Luận văn Hoàn thiện pháp luật về sử dụng người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao trong bộ luật lao động Việt Nam hiện nay

Nội dung text: Luận văn Hoàn thiện pháp luật về sử dụng người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao trong bộ luật lao động Việt Nam hiện nay

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT  GIÀ BÁ LẦU HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ SỬ DỤNG NGƢỜI CÓ TRÌNH ĐỘ CHUYÊN MÔN, KỸ THUẬT CAO TRONG BỘ LUẬT LAO ĐỘNG VIỆT NAM HIỆN NAY Chuyên ngành: Luật kinh tế Mã số: 60 38 50 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: Tiến sĩ. Nguyễn Vũ Hoàng HÀ NỘI - 2012
2. MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN Error! Bookmark not defined. PHẦN MỞ ĐẦU 1 1. Lí do chọn đề tài 1 2. Mục đích và phạm vi nghiên cứu 2 3. Phạm vi nghiên cứu 3 4. Đối tượng nghiên cứu 3 5. Phương pháp nghiên cứu 4 6. Tình hình nghiên cứu về đề tài này tại Việt Nam 4 7. Bố cục của Luận văn 6 CHƢƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÍ LUẬN VỀ HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ SỬ DỤNG NGƢỜI CÓ TRÌNH ĐỘ CHUYÊN MÔN, KỸ THUẬT CAO Ở VIỆT NAM HIỆN NAY 7 1.1. Khái niệm ngƣời có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao 7 1.1.1. Lịch sử lập pháp về người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao 7 1.1.2. Khái niệm người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao 14 1.2. Cơ sở lí luận về hoàn thiện pháp luật về sử dụng ngƣời có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao 15 1.2.1. Quá trình hình thành, phát triển của pháp luật về sử dụng lao động và sử dụng lao động có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao 15 1.2.2. Pháp luật về sử dụng lao động có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao có bằng cấp, chứng chỉ 19 1.2.3. Pháp luật về sử dụng lao động có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao là Nghệ nhân 21 1.2.4. Pháp luật về sử dụng lao động có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao có nhiều kinh nghiệm và thâm niên trong nghề nghiệp 22 1.3. Kinh nghiệm quốc tế về sử dụng ngƣời có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao 25
3. 1.3.1. Chính sách và pháp luật các nước về sử dụng lao động có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao 25 1.4. Đánh giá, nhận xét chính sách và pháp luật các nƣớc về sử dụng ngƣời có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao và bài học kinh nghiệm cho Việt Nam 31 CHƢƠNG 2: THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VỀ SỬ DỤNG NGƢỜI CÓ TRÌNH ĐỘ CHUYÊN MÔN, KỸ THUẬT CAO TRONG BỘ LUẬT LAO ĐỘNG VIỆT NAM HIỆN NAY 34 2.1. Thực trạng ngƣời có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao ở Việt Nam hiện nay 34 2.1.1. Thực trạng sử dụng người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao ở Việt Nam hiện nay 35 2.2. Xu hƣớng phát triển ngƣời có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao ở Việt Nam hiện nay 50 2.3. Thực trạng và phân tích thực trạng pháp luật về sử dụng ngƣời có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao ở Việt Nam hiện nay 53 2.3.1. Thực trạng pháp luật về sử dụng người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao trong Bộ luật Lao động hiện nay 53 2.3.2. Thực trạng pháp luật về sử dụng lao động có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao, có bằng cấp, chứng chỉ 61 2.3.3. Thực trạng và phân tích thực trạng pháp luật về sử dụng người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao là Nghệ nhân 65 2.3.4. Thực trạng và phân tích thực trạng pháp luật về sử dụng lao động có trình độ cao có nhiều kinh nghiệm và thâm niên trong nghề nghiệp 80 2.4. Đánh giá tổng quát những kết quả đạt đƣợc và những hạn chế, yếu kém trong quy định, thực hiện pháp luật về sử dụng lao động có trình độ chuyên môn kỹ thuật cao, nguyên nhân và những bài học kinh nghiệm 87
