Luận văn Hoàn thiện thủ tục kiểm toán trong kiểm toán Báo cáo tài chính nhằm phát hiện gian lận và sai sót tại các công ty đại chúng Việt Nam

Nội dung text: Luận văn Hoàn thiện thủ tục kiểm toán trong kiểm toán Báo cáo tài chính nhằm phát hiện gian lận và sai sót tại các công ty đại chúng Việt Nam

1. BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP.HCM LÊ DUY NGỌC HOAØN THIEÄN THUÛ TUÏC KIEÅM TOAÙN TRONG KIEÅM TOAÙN BAÙO CAÙO TAØI CHÍNH NHAÈM PHAÙT HIEÄN GIAN LAÄN VAØ SAI SOÙT TAÏI CAÙC COÂNG TY ÑAÏI CHUÙNG VIEÄT NAM Chuyên ngành: kế toán – kiểm toán Mã số: 305120109 LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: PGS -TS.Trần Thị Giang Tân TP.HỒ CHÍ MINH – NĂM 2009
2. MỤC LỤC Lôøi môû ñaàu: 01 Phaàn 1: Toång quan veà gian laän vaø sai soùt vaø thuû tuïc kieåm toaùn nhaèm phaùt hieän gian laän treân BCTC. 1.1Toång quan veà gian laän vaø sai soùt vaø caùc coâng trình nghieân cöùu gian laän 1.1.1 Ñònh nghóa gian laän vaø sai soùt 04 1.1.2 Lòch söû ra ñôøi vaø phaùt trieån gian laän 06 1.1.3 Caùc coâng trình nghieân cöùu veà gian laän 09 1.1.3.1 Coâng trình nghieân cöùu cuûa Edwin H. Sutherland 09 1.1.3.2 Coâng trình nghieân cöùu cuûa Donald R.Cressey 10 1.1.3.3 Coâng trình nghieân cöùu cuûa Dr.W.Steven Albrech 11 1.1.3.4 Coâng trình nghieân cöùu cuûa Richard C. Hollinger 12 1.1.4 Coâng trình nghieân cöùu gian laän cuûa Hieäp hoäi caùc nhaø ñieàu tra gian laän Hoa Kyø (ACFEs) 13 1.1.4.1 Keát quaû nghieân cöùu 16 1.1.4.2 Caùc phöông phaùp thöïc hieän gian laän treân baùo caùo taøi chính 17 1.1.4.3 Ñoái töôïng thöïc hieän gian laän 18 1.1.4.4 Bieän phaùp phaùt hieän gian laän 19 1.2 Toång quan veà traùch nhieäm cuûa KTV ñoái vôùi gian laän vaø sai soùt theo chuaån möïc kieåm toaùn quoác teá 1.2.1 Lòch söû ra ñôøi vaø phaùt trieån traùch nhieäm KTV ñoái vôùi gian laän vaø sai soùt 20 1.2.2 Traùch nhieäm ñoái vôùi vieäc laäp vaø trình baøy BCTC theo chuaån möïc hieän haønh 24 1.3 Thuû tuïc phaùt hieän gian laän trong kieåm toaùn BCTC theo chuẩn mực kiểm toaùn quốc tế 1.3.1 Lòch söû ra ñôøi vaø phaùt trieån caùc thuû tuïc kieåm toaùn 25 1.3.2 Chuaån möïc soá 240 - Traùch nhieäm cuûa kieåm toaùn vieân ñoái vôùi gian laän 26
3. 1.3.3 Chuaån möïc 315 - Nhaän dieän vaø ñaùnh giaù ruûi ro chöùa sai soùt troïng yeáu thoâng qua vieäc hieåu bieát veà ñôn vò vaø moâi tröôøng hoaït ñoäng cuûa noù 27 1.3.4 Chuaån möïc 320 - Xaùc ñònh möùc troïng yeáu vaø ruûi ro kieåm toaùn 28 1.3.5 Chuaån möïc 330 - Phaûn öùng cuûa kieåm toaùn vieân treân cô sôû ñaùnh giaù ruûi ro 29 1.3.6 Chuaån möïc 500 - Thu thaäp baèng chöùng kieåm toaùn . 30 1.3.7 Chuaån möïc 520 - Thuû tuïc phaân tích. 30 1.3.8 Chuaån möïc 530 - Laáy maãu kieåm toaùn 31 1.4 Baøi hoïc kinh nghieäm 32 Keát luaän phaàn I 33 Phaàn 2: Thöïc traïng gian laän vaø thuû tuïc kieåm toaùn nhaèm phaùt hieän gian laän trong kieåm toaùn BCTC taïi caùc coâng ty kieåm toaùn Vieät Nam. 2.1 Thöïc traïng gian laän vaø sai soùt treân BCTC taïi caùc coâng ty ñaïi chuùng 2.1.1 Ñaëc ñieåm coâng ty ñaïi chuùng 35 2.1.1.1 Caùc quy ñònh phaùp lyù lieân quan ñeán coâng ty ñaïi chuùng 35 2.1.1.2 Ñaëc ñieåm hoaït ñoäng cuûa coâng ty ñaïi chuùng 36 2.1.2 Caùc phöông phaùp gian laän treân BCTC taïi caùc coâng ty ñaïi chuùng 37 2.1.2.1 Khai khoáng doanh thu, khai thieáu chi phí 38 2.1.2.2 AÙp duïng sai phöông phaùp laäp döï phoøng. 40 2.1.2.3 Khoâng coâng boá thoâng tin 43 2.1.2.4 Keát luaän veà caùc loaïi gian laän thöôøng xaûy ra trong thöïc teá 45 2.1.3 Ñaùnh giaù chung veà thöïc traïng gian laän vaø sai soùt 45 2.1.3.1 Ñoái töôïng thöïc hieän gian laän 45 2.1.3.2 Ñoäng cô gian laän 46 2.1.3.3 Caùc khoaûn muïc thöôøng phaùt sinh gian laän 46 2.1.3.4 Phöông phaùp thöïc hieän gian laän 46
