêng nước mình. Những năm 1960, trên thế giới chỉ có 6 quốc gia xây dựng hệ thống BHTG là Ấn Độ, Na Uy, Philippin, Canada, Phần Lan, Cộng hòa Dominican, năm 70 đã có thêm 5 quốc gia (Achentina, Tây Ban Nha, Hà Lan, Bỉ, Áo). Hầu hết các quốc gia đều xây dựng hệ thống BHTG vào cuối những năm 1990, Về thực chất, cam kết 6
12. công khai này hình thành hợp đồng bảo hiểm giữa ba đối tác: tổ chức BHTG, TCTG BHTG (là tổ chức huy động tiền gửi) và người gửi tiền (người gửi tiền thuộc đối tượng được BHTG). 1. Bảo hiểm tiền gửi là sự bảo đảm hoàn trả tiền gửi cho người được BHTG trong hạn mức trả tiền bảo hiểm khi TCTG BHTG lâm vào tình trạng mất khả năng chi trả tiền gửi cho người gửi tiền hoặc phá sản. 2. Người được BHTG là cá nhân có tiền gửi được bảo hiểm tại TCTG BHTG. 3. Tổ chức tham gia bảo hiểm tiền gửi là TCTD, chi nhánh ngân hàng nước ngoài thành lập và hoạt động theo Luật các TCTD được nhận tiền gửi của cá nhân. 4. Tổ chức bảo hiểm tiền gửi là tổ chức tài chính nhà nước, hoạt động không vì mục tiêu lợi nhuận, thực hiện chính sách BHTG, góp phần duy trì sự ổn định của hệ thống các TCTD, bảo đảm sự phát triển an toàn, lành mạnh của hoạt động ngân hàng. 5. Phí bảo hiểm tiền gửi là khoản tiền mà TCTG BHTG phải nộp cho tổ chức BHTG để bảo hiểm cho tiền gửi của người được BHTG tại TCTG BHTG. BHTG là một loại hình bảo hiểm phi thương mại, các TCTD và các tổ chức khác có hoạt động ngân hàng nhận tiền gửi của cá nhân thì phải tham gia đóng phí BHTG cho Tổ chức BHTG của quốc gia theo quy định. Khi xảy ra rủi ro, tức là tổ chức được bảo hiểm mất khả năng thanh toán hoặc chi trả cho người gửi tiền thì tổ chức BHTG sẽ là người có trách nhiệm đứng ra thay TCTD đó trả các khoản tiền gửi được bảo hiểm của người gửi tiền tại TCTD. BHTG là cơ chế bảo hiểm nhằm đảm bảo sự ổn định của hệ thống tín dụng thông qua việc đảm bảo chi trả một phần hoặc toàn bộ số tiền gửi cho người gửi tiền tại các TCTD mất khả năng thanh toán. Như vậy, BHTG là công cụ quan trọng nhằm tạo tâm lý ổn định xác lập lòng tin cho người gửi tiền vào hệ thống tín dụng. Qua đó, BHTG đã góp phần ngăn ngừa được sự sụp đổ mang tính dây chuyền khi một hay một số TCTD trong hệ thống bị mất khả năng thanh toán tạm thời hoặc toàn bộ. Vì những ý nghĩa đó, BHTG đã trở thành một nghiệp vụ bắt buộc đối với các TCTD có hoạt động ngân hàng ở hầu hết các quốc gia trên thế giới trong đó có Việt Nam. Tại Việt Nam, trong Nghị định 89/1999/NĐ-CP, ngày 01/09/1999 của Chính phủ về BHTG không có định nghĩa cụ thể về BHTG nhưng đã nêu rõ ba mục đích cơ bản của 7