4. 2.4.1. Những kết quả đã đạt được về quy định, thực thi pháp luật về sử dụng người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao ở Việt Nam hiện nay 87 2.4.2. Những hạn chế, yếu kém và các nhân tố ảnh hưởng đến việc quy định, thực thi pháp luật về sử dụng người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao 89 2.4.3. Bài học kinh nghiệm từ những quy định, thực thi pháp luật về sử dụng người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao 93 CHƢƠNG 3: CÁC GIẢI PHÁP NHẰM HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ SỬ DỤNG NGƢỜI CÓ TRÌNH ĐỘ CHUYÊN MÔN, KỸ THUẬT CAO TRONG BỘ LUẬT LAO ĐỘNG VIỆT NAM HIỆN NAY 94 3.1. Định hƣớng và mục tiêu hoàn thiện pháp luật lao động về sử dụng ngƣời có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao 94 3.2. Các giải pháp về lí luận 96 3.2.1. Cần quan tâm hơn nữa vấn đề sử dụng người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao 96 3.2.2. Đề xuất khung pháp lý về sử dụng người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao 97 3.2.3. Để chống chảy máu chất xám cần có những chính sách, giải pháp cụ thể để giữ chân người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao 108 3.3. Các giải pháp về thực tiễn 110 3.3.1. Tổ chức triển khai thực hiện những quy định của pháp luật về sử dụng người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao một cách có hiệu quả 110 3.3.2. Bảo đảm việc thực hiện pháp luật về sử dụng người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao công bằng, bình đẳng, nhất quán, nghiêm minh, công khai và minh bạch 112 KẾT LUẬN 115 TÀI LIỆU THAM KHẢO 117
5. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Tiếng Anh Chữ viết đầy đủ tiếng Việt ADB Asian Development Bank Ngân hàng phát triển châu Á BCC Bộ Công Nghiệp BHXH Bảo hiểm xã hội BLLĐ Bộ luật lao động Bộ lao động – Thương binh và BLĐ - TB - XH Xã hội BNN Bộ Nông Nghiệp CNC Công nghệ cao DN Doanh nghiệp Doanh nghiệp đầu tư trực tiếp của DN FDI Foreign Direct Investment nước ngoài. HĐND Hội đồng nhân dân KCN-KCX Khu công nghiệp – khu chế xuất LĐ Lao động NĐ – CP Nghị định Chính phủ NNND Nghệ nhân nhân dân NIDEC Nidec Corporation Tập đoàn Nidec NNƯT Nghệ nhân ưu tú UBND Uỷ ban nhân dân United Nations Educational, Tổ chức Giáo dục, Khoa học và UNESCO Scientific and Cultural Văn hoá của Liên Hợp Quốc. Organization. VBQPPL Văn bản quy phạm pháp luật SGD Đô la Singapore XH Xã hội XHCN Xã hội chủ nghĩa WB World Bank Ngân hàng thế giới
6. PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Hiện nay, toàn Đảng, toàn dân đang tích cực thực hiện mục tiêu công cuộc, công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, với các chính sách mở cửa và hội nhập quốc tế cả về kinh tế lẫn chính trị cùng với phân công lao động ngày càng sâu sắc và toàn diện giữa nước ta với thế giới, trong môi trường cạnh tranh nhiều lĩnh vực gay gắt này, Đảng, Nhà nước ta cũng đã xác định rõ: Phát hiện, đào tạo và sử dụng nguồn nhân lực nói chung, người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao nói riêng là chính sách cấp thiết, nó mang tầm vóc mới, là yếu tố quan trọng trong cạnh tranh, để đưa nước ta đuổi kịp các nước có nền kinh tế, chính trị phát triển trong khu vực và thế giới, đây vừa là mục tiêu, vừa là động lực để thực hiện công cuộc cách mạng to lớn công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước đối với phát triển xã hội của nước ta. Để sớm đưa nước ta trở thành nước công nghiệp hóa, hiện đại hóa, sớm thoát khỏi các nước đang phát triển, sánh vai với các cường quốc năm châu, chúng ta còn nhiều việc phải làm, một trong những công việc quan trọng, cấp thiết hiện nay là phải có hệ thống chính sách pháp lý trong việc phát hiện, đào tạo và sử dụng người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao bởi vì đây là nhân tố quan trọng cho sự thịnh vượng của đất nước, quyết định cho sự thành công, như ông cha ta từng nói; “đào tạo và sử dụng con người như thế nào thì sẽ có một đất nước, xã tắc như vậy”. Như vậy, việc xem xét, nghiên cứu nguồn nhân lực nói chung, người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao để góp phần thực hiện thành công sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa và phát triển xã hội nước ta là hoàn toàn cần thiết và có ý nghĩa cả khoa học lẫn thực tiễn to lớn. Bởi những lí do trên, hiện nay, Đảng và Nhà nước đang quan tâm đến 1