4. 2.2 Thöïc traïng aùp duïng caùc thuû tuïc phaùt hieän gian laän taïi caùc coâng ty kieåm toaùn VN 2.2.1 Ñaëc ñieåm cuûa kieåm toaùn ñoäc laäp Vieät Nam 47 2.2.1.1 Ñaëc ñieåm hoaït ñoäng cuûa kieåm toaùn ñoäc laäp Vieät Nam. 47 2.2.1.1.1 Caùc quy ñònh phaùp lyù lieân quan ñeán hoaït ñoäng kieåm toaùn ñoäc laäp 48 2.2.1.1.2 Hoaït ñoäng cuûa Hoäi kieåm toaùn vieân haønh ngheà (VACPA) 49 2.2.1.2 Hình thöùc phaùp lyù cuûa coâng ty kieåm toaùn 50 2.2.1.3 Ñoäi nguõ nhaân vieân kieåm toaùn 52 2.2.1.4 Tình hình hoaït ñoäng cuûa caùc coâng ty kieåm toaùn 54 2.2.1.5 Keát quaû hoaït ñoäng cuûa caùc coâng ty kieåm toaùn. 55 2.2.2 Thöïc traïng veà caùc quy ñònh phaùp lyù lieân quan ñeán kieåm toaùn cho coâng ty ñaïi chuùng. 2.2.2.1 Ñieàu kieän ñöôïc kieåm toaùn coâng ty ñaïi chuùng 56 2.2.2.2 Traùch nhieäm cuûa KTV theo caùc quy ñònh hieän haønh 58 2.2.2.2.1 Traùch nhieäm KTV khi haønh ngheà kieåm toaùn. 58 2.2.2.2.2 Traùch nhieäm KTV ñoái vôùi gian laän vaø sai soùt. 60 2.2.2.2.3 Ñaùnh chung veà caùc quy ñònh phaùp lyù lieân quan ñeán traùch nhieäm kieåm toaùn ñoäc laäp 61 2.2.3 Thöïc traïng aùp duïng caùc thuû tuïc phaùt hieän gian laän trong cuoäc kieåm toaùn BCTC taïi caùc coâng ty kieåm toaùn Vieät Nam 61 2.2.3.1 Ñoái vôùi caùc coâng ty kieåm toaùn thuoäc nhoùm Big Four taïi Vieät Nam 62 2.2.3.1.1 Chuaån bò kieåm toaùn 62 2.2.3.1.2 Thöïc hieän kieåm toaùn 64 2.2.3.1.3 Hoaøn thaønh kieåm toaùn 67 2.2.3.2 Ñoái vôùi caùc coâng ty kieåm toaùn Vieät Nam coù quy moâ trung bình trôû leân (treân 50 nhaân vieân) 68 2.2.3.2.1 Chuaån bò kieåm toaùn 69 2.2.3.2.2 Thöïc hieän kieåm toaùn 69 2.2.3.2.3 Hoaøn thaønh kieåm toaùn 70
5. 2.2.3.3 Ñoái vôùi caùc coâng ty kieåm toaùn Vieät Nam coù quy moâ nhoû (ñuû ñieàu kieän kieåm coâng ty ñaïi chuùng) 70 2.2.3.4 Ñaùnh giaù chung veà thöïc traïng aùp duïng caùc thuû tuïc phaùt hieän gian laän vaø sai soùt taïi caùc coâng ty kieåm toaùn Vieät Nam 70 2.2.3.4.1 Öu ñieåm 70 2.2.3.4.2 Toàn taïi 71 Keát luaän phaàn II 73 Phaàn 3 : Quan ñieåm vaø giaûi phaùp hoaøn thieän caùc thuû tuïc kieåm toaùn nhaèm phaùt hieän gian laän vaø sai soùt treân BCTC taïi caùc coâng ty ñaïi chuùng. 3.1 Quan ñieåm hoaøn thieän 3.1.1 Hoaøn thieän caùc chuaån möïc keá toaùn, kieåm toaùn 76 3.1.2 Hoaøn thaønh, coâng boá luaät Kieåm toaùn ñoäc laäp 77 3.1.3 Thaønh laäp moät toå chöùc ñoäc laäp chuyeân giaùm saùt, kieåm tra vieäc tuaân thuû caùc quy ñònh cuûa luaät 78 3.2 Giaûi phaùp hoaøn thieän 3.2.1 Hoøan thieän chuaån möïc kieåm toaùn 78 3.2.1.1 Hieäu ñính chuaån möïc veà traùch nhieäm kieåm toaùn vieân ñoái vôùi gian laän vaø sai soùt (VSA 240) 79 3.2.1.2 Boå sung vaøo VSA 320 “Tính troïng yeáu trong kieåm toaùn” phaàn höôùng daãn xaùc ñònh möùc troïng yeáu. 82 3.2.1.3 Boå sung vaøo VSA 500 “Baèng chöùng kieåm toaùn” moät soá ghi chuù khi thu thaäp baèng chöùng kieåm toaùn 84 3.2.1.4 Ban haønh chuaån möïc 315. 86 3.2.2 Hoøan thieän thuû tuïc kieåm toaùn nhaèm phaùt hieän gian laän treân BCTC taïi caùc coâng ty ñaïi chuùng 3.2.2.1 Quy trình kieåm toaùn 92 3.2.2.2 Hoaøn thieän thuû tuïc phaùt hieän gian laän. 98
6. 3.2.2.2.1 Thuû tuïc phoûng vaán 98 3.2.2.2.2 Thuû tuïc phaân tích. 100 3.2.2.2.3 Höôùng daãn thuû tuïc kieåm toaùn chi tieát ñoái vôùi caùc tình huoáng gia taêng ruûi ro gian laän treân baùo caùo taøi chính . 104 3.3 Caùc bieän phaùp ñeå thöïc hieän caùc giaûi phaùp 3.3.1 Naâng cao chaát löôïng kieåm toaùn. 107 3.3.2 Naâng cao trình ñoä nghieäp vuï KTV. 108 3.3.3 Xaây döïng vaên hoùa ñaëc tröng coâng ty 109 3.3.4 Taêng cöôøng hôïp taùc ñeå trôû thaønh thaønh vieân haõng kieåm toaùn quoác teá 109 Keát luaän phaàn III: 110 Phaàn keát luaän chung: 111 Taøi lieäu tham khaûo 112 Phuï luïc 1 : Phieáu khaûo saùt thöïc traïng gian laän vaø sai soùt treân BCTC taïi VN 114 Phuï luïc 2 : Chöông trình kieåm toaùn chi tieát. 125 Phuï luïc 3 : Baûng caâu hoûi phoûng vaán. 141