13. hoạt động BHTG tại Việt Nam như sau: “Hoạt động BHTG tại Việt Nam nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người gửi tiền; góp phần duy trì sự ổn định của các TCTD; bảo đảm sự phát triển an toàn lành mạnh hoạt động ngân hàng”. Như vậy ta có thể hiểu một cách khái quát về BHTG như sau: “BHTG là cam kết công khai của tổ chức BHTG đối với TCTG BHTG về việc tổ chức BHTG sẽ trả tiền gửi bao gồm một phần hoặc toàn bộ phần gốc và lãi cho người gửi tiền khi TCTG BHTG bị chấm dứt hoạt động và không có khả năng thanh toán cho người gửi tiền”. 1.1.1.2. Vai trò và đặc điểm của tổ chức bảo hiểm tiền gửi * Vai trò của tổ chức bảo hiểm tiền gửi Vai trò của tổ chức BHTG tùy theo mô hình mà tổ chức đó được quy định cho phép các tổ chức có thử thực hiện các chức năng nhiệm vụ khác nhau nhằm đạt được mục tiêu cuối cùng là bảo vệ người gửi tiền và đảm bảo sự phát triển an toàn của hệ thống ngân hàng. BHTG có vai trò rất quan trọng đối với sự ổn định phát triển kinh tế - xã hội. Nó góp phần bảo vệ người gửi tiền, đảm bảo sự an toàn lành mạnh hoạt động ngân hàng, thúc đẩy huy động vốn phục vụ phát triển và xử lý khủng hoảng tài chính. BHTG có mục đích cơ bản sau: i) Bảo vệ người gửi tiền ít, có hạn chế về mặt thông tin đối với hoạt động của các tổ chức nhận tiền gửi. ii) Góp phần đảm bảo hệ thống tài chính - ngân hàng hoạt động lành mạnh, ổn định và ngăn chặn đổ vỡ ngân hàng thông qua các hoạt động nghiệp vụ. iii) Góp phần xây dựng thị trường tài chính lành mạnh, có tính cạnh tranh bình đẳng giữa các tổ chức tài chính với quy mô và loại hình khác nhau. iv) Giảm thiểu gánh nặng cho Chính phủ trong trường hợp xử lý đổ vỡ của TCTD; giảm gánh nặng cho người dân đóng thuế trong trường hợp ngân hàng đổ vỡ (Nhà nước không phải sử dụng ngân sách nhà nước để xử lý đổ vỡ của các TCTD). Ngoài ra, vai trò của tổ chức BHTG đối với đảm bảo sự phát triển an toàn, bền vững của hệ thống ngân hàng được thể hiện trên ba giác độ: Một là, hoạt động BHTG có tác dụng tạo điều kiện thuận lợi cho các ngân hàng mới ra đời hoặc ngân hàng với quy mô hoạt động hạn chế có điều kiện phát triển tốt hơn. Với các ngân hàng nhỏ hay ngân hàng mới đi vào hoạt động, người dân có tâm lý lo ngại có thể mất tiền gửi do ngân hàng nhận tiền gửi "bị đóng cửa". Tuy nhiên, khi 8
14. các tổ chức này tham gia BHTG thì tâm lý này sẽ được giải toả, giúp ngân hàng phát triển tốt hơn. Hai là, hoạt động BHTG giúp các ngân hàng thực sự yếu kém, không thể tiếp tục duy trì hoạt động có thể rút khỏi lĩnh vực kinh doanh ngân hàng một cách có trật tự, không ảnh hưởng tới các ngân hàng khác. Thông qua hoạt động của nghiệp vụ kiểm tra và giám sát của mình, tổ chức BHTG có khả năng đánh giá kịp thời thực trạng hoạt động của các ngân hàng tham gia BHTG. Chẳng hạn, trong trường hợp phát hiện ngân hàng nào đó hoạt động yếu kém, không hiệu quả thì tổ chức BHTG sẽ triển khai một số biện pháp hỗ trợ, như: (1) chi trả BHTG cho người gửi tiền thuộc đối tượng BHTG; (2) áp dụng một số biện pháp xử lý theo thẩm quyền (3) tham gia vào quá trình thanh lý tài sản của ngân hàng đó để tiếp tục bảo vệ quyền lợi của người gửi tiền có tiền lớn hơn hạn mức chi trả BHTG. Ba là, hoạt động BHTG tạo động lực để các ngân hàng giám sát lẫn nhau, thúc đẩy nhau nâng cao chất lượng hoạt động, từ đó đảm bảo sự phát triển bền vững của cả hệ thống tài chính ngân hàng