7. vấn đề giáo dục, với mong muốn nước ta sớm có được một nền giáo dục tiên tiến, đáp ứng yêu cầu phát triển ngày càng cao của đất nước. Thực tế, cho thấy trong những năm qua nước ta đã đạt được nhiều thành tựu trong giáo dục và đào tạo, đặc biệt đội ngũ lao động có trình độ cao đã tăng lên rõ rệt. Tuy nhiên, chỉ có đội ngũ lao động có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao thì vẫn chưa đủ, vấn đề đặt ra là chính sách sử dụng đội ngũ này như thế nào cho phù hợp, làm thế nào để phát huy tối đa khả năng của họ. Hiện nay, quy định của pháp luật về sử dụng người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao còn ít, tại Bộ luật lao động năm 1994, đã được sửa đổi, bổ sung vào các năm 2002, 2006, 2007 và 2012 thì chỉ quy định vọn vẹn hai Điều Luật, ngoài ra các văn bản về sử dụng người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao rất hạn chế, nằm rải rác ở các các Nghị định, Thông Tư, quyết định của các cấp Điều này ảnh hưởng đến việc tuyển dụng, sử dụng những người này ở nước ta, chưa khuyến khích, phát huy trình độ chuyên môn của họ phục vụ đất nước. Trong khi chưa có quy phạm pháp luật quy định rõ ràng, thống nhất về vấn đề này, nhưng thực tiễn nhu cầu sử dụng nhóm người này là cấp thiết, điều này đòi hỏi phải có các văn bản quy phạm pháp luật, dưới luật quy định cho nhóm người này để có khung pháp lý phù hợp, vững chắc, trong việc phát hiện, đào tạo, tuyển dụng, ưu tiên, khuyến khích, sử dụng người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao một cách có hiệu quả. Vì vậy, tôi đã chọn đề tài: Hoàn thiện pháp luật về sử dụng người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao trong Bộ luật Lao động Việt Nam hiện nay. 2. Mục đích và phạm vi nghiên cứu a. Mục đích tổng quát - Mục tiêu tổng quát của luận văn là trên cơ sở nghiên cứu thực trạng người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao, pháp luật về sử dụng người có 2
8. trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao ở Việt Nam hiện nay, từ đó đề xuất các giải pháp pháp lý cho việc phát hiện, đào tạo, tuyển dụng và sử dụng người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao nhằm góp phần việc hoàn thiện pháp luật lao động nói riêng, hệ thống pháp luật Việt Nam nói chung và đảm bảo quyền lợi, lợi ích chính đáng cho người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao. b. Mục tiêu cụ thể - Làm rõ nội dung về người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao, pháp luật về người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao trong Bộ luật lao động Việt Nam hiện nay. - Phân tích các vấn đề thực tiễn pháp luật về sử dụng người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao trong Bộ luật Lao động Việt Nam hiện nay, phân tích những hạn chế trong Bộ luật Lao động hiện nay và chỉ ra các nguyên nhân dẫn đến những hạn chế đó. - Kiến nghị các phương hướng, các biện pháp pháp lý hữu hiệu để giải quyết tốt các vấn đề về phát hiện, đào tạo, sử dụng người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao. - Đề xuất về hoàn thiện pháp luật làm công cụ để có chính sách phù hợp cho người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao, bảo đảm việc sử dụng đúng vị trí, đúng trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao để phát huy tối đa khả năng của họ. 3. Phạm vi nghiên cứu Luận văn tập trung nghiên cứu về việc hoàn thiện pháp luật về sử dụng người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao trong Bộ luật Lao động Việt Nam hiện nay. 4. Đối tƣợng nghiên cứu Người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao trong Bộ luật lao động Việt Nam hiện nay. 3
9. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng một số phương pháp nghiên cứu sau: Phương pháp duy vật biện chứng của chủ nghĩa Mác – Lênin, phương pháp liệt kê, phương pháp tổng hợp, phương pháp so sánh, phương pháp phân tích và phương pháp thực chứng để phân tích làm sáng tỏ vấn đề nghiên cứu và đưa ra các giải pháp hoàn thiện. Cụ thể, phương pháp duy vật biện chứng của chủ nghĩa Mác – Lênin và phương pháp thực chứng được tác giả sử dụng cả ba chương của Luận văn, từ thực trạng về người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao, pháp luật quy định cho nhóm người này, phân tích mỗi quan hệ biện chứng giữa nhu cầu thực tiễn xã hội sử dụng người có trình độ chuyên môn và thực trạng người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao, quy định của pháp luật về nhóm người này. Phương pháp liệt kê, phương pháp tổng hợp, phương pháp phân tích và phương pháp so sánh được tác giả sử dụng ở chương 1 và chương 2, tác giả đã liệt kê các văn bản quy định về người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao, liệt kê một số chính sách cho người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao ở một số nước trên thế giới rồi tổng hợp, phân tích và so sánh với pháp luật hiện nay ở nước ta, từ đó đề xuất các giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật về sử dụng người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao ở Việt Nam hiện nay. 6. Tình hình nghiên cứu về đề tài này tại Việt Nam Theo tìm hiểu của Tác giả trước và khi Luận văn này được thực hiện đã có nhiều công trình nghiên cứu về đối tượng người có trình độ nhưng chủ yếu là nói về nhân lực, nhân tài, còn riêng về người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao thì còn hạn chế, sau đây là một số nghiên cứu về nhân tài, nhân lực, người có trình độ cao. 1) Nguyễn văn Hậu: “Một số giải pháp nhằm thu hút người có trình độ cao vào tỉnh Khánh Hòa”, năm 2011, Luận văn Thạc sĩ, chuyên ngành kinh tế, trong luận văn này tác giả đã đưa ra khái niệm về nguồn nhân lực, khái niệm 4
10. về người có trình độ cao, các chính sách nhằm thu hút người có trình độ cao vào làm việc tại tỉnh Khánh Hòa. 2) Nguyễn Thanh Trà: “Phát triển nguồn nhân lực Thông tin - Thư viện của mạng lưới các trường đại học tại Hà Nội” năm 2010: Luận văn ThS. Về lĩnh vực công nghệ thông tin. Luận văn này tóm tắt vấn đề nhân lực Thông tin – Thư viện, và tính cất thiết đào tạo, sử dụng người có trình độ cao trong hoạt động quản lí Thông tin – Thư viện tại các trường Đại học tại Hà Nội hiện nay. 3) Diệp Văn Sơn: “Nâng cao chất lượng nguồn nhân lực”. Tạp chí về Tổ chức nhà nước. Số 9/2011, trong công trình nghiên cứu này tác giả nêu mục tiêu phát triển nguồn nhân lực đến năm 2020. Đồng thời đưa ra các giải pháp thực hiện mục tiêu phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao, và các giải pháp góp phần nâng cao nguồn nhân lực chất lượng cao. 4) Nguyễn Minh Phương: “Một số giải pháp phát hiện và sử dụng nhân tài ở nước ta hiện nay”. Tạp chí về Tổ chức nhà nước. Số 4/2010, trong bài viết này tác giả nêu vấn đề thực trạng nguồn nhân lực Việt Nam hiện nay, tính cấp thiết phải có các chính sách, biện pháp nhằm phát hiện và sử dụng nhân tài một cách có hiệu quả nhất. 5) Văn Tất Thu: “Nhân tài và những vấn đề cơ bản trong sử dụng, trọng dụng nhân tài”. Tạp chí về Tổ chức cán bộ. Số 1/2011. Trong bài viết này, tác giả có đưa ra khái niệm nhân tài, và những điều cơ bản nhất cần như. Khuyến khích, ưu đãi trong phát hiện, tuyển dụng và sử dụng nhân tài. 6) Nguyễn Đắc Hưng: “Phát triển nhân tài chấn hưng đất nước”. NXB Chính trị quốc gia, 2007; Cuốn sách chỉ tập trung giới thiệu về những phẩm chất cần có của nhân tài; kinh nghiệm đào tạo, sử dụng nhân tài của cha ông ta và một số quốc gia trên thế giới; những nội dung cơ bản về phát triển nhân tài. 7) Lưu Hải Đăng: “Thu hút và sử dụng nhân tài ở Xin - Ga - Po bài học nào cho Việt Nam”. Tạp chí Quản lý nhà nước. Học viện Hành Chính – Học viện chính trị - Hành chính quốc gia. Số 178 (11/2010), bài viết nói về chính 5