7. DANH MUÏC CAÙC KYÙ HIEÄU – CHÖÕ VIEÁT TAÉT 1. BCTC: Baùo caùo taøi chính 2. KTV : Kieåm toaùn vieân 3. CPA : Chöùng chæ kieåm toaùn vieân ñoäc laäp 4. VACPA: Hoäi kieåm toaùn vieân haønh ngheà Vieät Nam 5. UBCKNN: UÛy ban chöùng khoaùn Nhaø nöôùc 6. KTÑL: Kieåm toaùn ñoäc laäp 7. BHXH: Baûo hieåm xaõ hoäi 8. TNCN: Thu nhaäp caù nhaân 9. AICPA: Hieäp hoäi keá toaùn vieân coâng chöùng Myõ 10. IFAC: Lieân ñoaøn keá toaùn quoác teá. 11. SEC: UÛy ban quaûn lyù chöùng khoaùn Myõ 12. ACFE: Hieäp hoäi caùc nhaø ñieàu tra gian laän Hoa Kyø 13. IAPC : UÛy ban thöïc haønh kieåm toaùn quoác teá 14. ISA: Chuaån möïc kieåm toaùn quoác teá 15. VSA: Chuaån möïc kieåm toaùn Vieät Nam 16. IAG: Höôùng daãn thöïc haønh kieåm toaùn quoác teá. 17. IAASB: UÛy ban quoác teá veà chuaån möïc kieåm toaùn vaø dòch vuï ñaûm baûo
8. DANH MUÏC CAÙC BAÛNG, BIEÅU Baûng 1.1 : Bieåu ñoà so saùnh tyû leä % do ba loaïi gian laän gaây ra giöõa naêm 2006 vaø 2008. 16 Baûng 1.2:Bieåu ñoà so saùnh toån thaát bình quaân do ba loaïi giaân laän gaây ra giöõa naêm 2006 vaø 2008 16 Baûng 1.3: Bieåu ñoà so saùnh möùc ñoä toån thaát bình quaân do caùc loaïi gian laän gaây ra naêm 2008 17 Baûng 1.4: Bieåu ñoà so saùnh tyû leä % gian laän do vò trí coâng taùc gaây ra giöõa naêm 2006 vaø 2008. 19 Baûng 1.5: Bieåu ñoà so saùnh toån thaát bình quaân do vò trí coâng taùc gaây ra giöõa naêm 2006 vaø 2008 19 Baûng 1.6: Bieåu ñoà so saùnh tyû leä phaùt hieän gian laän cuûa caùc boä phaän giöõa naêm 2006 vaø 2008 20 Baûng 2.1: Tình hình nhaân vieân kieåm toaùn naêm 2007- 2008; nguoàn töø VACPA. 53 Baûng 2.2: Tình hình doanh thu theo cô caáu loaïi dòch vuï vaø ñoái töôïng khaùch haøng naêm 2007- 2008; nguoàn töø VACPA. 55 Baûng 2.3: Keát quaû hoaït ñoäng ngaønh 2007- 2008; nguoàn VACPA. 56 DANH MUÏC CAÙC HÌNH VEÕ, ÑOÀ THÒ Hình 1.1: Tam giaùc gian laän. 10 Hình 1.2: Baøn caân gian laän 12 Sô ñoà 1.1: Sơ ñoà phaân loaïi gian lận 15 Sô ñoà 3.1: Quy trình kieåm toaùn. 93
9. PHAÀN MÔÛ ÑAÀU 1. LYÙ DO CHOÏN ÑEÀ TAØI. Coù theå noùi, kieåm toaùn laø hoaït ñoäng coù töø raát laâu ñôøi. Traûi qua haøng traêm naêm toàn taïi vaø phaùt trieån, maõi ñeán naêm 1991 ngaønh ngheà kieåm toaùn ñoäc laäp môùi xuaát hieän taïi nöôùc ta, keå töø thôøi ñieåm naøy ngöôøi daân Vieät Nam môùi daàn bieát ñeán hai töø “kieåm toaùn”. Duø ñaõ coù moät quaù trình phaùt trieån laâu daøi caùch ñaây haøng nhieàu theá kyû, theá nhöng, trong nhöõng naêm qua chuùng ta vaãn thöôøng xuyeân chöùng kieán nhieàu vuï gian laän taøi chính gaây chaán ñoäng dö luaän maø nguyeân nhaân chính laø do sai phaïm cuûa coâng ty ñöôïc kieåm toaùn vaø caû coâng ty kieåm toaùn. Ngöôøi ta khoâng khoûi baát ngôø veà nhöõng toån thaát do gian laän gaây ra maø coøn baát ngôø bôûi phöông phaùp thöïc hieän gian laän, ñoái töôïng thöïc hieän gian laän vaø nôi xaûy ra gian laän, ñieån hình laø vuï gian laän taøi chính noåi tieáng xaûy ra ôû coâng ty naêng löôïng Enron ngay taïi nöôùc Myõ, moät quoác gia thöôøng ñöôïc xem laø coù heä thoáng phaùp luaät, heä thoáng keá toaùn vaø kieåm toaùn chaët cheõ nhaát theá giôùi. Taïi Vieät Nam, sau hôn 18 naêm hoaït ñoäng, tuy kieåm toaùn ñoäc laäp ñaõ coù nhöõng ñoùng goùp nhaát ñònh trong vieäc laønh maïnh hoùa thò tröôøng taøi chính; phuïc vuï ñaéc löïc cho coâng taùc quaûn lyù ñieàu haønh kinh teá cuûa Nhaø nöôùc vaø hoaït ñoäng kinh doanh cuûa caùc doanh nghieäp. Tuy nhieân heä thoáng phaùp luaät, heä thoáng chuaån möïc keá toaùn vaø kieåm toaùn vaãn coøn nhieàu baát caäp. Moät trong nhöõng baát caäp laø tuy heä thoáng caùc chuaån möïc kieåm toaùn Vieät Nam hieän nay cô baûn ñaõ phuø hôïp thoâng leä quoác teá, ñaùp öùng ñöôïc yeâu caàu cuûa ngheà nghieäp vaø cuûa xaõ hoäi, theá nhöng do ñöôïc bieân soaïn döïa treân heä thoáng chuaån möïc quoác teá naêm 1994 neân ñeán nay ñaõ coù nhieàu ñieåm laïc haäu. Hôn nöõa, baûn thaân caùc chuaån Trang 1