quốc gia. * Đặc điểm của Bảo hiểm tiền gửi - BHTG là loại hình bảo hiểm trách nhiệm dân sự của tổ chức huy động tiền gửi đối với người gửi tiền, “Trách nhiệm dân sự” trong trường hợp này là trách nhiệm hoàn trả tiền gửi (gồm cả gốc và lãi) cho người gửi tiền khi có rủi ro mất khả năng thanh toán xảy ra đối với tổ chức đó. - BHTG là loại hình bảo hiểm bắt buộc và phi thương mại. Đây là loại hình bảo hiểm bắt buộc bởi mọi tổ chức có hoạt động huy động tiền gửi đều phải tham gia BHTG nhằm bảo vệ quyền lợi người gửi tiền và sự an toàn của hệ thống ngân hàng và hầu hết tất cả các quốc gia trên thế giới đều có quy định này trong Luật điều chỉnh hoạt động BHTG. BHTG là hoạt động phi thương mại vì BHTG hoạt động không vì mục tiêu lợi nhuận mà với mục tiêu lớn nhất là bảo vệ quyền lợi của người gửi tiền và giữ vững ổn định hệ thống tài chính quốc gia. 1.1.2. Mục tiêu, đối tượng của Bảo hiểm tiền gửi 1.1.2.1. Mục tiêu của BHTG + Bảo vệ quyền lợi của người gửi tiền: Là mục tiêu hàng đầu của BHTG. Tổ 9
15. chức BHTG ra đời là để bảo vệ quyền lợi của những người gửi tiền tại các ngân hàng và các định chế tài chính khác khi họ gặp rủi ro. Người gửi tiền chính là những người cho các ngân hàng vay tiền hoặc có những khoản tiền có tính chất như các khoản tiền gửi tại một số định chế tài chính khác như tiền trên tài khoản kinh doanh chứng khoán tại công ty chứng khoán, hoặc tiền tại các công ty bảo hiểm. + Bảo đảm sự an toàn của hệ thống tài chính – tiền tệ quốc gia, tránh đổ vỡ dây chuyền hoặc khủng hoảng: BHTG trước hết tạo ra cơ chế giám sát, cảnh báo, ngăn chặn và hỗ trợ các TCTG BHTG phòng tránh rủi ro trong kinh doanh. Sau nữa, hệ quả của việc BHTG mang lại chính là tạo tâm lý an toàn cho tất cả những người gửi tiền, tránh tình trạng rút tiền đồng loạt của những người gửi tiền khi có sự đổ vỡ của một hoặc một vài ngân hàng, ngăn chặn được sự lây lan trong đổ vỡ tín dụng, tạo hiệu ứng dây chuyền trong hệ thống các ngân hàng và các tổ chức huy động tiền gửi + Tạo ra một cơ chế BHTG chính thức trong việc xử lý đổ vỡ ngân hàng: Tùy thuộc vào nhận thức của Nhà nước và khả năng tài chính của Chính phủ mà tổ chức BHTG được thành lập hoặc không, hoặc thành lập ở cấp độ như thế nào. Đến nay, trên thế giới đã có 103 quốc gia có tổ chức BHTG, 16 quốc gia khác đang xúc tiến việc nghiên cứu thành lập. Các quốc gia còn lại, Chính phủ không tuyên bố BHTG cho dân cư và cũng không thành lập tổ chức BHTG mà sẽ xử lý đổ vỡ, thực hiện chi trả BHTG theo từng trường hợp cụ thể. Khi có đổ vỡ thì tùy từng trường hợp và hoàn cảnh cụ thể Chính phủ sẽ tuyên bố có BHTG cho người dân hay không và bảo hiểm đến đâu là tùy thuộc vào ý chí và khả năng tài chính của Chính phủ. + Giảm gánh nặng tài chính cho Chính phủ, tạo sự công bằng và động lực cạnh tranh cho các TCTG BHTG: Tổ chức BHTG được lập ra là để giúp Chính phủ gánh vác trách nhiệm bảo hiểm cho người gửi tiền. 1.1.2.2. Đối tượng của Bảo hiểm tiền gửi 1.1.2.2.1. Tổ chức tham gia BHTG TCTG BHTG là các TCTD, chi nhánh ngân hàng nước ngoài được nhận tiền gửi của cá nhân, bao gồm NHTM, ngân hàng hợp tác xã, QTDND và chi nhánh ngân hàng nước ngoài được thành lập và hoạt động theo quy định của Luật các TCTD. 10