11. sách sử dụng người tài ở Singapo, từ đó tác giả đặt ra vấn đề cho Việt Nam hiện tại và tương lai về vấn đề đào tạo, tuyển dụng và sử dụng nhân tài. 8) Ngô Thành Can. “Tuyển chọn, bồi dưỡng người tài năng cho công vụ”. Tạp chí Tổ chức nhà nước. Số 11/2010. Bài viết nói về thực tiễn và đưa ra các giải pháp về nâng cao cách thức tuyển chọn và bồi dưỡng người có tài năng trong hoạt động của các cơ quan nhà nước trong xu thế hội nhập. 9) Trần Thị Thanh Thuỷ. “Lợi ích của hợp tác quốc tế trong đào tạo, bồi dưỡng công chức hiện nay”. Tạp chí Tổ chức nhà nước. Số 12/2010. Trong bài viết này, tác giả đã phân tích về lợi ích lâu dài trong hợp tác quốc tế về đào tạo – bồi dưỡng cán bộ, công chức hiện nay và xu hướng trong tương lai. Vậy, các công trình trên đã nêu được một số tính cấp thiết trong việc phát hiện, tuyển dụng, sử dụng người có trình độ, góp phần trong việc quan tâm, nâng cao nhân thức của xã hội đối với nhóm người này. Nhưng các nghiên cứu chưa nó nói nhiều về người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao, Luận văn của Tác giả tập trung vào vấn đề: Hoàn thiện pháp luật về sử dụng người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao trong Bộ luật Lao động Việt Nam hiện nay. 7. Bố cục của Luận văn Luận văn của Tác giả bao gồm các phần sau đây: Phần mở đầu Chương 1. Những vấn đề lí luận về hoàn thiện pháp luật về sử dụng người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao trong luật Lao động Việt Nam hiện nay Chương 2. Thực trạng pháp luật về sử dụng người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao trong bộ Luật Lao động Việt Nam hiện nay Chương 3. Các giải pháp về hoàn thiện pháp luật về sử dụng người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao trong Bộ luật Lao động Việt Nam hiện nay Kết Luận. 6
12. CHƢƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÍ LUẬN VỀ HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ SỬ DỤNG NGƢỜI CÓ TRÌNH ĐỘ CHUYÊN MÔN, KỸ THUẬT CAO Ở VIỆT NAM HIỆN NAY 1.1. Khái niệm ngƣời có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao 1.1.1. Lịch sử lập pháp về người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao Sau khi nước ta giành độc lập, Đảng và Nhà nước đã ban hành nhiều văn bản quy phạm pháp luật để điều chỉnh chế độ còn non yếu lúc bấy giờ, trong đó quan trọng nhất là Hiến pháp năm 1946, đây là bản hiến pháp đầu tiên của nước ta, trong đó quy định các thể chế chính trị, kinh tế, xã hội, các quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân, trong đó, có chế định về quyền lao động. Đây được coi là văn bản làm tiền đề cho tất cả các ngành Luật nước ta sau này nói chung và Luật lao động nói riêng. Trong khoảng thời gian này đã có nhiều văn bản quy định về tuyển dụng, sử dụng lao động, tuy nhiên, chưa nói đến lao động là người có trình độ cao, đến năm 1994 khi Bộ luật Lao động ra đời thì người lao động có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao mới lần đầu tiên được quy định trong Bộ luật. - Thuật ngữ về người lao động có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao Trước khi Bộ luật Lao động năm 1994 được ban hành, thì chưa có một thuật ngữ trong văn bản pháp luật về người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao, khi Bộ luật được ban hành thì thuật ngữ người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao lần đầu tiên được quy định tại Điều 129 và 130, tuy nhiên, Điều luật cũng không đưa ra một khái niệm nào cho nhóm người người này, mà chỉ quy định các quyền, nghĩa vụ trong hợp đồng lao động - Quan niệm về người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao Thực tế, đã có một số nghiên cứu nói về nhân lực, nhân tài, về người 7
13. trình độ cao, tri thức. Tuy nhiên, tiêu chí để xác định người thế nào thì được gọi là nhân tài, trí thức thì mỗi người đưa ra các quan niệm khác nhau, sau đây là một số quan niệm. Quan niệm về nhân tài, theo nhà thơ Lê Đạt thì, “nhân tài là những người xuất sắc có khả năng bứt phá những đòi hỏi cụ thể và đa dạng của xã hội”. Theo Nguyễn Văn Hậu, trong Luận văn về “Một số giải pháp nhằm thu hút người có trình độ cao về làm việc tại tỉnh Khánh Hòa”.Tác giả đưa ra khái niệm cho nguồn nhân lực như sau. “Nguồn nhân lực là người lao động đang có việc làm và người lao động trong độ tuổi lao động có nhu cầu nhưng chưa có việc làm”[37]. Quan điểm về trí thức, theo Từ điển Triết học thì, “Trí thức là tập đoàn người gồm những người làm nghề lao động trí óc”. Giới trí thức bao gồm kỹ sư, kỹ thuật viên, thầy thuốc, luật sư, nghệ sĩ, thầy giáo và người làm công tác khoa học, một bộ phận lớn viên chức”[26] [tr. 598]. Theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, tiêu chí đầu tiên của người trí thức là người đó phải có trình độ cử nhân “Một người học xong đại học có thể gọi là có trí thức” nhưng điều này chưa đủ, mà “muốn thành một người trí thức hoàn toàn, thì phải đem cái trí thức đó áp dụng vào thực tế”. Có nghĩa rằng, học vấn đại học mới chỉ là điều kiện cần, quan trọng là phải sử dụng có hiệu quả tri thức trong đời sống xã hội, phục vụ dân sinh. Theo Nghị quyết số 27 - NQ/T.