10. möïc chöa coù caùc höôùng daãn cuï theå, chi tieát neân vieäc aùp duïng vaøo thöïc teá coøn nhieàu khoù khaên, ñaëc bieät laø caùc thuû tuïc phaùt hieän gian laän vaø sai soùt treân baùo caùo taøi chính. Xuaát phaùt töø nhöõng lyù do treân, ngöôøi vieát thaáy raèng vieäc nghieân cöùu vaø vaän duïng caùc thuû tuïc kieåm toaùn nhaèm phaùt hieän gian laän vaø sai soùt treân baùo caùo taøi chính trong thöïc teá laø heát söùc caáp thieát ñoái vôùi caùc coâng ty kieåm toaùn vaø kieåm toaùn vieân. Do vaäy, ngöôøi vieát ñaõ choïn ñeà taøi “Hoaøn Thieän Thuû Tuïc Kieåm Toaùn Trong Kieåm Toaùn Baùo Caùo Taøi Chính Nhaèm Phaùt Hieän Gian Laän vaø Sai Soùt Taïi Caùc Coâng Ty Ñaïi Chuùng Vieät Nam”. 2. MUÏC TIEÂU NGHIEÂN CÖÙU Nhaèm hoaøn thieän caùc thuû tuïc kieåm toaùn ñeå phaùt hieän gian laän vaø sai soùt treân baùo caùo taøi chính. Ñeå ñaït ñöôïc muïc tieâu naøy, luaän vaên ñaõ trình baøy: Thöù nhaát: Nhaän dieän gian laän vaø sai soùt thoâng qua khaûo saùt vaø ñuùc keát kinh nghieäm cuûa caùc nöôùc treân theá giôùi, cuøng vôùi moät soá thuû tuïc kieåm toaùn nhaèm phaùt hieän gian laän vaø sai soùt. Thöù hai: Khaûo saùt thöïc traïng gian laän vaø thuû tuïc phaùt hieän gian laän ñöôïc aùp duïng taïi caùc coâng ty kieåm toaùn Vieät Nam hieän nay. Thöù ba: Ñeà xuaát caùc phöông höôùng vaø giaûi phaùp nhaèm hoaøn thieän caùc thuû tuïc phaùt hieän gian laän vaø sai soùt treân baùo caùo taøi chính. 3. ÑOÁI TÖÔÏNG NGHIEÂN CÖÙU Trong phaïm vi höõu haïn cuûa ñeà taøi, ngöôøi vieát chæ taäp trung nghieân cöùu caùc gian laän vaø thuû tuïc phaùt hieän gian laän treân baùo caùo taøi chính taïi caùc coâng ty ñaïi chuùng vaø töø ñoù ñöa ra caùc giaûi phaùp nhaèm hoaøn thieän thuû tuïc kieåm toaùn taïi caùc coâng ty kieåm toaùn Vieät Nam (ngoaïi tröø nhoùm Big Four), khoâng taäp trung vaøo kieåm toaùn noäi boä vaø kieåm toaùn Nhaø nöôùc. Trang 2
11. 4. PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU Phöông phaùp duy vaät bieän chöùng laø phöông phaùp chuû ñaïo ñöôïc söû duïng trong luaän vaên naøy. Beân caïnh ñoù, phöông phaùp thoáng keâ cuõng ñöôïc söû duïng ñeå toång hôïp yù kieán kieåm toaùn vieân khi thu thaäp thoâng tin. Ngoaøi ra, coøn coù phöông phaùp quy naïp duøng ñeå phaân tích, ñoái chieáu giöõa lyù luaän vaø thöïc tieãn nhaèm toång hôïp caùc caùch thöùc chính thöïc hieän gian laän treân baùo caùo taøi chính. 5. KEÁT CAÁU LUAÄN VAÊN Ngoaøi lôøi cam keát, phaàn môû ñaàu, phaàn keát luaän, taøi lieäu tham khaûo vaø phuï luïc, luaän vaên ñöôïc keát caáu theo ba phaàn chính: Phaàn I: Toång quan veà gian laän vaø sai soùt vaø thuû tuïc kieåm toaùn nhaèm phaùt hieän gian laän treân baùo caùo taøi chính. Phaàn II: Thöïc traïng gian laän vaø thuû tuïc kieåm toaùn nhaèm phaùt hieän gian laän trong kieåm toaùn BCTC taïi caùc coâng ty kieåm toaùn Vieät Nam. Phaàn III: Quan ñieåm vaø giaûi phaùp hoaøn thieän caùc thuû tuïc kieåm toaùn nhaèm phaùt hieän gian laän vaø sai soùt treân BCTC taïi caùc coâng ty ñaïi chuùng. Trang 3
12. PHAÀN 1 TOÅNG QUAN VEÀ GIAN LAÄN VAØ SAI SOÙT VAØ THUÛ TUÏC KIEÅM TOAÙN NHAÈM PHAÙT HIEÄN GIAN LAÄN TREÂN BCTC 1.1.Toång quan veà gian laän vaø sai soùt vaø caùc coâng trình nghieân cöùu gian laän 1.1.1 Ñònh nghóa gian laän vaø sai soùt Gian laän ñaõ coù lòch söû phaùt trieån laâu ñôøi vaø gaén lieàn vôùi quaù trình phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi. Quaù trình nhaän thöùc veà gian laän vaø sai soùt cuõng thay ñoåi theo söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi, töø ñoù ñöa ñeán nhöõng ñònh nghóa gian laän vaø sai soùt khaùc nhau. Coù nhieàu ñònh nghóa veà gian laän vaø sai soùt treân baùo caùo taøi chính nhöng döôùi ñaây laø nhöõng ñònh nghóa ñöôïc thöøa nhaän roäng raõi nhaát hieän nay. - Chuaån möïc keá toaùn Vieät Nam soá 29 ñònh nghóa: Gian laän: Laø sai soùt do coá yù gaây ra, nhö thu tieàn cuûa ngöôøi mua haøng khoâng noäp quyõ maø söû duïng cho caù nhaân, laáy tieàn coâng quyõ, haøng toàn kho söû duïng cho caù nhaân Sai soùt: laø do boû queân, hieåu hoaëc dieãn giaûi sai caùc söï vieäc. - Chuaån