16. 1.1.2.2.2. Tổ chức BHTG Tổ chức BHTG là tổ chức tài chính do Thủ tướng Chính phủ thành lập và quy định chức năng, nhiệm vụ. Tổ chức BHTG có tư cách pháp nhân, hoạt động không vì mục tiêu lợi nhuận, bảo đảm an toàn vốn và tự bù đắp chi phí, thực hiện chính sách BHTG, góp phần duy trì sự ổn định của hệ thống các TCTD, bảo đảm sự phát triển an toàn, lành mạnh của hoạt động ngân hàng. 1.1.2.2.3. Người gửi tiền thuộc đối tượng được bảo hiểm Người gửi tiền thuộc đối tượng được bảo hiểm (người được bảo hiểm) là cá nhân có tiền gửi được bảo hiểm tại TCTG BHTG. Người gửi tiền có tiền gửi thuộc đối tượng được bảo hiểm sẽ được lợi trực tiếp từ chính sách BHTG qua việc họ được tổ chức BHTG chi trả tiền bảo hiểm, khi tổ chức nhận tiền gửi của họ bị đóng cửa và mất khả năng thanh toán. 1.1.2.2.4. Các loại tiền gửi thuộc đối tượng được bảo hiểm Tiền gửi được bảo hiểm là tiền gửi bằng đồng Việt Nam của cá nhân gửi tại TCTG BHTG dưới hình thức tiền gửi có kỳ hạn, tiền gửi không kỳ hạn, tiền gửi tiết kiệm, chứng chỉ tiền gửi, kỳ phiếu, tín phiếu. 1.1.3. Các công cụ của Bảo hiểm tiền gửi 1.1.3.1. Chứng nhận tham gia Bảo hiểm tiền gửi CNTG BHTG là một loại văn bản pháp lý do BHTGVN cấp cho các tổ chức tín dụng tham gia BHTG bắt buộc (ngoại trừ Ngân hàng Chính sách xã hội) để chứng nhận rằng các tổ chức này đã được tham gia BHTG và được hưởng đầy đủ quyền và nghĩa vụ theo quy định của pháp luật về BHTG. Việc cấp CNTG BHTG được coi là cơ sở pháp lý nhằm đảm bảo việc thực hiện chính sách của Nhà nước về BHTG, đồng thời cũng khẳng định sự cam kết của BHTGVN đối với người gửi tiền tại các TCTG BHTG, đó là quyền và lợi ích hợp pháp của họ đã được bảo vệ, ngay cả khi TCTG BHTG đó bị giải thể, phá sản. * Về cấp CNTG BHTG: TCTG BHTG sẽ được cấp mới CNTG BHTG khi mới thành lập hoặc được hình thành sau khi hợp nhất theo quy định của pháp luật trong vòng 15 ngày trước ngày khai trương hoạt động. 11
17. * Về cấp bản sao CNTG BHTG: TCTG BHTG phải đề nghị BHTGVN cấp bản sao CNTG BHTG để niêm yết theo quy định khi thành lập chi nhánh và các điểm giao dịch có nhận tiền gửi. * Về cấp lại CNTG BHTG: Theo quy định hiện nay, các TCTG BHTG sẽ được cấp lại CNTG BHTG trong các trường hợp sau: (i) Được phục hồi hoạt động nhận tiền gửi của cá nhân; (ii) CNTG BHTG bị mất, rách nát, hư hỏng; (iii) Thay đổi tên hoạt động, kể cả trường hợp thay đổi tên hoạt động khi TCTG BHTG nhận sáp nhập. * Về việc tạm thu hồi CNTG BHTG: TCTG BHTG sẽ bị tạm thu hồi CNTG BHTG khi NHNN có văn bản tạm đình chỉ hoạt động nhận tiền gửi theo quy định của pháp luật. * Về thu hồi CNTG BHTG: TCTG BHTG sẽ bị thu hồi CNTG BHTG khi NHNN có văn bản thu hồi Giấy phép thành lập và hoạt động theo quy định của