Ư "Về xây dựng đội ngũ trí thức trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước”, Đảng ta quan niệm rằng “Trí thức là những người lao động trí óc, có trình độ học vấn cao về lĩnh vực chuyên môn nhất định, có năng lực tư duy độc lập, sáng tạo, truyền bá và làm giàu tri thức, tạo ra những sản phẩm tinh thần và vật chất có giá trị đối với xã hội” trên là một số quan niệm về trí thức [27]. Theo Quyết định số 532 QĐ/TWĐTN ngày 04/3/2009 của Ban Bí thư 8
14. Trung ương Đoàn thành phố Hồ Chí Minh để thực hiện dự án Truyền thông về nâng cao nhận thức của thanh niên và xã hội về học nghề, lập nghiệp thì người lao động có trình độ chuyên môn kỹ thuật cao là “các nhà quản lí, các chuyên gia, các doanh nhân, các công nhân kỹ thuật bậc cao ”[28]. Theo Nguyễn Văn Hậu, trong Luận văn về “Một số giải pháp nhằm thu hút người có trình độ cao về làm việc tại tỉnh Khánh Hòa”, tác giả cũng đưa ra khái niệm về nguồn lao động có trình độ cao như sau. “ Nguồn lao động có trình độ cao bao gồm những lao động qua đào tạo, được cấp bằng, chứng chỉ của các bậc đào tạo, có chuyên môn kỹ thuật cao; có kỹ năng lao động giỏi và có khả năng thích ứng nhanh với những thay đổi nhanh chóng của công nghệ sản xuất; đáp ứng những yêu cầu phức tạp của công việc tương ứng với trình độ được đạo tạo (trừ một số trường hợp đặc biệt không qua đào tạo); có sức khỏe và phẩm chất tốt, có khả năng vận dụng sáng tạo những tri thức, những kỹ năng đã được đào tạo vào quá trình lao động, sản xuất nhằm đem lại năng suất, chất lượng và hiệu quả cao, có những đóng góp đáng kể cho sự tăng trưởng và phát triển của mỗi đơn vị nói riêng và toàn xã hội nói chung”[37]. Từ những quan niệm, quan điểm và những phân tích trên, có nên hiểu nhân tài, người có trình độ cao, người có chuyên môn cao và tri thức là người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao không? hay khác nhau? Theo tác giả, nhân lưc̣ , nhân tài là khái niệm rộng, có thể hiểu nguồn nhân lực, nhân tài bao gồm cả những người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao và những người khác như; người lao động bình thường còn người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao phải là người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật về một lĩnh vực nhất định. Trước khi đi làm rõ về khái niệm người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao, chúng ta cần làm rõ một số vấn đề sau: 9
15. Một là, Phân biệt trình độ và trình độ chuyên môn, trình độ và trình độ kỹ thuật Trình độ là một mức học vấn nhất định như trình độ trung cấp, trình độ cao đẳng, trình độ đại học còn trình độ chuyên môn, trình độ kỹ thuật là trình độ của một chuyên ngành nào đó mà người đó đã theo học. Theo luật dạy nghề năm 2006 thì dạy nghề có ba trình độ đào tạo là sơ cấp nghề, trung cấp nghề, cao đẳng nghề. Dạy nghề bao gồm dạy nghề chính quy và dạy nghề thường xuyên [2]. Từ đó giúp ta hiểu được trình độ của một người, đó là trình độ theo cấp đào tạo, tuy nhiên, thực tế cho thấy rằng nhiều người chỉ học qua trung cấp, cao đẳng, nghĩa là họ chưa có bằng đại học nhưng họ vẫn được gọi là người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao, như công nhân 7/7. Ví dụ, Trình độ học là Đại học Luật nhưng người đó học chuyên ngành Luật kinh tế, thì trình độ chuyên môn của người này là Luật kinh tế, trình độ là Đại học giao thông vận tải nhưng người đó học chuyên ngành kỹ sư cầu đường thì trình độ kỹ thuật người này là kỹ sư cầu đường Hai là, Phân biệt nhân tài và người có trình độ cao