möïc kieåm toaùn Vieät Nam soá 240 ñònh nghóa: Gian laän: Laø nhöõng haønh vi coá yù laøm sai leäch thoâng tin kinh teá, taøi chính do moät hay nhieàu ngöôøi trong Hoäi ñoàng quaûn trò, Ban Giaùm ñoác, caùc nhaân vieân hoaëc beân thöù ba thöïc hieän, laøm aûnh höôûng ñeán baùo caùo taøi chính. Gian laän bieåu hieän döôùi caùc daïng toång quaùt sau: Xuyeân taïc, laøm giaû chöùng töø, taøi lieäu lieân quan ñeán baùo caùo taøi chính; Söûa ñoåi chöùng töø, taøi lieäu keá toaùn laøm sai leäch baùo caùo taøi chính; Bieån thuû taøi saûn; Che daáu hoaëc coá yù boû soùt caùc thoâng tin, taøi lieäu hoaëc nghieäp vuï kinh teá laøm sai leäch baùo caùo taøi chính; Ghi cheùp caùc nghieäp Trang 4
13. vuï kinh teá khoâng ñuùng söï thaät; Coá yù aùp duïng sai caùc chuaån möïc, nguyeân taéc, phöông phaùp vaø cheá ñoä keá toaùn, chính saùch taøi chính; Coá yù tính toaùn sai veà soá hoïc. Sai soùt: Laø nhöõng loãi khoâng coá yù coù aûnh höôûng ñeán baùo caùo taøi chính, nhö: Loãi veà tính toaùn soá hoïc hoaëc ghi cheùp sai; Boû soùt hoaëc hieåu sai, laøm sai caùc khoaûn muïc, caùc nghieäp vuï kinh teá; AÙp duïng sai caùc chuaån möïc, nguyeân taéc, phöông phaùp vaø cheá ñoä keá toaùn, chính saùch taøi chính nhöng khoâng coá yù. - Theo chuaån möïc kieåm toaùn quoác teá soá 240 (Naêm 2009 ) Gian laän: Laø haønh vi coá yù löøa doái cuûa moät hay nhieàu ngöôøi trong Ban giaùm ñoác, Hoäi ñoàng quaûn trò, nhaân vieân, hoaëc beân thöù ba nhaèm ñaït ñöôïc lôïi ích baát chính hoaëc traùi luaät. Haønh vi gian laän bao goàm: thöïc hieän maùnh khoùe, laøm giaû taøi lieäu hoaëc thay ñoåi ghi cheùp, thay ñoåi chöùng töø; trình baøy sai, coá yù boû soùt nhöõng söï kieän, nghieäp vuï hay thoâng tin quan troïng khaùc; coá tình aùp duïng sai caùc nguyeân taéc keá toaùn lieân quan ñeán vieäc tính toaùn, phaân loaïi nghieäp vuï , caùch trình baøy hoaëc coâng boá. - Hieäp Hoäi caùc nhaø ñieàu tra gian laän Hoa Kyø 2008 (ACFE) ñònh nghóa Gian laän laø haønh vi coá tình laïm duïng hoaëc söû duïng sai muïc ñích taøi saûn cuûa doanh nghieäp nhaèm laøm giaøu cho caù nhaân. Nhö vaäy, cho duø söû duïng caùc ngoân töø khaùc nhau, gian laän vaø sai soùt ñeàu laø nhöõng haønh vi thöïc hieän khoâng ñuùng moät qui ñònh naøo ñoù, tuy nhieân, neáu sai soùt chæ laø haønh vi voâ tình thì gian laän laø haønh vi löøa doái coù chuû ñònh. Do ñoù, haønh vi gian laän seõ khoù phaùt hieän hôn so vôùi sai soùt. Trang 5
14. 1.1.2 Lòch söû ra ñôøi vaø phaùt trieån gian laän Coù nhieàu nguyeân nhaân ñöa ñeán gian laän, song coù theå noùi phaàn lôùn gian laän xuaát phaùt töø baûn naêng cuûa con ngöôøi, ñoù laø loøng tham. Ñoái vôùi nhieàu ngöôøi, ñeå coù quyeàn löïc hay moät cuoäc soáng khaù hôn, hoï phaûi coá gaéng lao ñoäng caät löïc. Song coù moät soá ngöôøi laïi khoâng ñi theo con ñöôøng lao ñoäng chaân chính maø choïn con ñöôøng taét, nhanh hôn, nheï nhaøng hôn ñeå coù theå coù ngay moïi thöù. Chính vì theá, trong baát kyø hình thaùi xaõ hoäi naøo cuõng ñeàu toàn taïi nhöõng caù nhaân löôøi lao ñoäng nhöng laïi muoán cuoäc soáng toát ñeïp hôn do ñoù haønh vi gian traù luoân toàn taïi trong moïi cheá ñoä xaõ hoäi. Gian laän laø baûn naêng cuûa con ngöôøi neân coù theå noùi gian laän coù töø luùc xaõ hoäi loaøi ngöôøi xuaát hieän. Caùch ñaây hôn 2.000 naêm, Pliny laø ngöôøi ñaõ nghieân cöùu veà gian laän vaø laø ngöôøi ñaàu tieân treân theá giôùi vieát saùch noùi veà gian laän, trong ñoù coù caâu chuyeän moâ taû söï gian laän cuûa nhöõng tay thöông gia kinh doanh röôïu ôû Roma. Cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa neàn kinh teá, caùc doanh nghieäp xuaát hieän ngaøy caøng nhieàu, töø choã baùn buoân nhoû leû ñeán saûn xuaát kinh doanh qui moâ lôùn, töø choã voán sôû höõu luoân gaén lieàn vôùi chöùc naêng quaûn lyù, ñeán khi voán sôû höõu taùch rôøi chöùc naêng quaûn lyù thì haønh vi gian laän ngaøy caøng taêng theo. Khi