pháp luật trong trường hợp bị giải thể, phá sản, bị hợp nhất hoặc bị sáp nhập. 1.1.3.2. Tiền gửi được và không được bảo hiểm * Tiền gửi được bảo hiểm Tiền gửi được bảo hiểm là tiền gửi bằng đồng Việt Nam của cá nhân gửi tại TCTG BHTG dưới hình thức tiền gửi có kỳ hạn, tiền gửi không kỳ hạn, tiền gửi tiết kiệm, chứng chỉ tiền gửi, kỳ phiếu, tín phiếu và các hình thức tiền gửi khác theo quy định của Luật các TCTD (trừ các loại tiền gửi quy định tại mục 3.2.2). * Tiền gửi không được bảo hiểm Tiền gửi tại TCTD của cá nhân là người sở hữu trên 5% vốn điều lệ của chính TCTD đó. Tiền gửi tại TCTD của cá nhân là thành viên Hội đồng thành viên, thành viên HĐQT, thành viên BKS, TGĐ (GĐ), Phó TGĐ (PGĐ) của chính TCTD đó; tiền gửi tại chi nhánh ngân hàng nước ngoài của cá nhân là TGĐ (GĐ), Phó TGĐ (PGĐ) của chính chi nhánh ngân hàng nước ngoài đó. Tiền mua các giấy tờ có giá vô danh do TCTG BHTG phát hành. 1.1.3.3. Phí Bảo hiểm tiền gửi * Khái niệm Phí bảo hiểm tiền gửi Phí BHTG là khoản tiền mà TCTG BHTG phải nộp cho BHTGVN để bảo hiểm cho tiền gửi của người được BHTG tại TCTG BHTG. Thủ tướng Chính phủ quy định 12
18. khung phí BHTG theo đề nghị của NHNNVN; NHNNVN quy định mức phí BHTG cụ thể đối với TCTG BHTG trên cơ sở kết quả đánh giá và phân loại các tổ chức này. Phí BHTG được tính và nộp định kỳ hàng quý trong năm tài chính, được hạch toán vào chi phí hoạt động của TCTG BHTG. * Phương pháp tính phí BHTG Cơ sở tính phí BHTG là số dư bình quân tiền gửi được bảo hiểm và mức phí BHTG theo quy định. Số dư bình quân tiền gửi được bảo hiểm là toàn bộ số dư tiền gửi bình quân của các loại tiền gửi được bảo hiểm TCTG BHTG của quý trước liền kề quý thu phí. Công thức tính phí BHTG định kỳ hàng quý (phụ lục đính kèm) 1.1.3.4. Chi trả Bảo hiểm tiền gửi * Thời điểm phát sinh nghĩa vụ trả tiền bảo hiểm Nghĩa vụ trả tiền bảo hiểm phát sinh kể từ thời điểm NHNNVN có văn bản chấm dứt KSĐB hoặc văn bản chấm dứt áp dụng hoặc văn bản không áp dụng các biện pháp phục hồi khả năng thanh toán mà TCTD là TCTG BHTG vẫn lâm vào tình trạng phá sản hoặc NHNN có văn bản xác định chi nhánh ngân hàng nước ngoài là TCTG BHTG mất khả năng chi trả tiền gửi cho người gửi tiền. * Thời hạn trả tiền bảo hiểm Trong thời hạn 60 ngày, kể từ thời điểm phát sinh nghĩa vụ trả tiền bảo hiểm, tổ chức BHTG có trách nhiệm trả tiền bảo hiểm cho người được BHTG. * Hạn mức trả tiền bảo hiểm Hạn mức trả tiền bảo hiểm là số tiền tối đa mà tổ chức BHTG trả cho tất cả các khoản tiền gửi được bảo hiểm của một người tại một TCTG BHTG khi phát sinh nghĩa vụ trả tiền bảo hiểm. Thủ tướng Chính phủ quy định hạn mức trả tiền bảo hiểm theo đề nghị của NHNN trong từng thời kỳ. * Số tiền bảo hiểm được trả 1. Số tiền bảo hiểm được trả cho tất cả các khoản tiền gửi được bảo hiểm của một người tại một TCTG BHTG bao gồm tiền gốc và tiền lãi. 2. Số tiền bảo hiểm được trả trong trường hợp nhiều người sở hữu chung tiền gửi được BHTG được quy định như sau: 13