Như đã nói ở trên, có nhiều quan niệm về nhân tài, và nhân tài là một khái niệm rộng, có thể hiểu nhân tài bao gồm cả người có trình độ cao, nhân tài không nhất thiết phải có bằng cấp, chứng chỉ miễn là họ có năng lực vượt trội về một lĩnh vực nhất định, còn người có trình độ cao là người gửi cho chúng ta cảm giác về trình độ học vấn, bằng cấp, chứng chỉ cao hoặc những sản phẩm cao cấp mà người bình thường không làm được Ví dụ, Một người nông dân có thể sáng chế được máy cày, máy bơm nước trong khi người nông dân đó không hề có bằng cấp; người có trình độ cao như người học xong đại học đủ điều kiện thi lên Tiến sĩ và học xong tiến sĩ mặc dù thực thế người này chưa có sản phẩm từ hoạt động thực tế, mà hiện tại chỉ là bằng tiến sĩ. 10
16. Ba là, Phân biệt người có trình độ chuyên môn và người có trình độ kỹ thuật Nhìn chung, giữa trình độ chuyên môn, và trình độ kỹ thuật là không khác nhau. Tuy nhiên, tùy theo tính chất của các ngành nghề đào tạo, loại hình đào tạo mà dùng hai thuật ngữ đó khác nhau. Ví dụ, Cùng học trường Đại học nhưng người học ngành kiến trúc, khi tốt nghiệp họ được bằng kiến trúc sư (kỹ sư), kỹ sư điện, kỹ sư công nghệ thông tin và người này được gọi là người có trình độ kỹ thuật, còn người học ngành toán và sau khi tốt nghiệp ở lại làm giảng viên người này được gọi là có trình độ chuyên môn là Giảng viên toán Bốn là, Phân biệt giữa trình độ chuyên môn, kỹ thuật và trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao Như đã phân tích ở trên, trình độ chuyên môn, kỹ thuật là trình độ chuyên ngành sâu về một lĩnh vực nào đó, từ đó chúng ta hiểu trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao là trình độ chuyên môn, kỹ thuật chuyên sâu hơn nữa về lĩnh vực đó, nghĩa là một người nào đó được gọi là có chuyên môn, kỹ thuật cao thì người đó phải có trình độ chuyên môn, kỹ thuật chuyên sâu vào một lĩnh vực nào đó thể hiện bằng năng lực thực tế, với bằng cấp hoặc kinh nghiệm. Hiện nay, quy định về người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao còn hạn chế, có thể thấy ở một số văn bản sau. Theo Nghị định số 34/2008/NĐ – CP của Chính phủ quy định về tuyển dụng và quản lí người nước ngoài làm việc tại Việt Nam thì người nước ngoài có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao là người có trình độ về dịch vụ, kỹ thuật, gồm kỹ sư hoặc tương đương kỹ sư, nghệ nhân, người có kinh nghiệm trong nghề nghiệp [9] để hướng dẫn Nghị định 34 này, Thông Tư số 08/2008/TT-BLĐTBXH đã được ban hành, theo đó thì “giấy chứng nhận 11
17. người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao của người nước ngoài là bản sao bằng đại học, thạc sĩ, tiến sĩ ’’[16]. Từ tinh thần của ba văn bản trên chúng ta hiểu người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao theo hai khía cạnh. Thứ nhất: Những người này phải có bằng cấp (kỹ sư hoặc người có trình độ tương đương kỹ sư trở lên) nghĩa là phải có trình độ học vấn từ đại học trở lên. Thứ hai: Những người này không cần có bằng cấp “nghệ nhân những ngành nghề truyền thống và người có nhiều kinh nghiệm trong nghề nghiệp, trong điều hành sản xuất, kinh doanh và những công việc quản lí” họ cũng có thể được coi là người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao. Ví dụ; Luật doanh nghiệp quy định, tại Điều 57 về tiêu chuẩn và điều kiện làm Giám đốc hoặc Tổng Giám đốc, ngoài các tiêu chuẩn khác thì người đó “là cá nhân phải sở hữu 10% tổng số vốn điều lệ của công ty hoặc người đó không phải là thành viên, có trình độ chuyên môn, kinh nghiệm thực tế trong quản trị kinh doanh hoặc trong các ngành, nghề kinh doanh chủ yếu của công ty hoặc tiêu chuẩn, điều kiện khác quy định tại Điều lệ công ty”. Cùng với xu hướng phát triển của thời đại, các mối quan hệ cũng thay đổi nên các quy phạm pháp luật cũng cần thay đổi cho phù hợp, bởi vậy Nghị định số 46/2011/NĐ-CP của Chính phủ: Sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 34/2008/NĐ-CP về tuyển dụng và quản lý người nước ngoài làm việc tại Việt Nam đã được ban hành, theo Nghị định sửa đổi, bổ sung này thì, chứng nhận về trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao của người nước ngoài đối với một số nghề, công việc có thể thay thế bằng các giấy tờ sau như “ giấy công nhận là nghệ nhân do cơ quan nước ngoài cấp, bản xác nhận hoặc giấy phép lao động hoặc hợp đồng lao động xác định có ít nhất 5 năm kinh nghiệm ’’[13]. 12