thò tröôøng voán hình thaønh, yeâu caàu xaõ hoäi ngaøy caøng cao, caùc doanh nghieäp ñoøi hoûi phaûi coù ñoäi nguõ laõnh ñaïo coù naêng löïc ñeå quaûn lyù ñieàu haønh hoaït ñoäng kinh doanh. Xuaát phaùt töø thöïc tieãn ñoù, ngöôøi sôû höõu doanh nghieäp buoäc phaûi giao quyeàn ñieàu haønh, quaûn lyù cho moät nhoùm ñoái töôïng coù trình ñoä vaø naêng löïc chuyeân moân hôn, töø söï taùch bieät naøy ñaõ laøm naûy sinh hình thöùc gian laän môùi raát tinh vi vaø phöùc taïp, khieán cho ngöôøi chuû sôû höõu, cô quan Nhaø nöôùc vaø caùc coâng ty kieåm toaùn raát khoù phaùt hieän, ñoù laø gian laän treân baùo caùo taøi chính cuûa ngöôøi laõnh ñaïo, ñieàu haønh vaø nhaân vieân đñoái vôùi chuû sôû höõu. Trang 6
15. Vaøo nhöõng naêm cuoái theá kyû 20 vaø ñaàu theá kyû 21, theá giôùi ñaõ chöùng kieán nhieàu vuïï phaù saûn cuûa haøng loaït taäp ñoaøn kinh teá lôùn maø nguyeân nhaân xuaát phaùt töø gian laän taøi chính cuûa caùc nhaø laõnh ñaïo cao caáp. Coù theå keåå ñeán nhöõng vuï gian laän gaây chaán ñoäng theá giôùi nhö Enron, Worldcom, Bernard Madoff, Stanford Financial Group . Dieãn bieán cuûa moät soá vuï nhö sau: Enron Ñieàu gì ñaõ khieán taäp ñoaøn chæ môùi thaønh laäp naêm 1986 ñaõ nhanh choùng trôû thaønh moät trong nhöõng coâng ty naêng löôïng lôùn nhaát theá giôùi? Ñoù laø caâu chuyeän laäp coâng ty ma ñeå löøa doái coå ñoâng. Enron ñaõ taïo ra hôn 900 coâng ty con, chuû yeáu naèm ôû nhöõng nöôùc coøn deã daõi veà luaät keá toaùn, ñeå mua baùn loøng voøng nhaèm che daáu loã laõi vaø ruûi ro, trong khi ñoù laïi khai khoáng lôïi nhuaän vaø taøi saûn. Baèng caùch laäp ra nhieàu coâng ty con maø khoâng khai baùo taøi chính, Enron vöøa khoâng phaûi coâng khai caùc khoaûn nôï, vöøa che daáu caùc khoaûn loã. Keát quaû lôïi nhuaän coâng ty luoân ñöôïc thoåi phoàng moät caùch quaù möùc vaø giaù coå phieáu cuõng theo ñoù maø taêng leân vuøn vuït. Söï vieäc bò phaùt hieän vaøo naêm 1997, Enron chính thöùc thoâng baùo coâng ty thua loã treân 500 trieäu USD. Ñeán cuoái thaùng 9 naêm 2000, nôï phaûi traû cuûa Enron leân ñeán 13 tyû ñoâ la, toång soá tieàn thieät haïi Enron gaây ra cho caùc nhaø ñaàu tö, ngöôøi lao ñoäng khoaûng 70 tyû USD. Kieán truùc sö thieát keá cho heä thoáng löøa doái coå ñoâng naøy laø “lieân minh ma quaùi” bao goàm caùc chuyeân gia taøi chính taøi gioûi - maø keá toaùn tröôûng Richard Causey laø nhaân vaät chính - caùc thaønh vieân trong Hoäi ñoàng quaûn trò , moät soá quan chöùc chính phuû vaø coâng ty kieåm toaùn Arthur Andersen. Keát quaû vuï löøa doái naøy laø caû Enron vaø coâng ty kieåm toaùn Arthur Andersen ñeàu dieät vong. Trang 7
16. Worlcom Vuï gian laän lieân quan ñeán Worlcom laø ban laõnh ñaïo coâng ty coá tình voán hoùa moät khoaûn chi phí 3,8 tyû USD ñeå taêng lôïi nhuaän leân moät khoaûn töông öùng ñoàng thôøi khoâng khai baùo khoaûn nôï phaûi traû 400 trieäu USD treân baùo caùo taøi chính. (AÛnh beân laø Bernard Ebbers, cöïu giaùm ñoác ñieàu haønh taäp ñoaøn vieãn thoâng Bernard Ebbers Worlcom, laõnh aùn 25 naêm tuø) “Nuï cöôøi Bernard Madoff”: Ñöùng ñaàu “baûng xeáp haïng” veà löøa ñaûo caù nhaân coù theå phaûi keå ñeán sieâu löøa Madoff, soá tieàn löøa ñaûo cuûa “nhaø tæ phuù” naøy leân ñeán 50 tyû ñoâ la Myõ, ñaây laø vuï löøa ñaûo taøi chính lôùn nhaát trong lòch söû phoá Wall vôùi soá naïn nhaân leân ñeán 13.000 ngöôøi, nhieàu ngaân haøng vaø moät soá chuyeân gia taøi chính haøng ñaàu cuõng trôû thaønh naïn nhaân cuûa cöïu saùng laäp vieân saøn chöùng khoaùn Nasdaq naøy. OÂng laäp ra coâng ty chöùng khoaùn Bernard L.Madoff Investment securities LLC, chuyeân ñaàu tö taøi saûn cho caùc caù nhaân giaøu coù, caùc quyõ ñaàu cô vaø caùc nhaø ñaàu tö toå chöùc khaùc. Tröôùc khi bò baét, Madoff thuù nhaän raèng hoaït ñoäng ñaàu tö cuûa oâng chæ laø giaû doái, maø thöïc chaát oâng laáy tieàn cuûa ngöôøi sau traû cho ngöôøi tröôùc. Keát quaû vuï löøa ñaûo naøy Madoff nhaän möùc aùn khoâng töôûng 150 tuø giam. Trong nhöõng thaùng gaàn ñaây theá giôùi cuõng chöùng kieán nhieàu vuï gian laän taøi chính lieân quan ñeán nhieàu lónh vöïc khaùc nhau nhö vuï Stanford Finacial Group gian laän ñaàu tö leân ñeán 8 tyû ñoâ la Myõ. Vuï gian laän keá toaùn, giaû maïo chöùng töø cuûa ban laõnh ñaïo coâng ty coâng ngheä haøng ñaàu AÁn Ñoä, Satyam, ñeå keâ khai gian laän taøi saûn leân Trang 8
17. ñeán hôn 1 tyû ñoâ la hay vuï löøa ñaûo cuûa coâng ty L&G KK, Nhaät Baûn, thöïc hieän phi vuï löøa ñaûo leân ñeán 2,5 tyû ñoâ cuûa 50.000 ngöôøi . 1.1.3 Caùc coâng trình nghieân cöùu veà gian laän. Coù theå noùi gian laän xuaát hieän cuøng vôùi söï xuaát hieän cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi. Nhöng ñeå coù những coâng trình nghieân cöùu coâng phu, mang tính lyù luaän khoa hoïc cao phaûi đđñeán thaäp nieân 30 cuûa theá kyû thöù 20 môùi coù ñöôïc nhöõng coâng trình nghieân cöùu taàm côõ. Caùc coâng trình nghieân cöùu ñöôïc xem laø xuaát saéc ñöôïc trình baøy sau ñaây 1.1.3.1 Coâng trình nghieân cöùu cuûa Edwin H. Sutherland Edwin H.Sutherland (1883-1950) laø nhaø nghieân cöùu toäi phaïm hoïc noåi tieáng cuûa Myõ, oâng daïy Ñaïi Hoïc Indiana. OÂng chuyeân nghieân cöùu veà gian laän trong giôùi laõnh ñaïo cao caáp cuûa caùc doanh nghieäp. Naêm 1939 oâng ñöa ra thuaät ngöõ “white collar crime” – giôùi coå coàn traéng- töùc aùm chæ söï gian doái cuûa giôùi laõnh ñaïo coâng ty gaây ra. OÂng coøn ñöa ra thuyeát “ Theory of differential association” taïm dòch laø “thuyeát phaân taàng xaõ hoäi”. Thuyeát naøy ñöôïc xaây döïng döïa vaøo vieäc quan saùt moâi tröôøng phaïm toäi cuûa nhöõng keû gieát ngöôøi, löu manh, thieáu giaùo duïc roài ñöa ra nguyeân lyù cô baûn laø muoán hieåu ñöôïc toäi phaïm thì phaûi nghieân cöùu moâi tröôøng soáng cuûa chuùng, gioáng nhö chuùng ta muoán bieát toaùn hoïc, bieát ngoaïi ngöõ, bieát chôi ghi ta chuùng ta phaûi nghieân cöùu noù. OÂng cho raèng haønh vi phaïm toäi xaûy ra do giao tieáp maø coù. Vì theá phaïm toäi xaûy ra khoâng theå khoâng coù söï tieáp tay cuûa keû khaùc. Hoaït ñoäng phaïm toäi thöôøng xaûy ra giöõa nhöõng ngöôøi thaân thuoäc vôùi nhau, do ñoù khi nghieân cöùu veà toäi phaïm chuùng ta phaûi nghieân cöùu toång theå töø moâi tröôøng soáng ñeán caùc moái quan heä, nghieân cöùu thaùi ñoä, ñoäng cô ñeán söï loâi keùo cuûa keû khaùc. Trang 9
18. 1.1.3.2 Coâng trình nghieân cöùu cuûa Donald R.Cressey Donald. Cressey (1919 – 1987) laø hoïc troø xuaát saéc nhaát cuûa Edwin H. Sutherland ôû Ñaïi hoïc Indiana trong suoát nhöõng naêm 40 cuûa theá kyû 20. Trong khi Edwin taäp trung nghieân cöùu veà toäi phaïm trong giôùi laõnh ñaïo cao caáp. Donald laïi choïn höôùng nghieân cöùu khaùc, oâng nghieân cöùu veà tham oâ, bieån thuû. Ñeå phuïc vuï cho vieäc nghieân cöùu cuûa mình, Donald ñaõ ñeán nhaø tuø Midwest ñeå phoûng vaán tröïc tieáp 200 tuø nhaân. Töø ñoù, oâng phaùt minh ra tam giaùc gian laän noåi tieáng ngaøy nay, noù ñöôïc söû duïng roäng raûi trong caùc ngaønh ngheà töø ñieàu tra, an ninh, ñeán keá toaùn, kieåm toaùn Tam giaùcgianlaän-Donald R Cressy Cô hoäi Tam giaùc Gian Laän Fraud triangle Aùp löïc Thaùi ñoä, caù tính Hình 1.1: Tam giaùc gian laän Donald Cressey cho raèng nguyeân nhaân gian laän phaûi hoäi ñuû 3 yeáu toá : Cô hoäi, aùp löïc vaø caù tính. Aùp löïc: Haønh vi gian laän cuûa con ngöôøi thöôøng xuaát phaùt töø aùp löïc. AÙp löïc coù theå do: - Gaùnh naëng traùch nhieäm hoaëc gaùnh naëng ôn nghóa. Trang 10