18. Theo tinh thần của văn bản này về việc công nhận trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao, chúng ta ngầm hiểu là người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao không nhất thiết phải có bằng cấp mà chỉ cần chỉ cần chứng từ chứng nhận là người đó có kinh nghiệm, có khả năng về một lĩnh vực nào đó. Theo Thông tư liên tịch số 41/2002/TTLT/BNN-BLĐTBXH-BVHTT của Bộ nông nghiệp và phát triển nông thôn, Bộ lao động – Thương binh và xã hội, Bộ văn hóa – Thông tin hướng dẫn tiêu chuẩn, thủ tục xét công nhận danh hiệu và một số chính sách đối với Nghệ nhân. Thì một trong nhưng tiêu chuẩn để được xét công nhận là Nghệ nhân là “Là người thợ giỏi, có trình độ kỹ năng, kỷ xảo; Có tác phẩm đạt trình độ nghệ thuật cao, đoạt huy chương vàng, huy chương bạc trong các cuộc thi, triển lãm quốc gia hoặc quốc tế”[17]. Theo tinh thần của một số văn bản trên, một số Tỉnh thành đã ra một số văn bản quy định, quy chế đối với các Nghệ nhân ở địa phương Cụ thể, Ủy Ban Nhân Dân tỉnh Bắc Ninh đã ra Quyết định 82/2009/QĐ – UBND về ban hành quy chế về tiêu chuẩn, thợ giỏi, Nghệ nhân thì thợ giỏi “Là thợ lành nghề, có trình độ kỹ thuật, kỹ xảo nghề nghiệp giỏi, có khả năng sáng tác mẫu mã đạt trình độ cao mà người thợ bình thường không làm được, những mẫu mã sản phẩm này được áp dụng rộng rãi trong sản xuất, được thị trường chấp nhận”[21] Theo tác giả Luận văn, thì thợ giỏi cũng phải được gọi là người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao, có thể họ đã được đào tạo qua trường qua lớp hoặc chưa qua đào tạo nhưng những sản phẩm của họ không phải ai cũng làm được và những sản phẩm đó cũng được áp dụng rộng rãi trong cộng đồng. Căn cứ vào các quy định trên, chúng ta thấy rằng, một người được coi là có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao không có nghĩa là họ có trình độ học vấn cao, có bằng cấp mà trong một số trường hợp chỉ cần họ có kinh nghiệm, có một chuyên môn đặc biệt nào đó thì cũng có thể được gọi là người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao. 13
19. 1.1.2. Khái niệm người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao Từ những phân tích trên, tác giả đưa ra quan niệm của mình về người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao như sau: Người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao là người có những kiến thức tổng hợp, kiến thức chuyên môn kỹ thuật, kiến thức đặc thù cần thiết để họ đảm đương các chức vụ quản lí, sản xuất, kinh doanh và có sự sáng tạo nhằm đem lại hiệu quả cao cho xã hội. Với khái niệm trên cho thấy, một người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao phải hội tụ đủ nhiều điều kiện, ngoài các điều kiện như sức khỏe, tuổi tác, tuân thủ chính sách của Đảng, Nhà nước thì người đó phải có các điều kiện như; có kiến thức tổng hợp, có kiến thức chuyên môn kỹ thuật, có kiến thức đặc thù cần thiết để hoàn thành nhiệm vụ. Như vậy, chúng ta có thể thấy, các đối tượng là người có trình độ chuyên môn, kỹ thuật cao nó sẽ bao gồm cả những người làm trong cơ quan nhà nước, làm ngoài nhà nước, có thể họ là người lao động hoặc không phải người lao động Người có kiến thức tổng hợp (tổng quát) là kiến thức mà người đó học tập được từ nhà trường, từ gia đình và xã hội. Ví dụ, Việt Nam phấn đấu đến năm 2020 để cơ bản trành nước công nghiệp hóa hiện đại hóa. - Kiến thức chuyên môn của một người là kiến thức chuyên sâu về một vài lĩnh vực nào đó. Ngày nay, giữa một biển kiến thức đòi hỏi mỗi người phải lựa chọn cho mình một hướng đi trong nghề nghiệp nhất định, các kiến thức thu được phải xoay quanh định hướng nghề nghiệp đó. Người ta nói biết nhiều nghề không bằng giỏi một nghề là vì như thế. Kiến thức chuyên môn sẽ giúp chúng ta giải quyết các vấn đề, giúp ta có những ý tưởng mới trong nghề nghiệp. 14