19. - Beá taéc trong cuoäc soáng caù nhaân. - Kinh doanh gaëp khoù khaên. - Thieáu thoán vaät chaát. - Mong muoán tình hình taøi chính toát hôn. - Quan heä khoâng toát ñeïp giöõa ngöôøi chuû vôùi nhaân vieân. Cô hoäi: Moät khi chòu aùp löïc nhöng khoâng coù cô hoäi thì haønh vi gian laän khoù xaûy ra, do ñoù ñeå thöïc hieän gian laän phaûi coù hai yeáu toá taïo cô hoäi laø : Naém baét thoâng tin vaø coù kyõ thuaät thöïc hieän (General information anh technical skill). Cô hoäi coù theå do vò trí coâng taùc, khaû naêng hieåu bieát veà coâng vieäc, khaû naêng che daáu haønh vi mang laïi. Thaùi ñoä, caù tính: Theo Cressey, moãi ngöôøi moät caù tính, tuøy thaùi ñoä cuûa moãi ngöôøi maø khi coù cô hoäi vaø aùp löïc thì haønh vi gian laän coù theå ñöôïc thöïc hieän hoaëc khoâng thöïc hieän, ña phaàn laø thöïc hieän. Thaùi ñoä coù theå do thieáu yù thöùc traùch nhieäm hoaëc do yeáu keùm veà ñaïo ñöùc. 1.1.3.3 Coâng trình nghieân cöùu cuûa Dr.W.Steven Albrech Khoâng gioáng nhö Edwin vaø Cressey, Albrech laø ngöôøi tieân phong nghieân cöùu gian laän vaø laïm duïng baèng phöông phaùp thu thaäp soá lieäu töø caùc vuï gian laän trong thöïc teá thoâng qua baûng caâu hoûi xaûy ra taïi doanh nghieäp. Töø ñoù, oâng ñöa ra nhöõng keát luaän cuûa mình. Phöông phaùp nghieân cöùu cuûa oâng sau naøy ñöôïc keá thöøa bôûi Hieäp hoäi caùc nhaø ñieàu tra gian laän Hoa Kyø (ACFE) . OÂng laø ngöôøi phaùt minh ra baøn caân gian laän; Trang 11
20. Baøn caân gian laän cuûa Dr. W . Steve Albrecht Fraud scale Ap löïc Fraud scale Cao Thaáp Cô hoäi Cao Thaáp High No fraud fraud Tính trung thöïc Thaáp cao Hình 1.2: Baøn caân gian laän Baøn caân ñöôïc giaûi thích nhö sau. Nguy cô xaûy ra gian laän cao khi aùp löïc, cô hoäi cao vaø tính trung thöïc thaáp. Ngöôïc laïi neáu hoaøn caûnh taïo aùp löïc, cô hoäi thöïc hieän gian laän thaáp vaø tính trung thöïc cao thì nguy cô xaûy ra gian laän thaáp. Theo oâng aùp löïc coù theå do khoù khaên veà taøi chính hoaëc thieáu thoán veà vaät chaát. Coøn cô hoäi thöïc hieän gian laän laø do heä thoáng kieåm soaùt noäi boä yeáu keùm. 1.1.3.4 Coâng trình nghieân cöùu cuûa Richard C. Hollinger Naêm 1983, Richard Hollinger vaø John P.Clark xuaát baûn cuoán saùch “Nhaân vieân bieån thuû”, hai nhaø nghieân cöùu ñaõ ñöa ra keát luaän khaùc bieät so vôùi Cressey. Hoï cho raèng nhaân vieân troäm caép tröôùc tieân laø do ñieàu kieän nôi laøm vieäc. Hai oâng ruùt ra keát luaän troäm caép cuûa nhaân vieân laø do 5 nguyeân nhaân chuû yeáu sau: - AÙp löïc veà kinh teá. Trang 12
21. - Nhöõng nhaân vieân treû khoâng coù khaùt khao coáng hieán vaø loøng töï troïng nhö theá heä tröôùc. - Baûn chaát cuûa con ngöôøi laø giaû doái vaø khoâng trung thöïc. - Khoâng haøi loøng vôùi coâng vieäc. - Caáu truùc coâng ty khoâng hôïp lyù. Hai oâng coøn cho raèng haønh vi gian laän cuûa con ngöôøi coøn do thu nhaäp, tuoåi taùc, vò trí coâng taùc vaø möùc ñoä haøi loøng coâng vieäc gaây ra. Cuoái cuøng hai oâng keát luaän, ñeå ngaên ngöøa haønh vi troäm caép cuûa nhaân vieân, nhaø quaûn lyù caàn löu yù ñeán 4 vaán ñeà sau ñaây - Phaûi phaân chia roõ raøng haønh vi naøo ñöôïc coi laø troäm caép. - Phaûi truyeàn ñaït nhöõng quy ñònh cuûa toå chöùc ñeán nhaân vieân. - Phaûi pheâ chuaån caùc quy ñònh ñoù. - Phaûi coâng khai caùc pheâ chuaån. Höôùng nghieân cöùu cuûa hai oâng laø neàn taûng cho caùc nghieân cöùu gian laän sau naøy. 1.1.4 Coâng trình nghieân cöùu gian laän cuûa Hieäp hoäi caùc nhaø ñieàu tra gian laän (ACFE) Hoa Kỳ Hieäp hoäi caùc nhaø ñieàu tra gian laän (ACFE) Hoa Kyø laø moät toå chöùc nghieân cöùu gian laän lôùn nhaát theá giôùi. Gian laän luoân laø vaán ñeà phöùc taïp vaø khoù traùnh khoûi ñoáái vôùi caùc toå chöùc kinh teá vaø nhieàu ngheà nghieäp khaùc. Gian laän aûnh höôûng nghieâm troïng ñeán caùc toå chöùc trong taát caû caùc lónh vöïc cuûa neàn kinh teá. Theá nhöng, vaøo thôøi ñieåm caùch ñaây hôn 20 naêm, coù raát ít coâng trình nghieân cöùu veà gian laän neân vieäc tìm hieåu veà gian laän hoaëc tìm kieám nhöõng thoâng tin veà nhöõng caù nhaân gian laän hay nhöõng toå chöùc laø naïn nhaân cuûa gian laän laø vieäc laøm heát söùc khoù khaên. Chính vì theá, naêm 1988 Joseph T.Wells – moät nhaø ñieàu tra, kieåm toaùn vieân coâng chöùng Hoa Kyø Trang 13