Luận văn Hoàn thiện pháp luật về quyền của người lao động di trú ở Việt Nam

Nội dung text: Luận văn Hoàn thiện pháp luật về quyền của người lao động di trú ở Việt Nam

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT BÙI THỊ HÒA HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ QUYỀN CỦA NGƯỜI LAO ĐỘNG DI TRÚ Ở VIỆT NAM Chuyên ngành: Pháp luật về Quyền con người Mã số: Chuyên ngành đào tạo thí điểm LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Cán bộ hướng dẫn khoa học: PGS. TS LÊ THỊ HOÀI THU HÀ NỘI - 2014
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! NGƯỜI CAM ĐOAN Bùi Thị Hòa
3. MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các chữ viết tắt MỞ ĐẦU 1 Chương 1: KHÁI QUÁT CHUNG VỀ NGƯỜI LAO ĐỘNG DI TRÚ VÀ QUYỀN CỦA NGƯỜI LAO ĐỘNG DI TRÚ 7 1.1. Quan niệm về người lao động di trú 7 1.1.1. Khái niệm “người lao động di trú” 7 1.1.2. Đặc điểm của người lao động di trú 11 1.1.3. Phân loại người lao động di trú 13 1.2. Quyền của người lao động di trú 17 1.3. Sự cần thiết phải bảo vệ quyền của người lao động di trú 21 Chương 2: THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG PHÁP LUẬT NHẰM BẢO ĐẢM QUYỀN CỦA NGƯỜI LAO ĐỘNG DI TRÚ Ở VIỆT NAM 25 2.1. Pháp luật Việt Nam về quyền của người lao động di trú 25 2.1.1. Về quyền của người lao động Việt Nam đi làm việc ở nước ngoài 26 2.1.2. Về quyền của lao động nước ngoài làm việc ở Việt Nam 32 2.2. Thực tiễn áp dụng pháp luật nhằm bảo đảm quyền của người lao động di trú ở Việt Nam 43 2.2.1. Những thuận lợi và khó khăn trong thực tiễn áp dụng pháp luật nhằm bảo đảm quyền của lao động Việt Nam đi làm việc ở nước ngoài 43 2.2.2. Những thuận lợi và khó khăn trong việc áp dụng pháp luật nhằm bảo đảm quyền của lao động nước ngoài tại Việt Nam 48
4. Chương 3: CÁC GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ QUYỀN CỦA NGƯỜI LAO ĐỘNG DI TRÚ Ở VIỆT NAM 53 3.1. Những yêu cầu đặt ra cho việc hoàn thiện pháp luật về quyền của người lao động di trú ở Việt Nam 53 3.2. Hoàn thiện các quy định pháp luật về quyền của người lao động di trú ở Việt Nam 55 3.2.1. Hoàn thiện các quy định pháp luật về quyền của lao động Việt Nam đi làm việc ở nước ngoài 55 3.2.2. Hoàn thiện các quy định pháp luật về quyền của lao động nước ngoài làm việc tại Việt Nam 57 3.3. Hoàn thiện quá trình tổ chức thực hiện các quy định pháp luật nhằm bảo đam̉ quyền của người lao động di trú ở Việt Nam 60 3.3.1. Hoàn thiện quá trình tổ chức thực hiện pháp luật nhằm bảo đảm quyền của lao động Việt Nam đi làm việc ở nước ngoài 60 3.3.2. Hoàn thiện quá trình tổ chức thực hiện pháp luật nhằm bảo đảm quyền của lao động nước ngoài làm việc tại Việt Nam 62 KẾT LUẬN 65 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 67
5. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ASEAN: Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á BHXH: Bảo hiểm xã hội ICRMW: Công ước quốc tế về bảo vệ các quyền của tất cả những người lao động di trú và thành viên trong gia đình của họ ILO: Tổ chức lao động quốc tế IOM: Tổ chức di cư quốc tế
6. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Lao động di trú có vai trò to lớn trong việc thúc đẩy phát triển kinh tế ở cả nước tiếp nhận và nước xuất khẩu lao động và ngày càng trở thành xu hướng phổ biến trên thế giới. Kể từ khi ILO ban hành một số điều ước về người lao động di trú ngay từ những năm 1930, đến nay đã có nhiều văn kiện quốc tế về vấn đề này, trong đó quan trọng nhất là Công ước ICRMW năm 1990 của Liên hợp quốc. Điều này thể hiện sự quan tâm chung của cộng đồng quốc tế đối với vấn đề lao động di trú và thực tiễn cấp bách của việc xây dựng khuôn khổ pháp luật về người lao động di trú trên thế giới. Ở khu vực ASEAN, hiện nay mới chỉ có Philippin tham gia Công ước ICRMW[36], mặc dù vậy, vấn đề lao động di trú đang đặt ra nhiều thách thức và đòi hỏi sự hợp tác giữa các quốc gia trong khu vực để cùng giải quyết. Ở Việt Nam hiện nay, thuật ngữ “người lao động di trú” chủ yếu chỉ được sử dụng trong giới học thuật, nghiên cứu mà ngay cả trong pháp luật và các văn bản của nhà nước cũng ít dùng khái niệm này. Người lao động di trú thường được nhắc đến là người lao động phổ thông của Việt Nam đi xuất khẩu lao động ở các nước khác. Tuy nhiên, thực chất khái niệm người lao động di trú còn rộng hơn thế, bao gồm cả người lao động đi làm việc theo con đường cá nhân không liên quan đến kênh xuất khẩu lao động và người lao động nước ngoài đến Việt Nam làm việc, họ không chỉ là những lao động phổ thông, giá rẻ mà còn bao gồm cả những lao động có trình độ và tay nghề cao. Xu hướng người lao động Việt Nam đi xuất khẩu lao động ở các nước khác đang ngày càng tăng lên. Theo thống kê của Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội, từ năm 2001 đến năm 2010, số người lao động Việt Nam đi lao động theo hợp đồng có thời hạn ở nước ngoài tăng gần gấp đôi từ 36.168 người lên 1
7. 85.546 người [1]. Sự gia tăng số người lao động Việt Nam đi làm việc ở nước ngoài kéo theo nhiều vấn đề cần quan tâm, giải quyết như: tình trạng người lao động cư trú bất hợp pháp ở nước ngoài, tình trạng người lao động đi xuất khẩu kết hôn với công dân của nước nhận lao động, sự gia tăng nguy cơ vi phạm quyền của người lao động đi xuất khẩu, làm thế nào để bảo vệ quyền lợi của người lao động, quan hệ hợp tác giữa Việt Nam và nước tiếp nhận lao động trong việc quản lý người lao động như thế nào . Cùng với đó, xu hướng phát triển kinh tế, xã hội và quan hệ mở rộng hợp tác giữa Việt Nam và các nước khác không thể bó hẹp Việt Nam chỉ là nước xuất khẩu lao động mà còn là nước nhận lao động. Số lượng người nước ngoài vào Việt Nam làm việc ngày càng tăng, nhất là 3 năm gần đây. Cụ thể, năm 2008, số lượng người nước ngoài là 52.633 người; năm 2009 số lượng người nước ngoài tăng 6% so với năm trước, lên 55.428 người, năm 2010 là 56.929 [15]. Pháp luật Việt Nam đã có một số quy định về việc quản lý người lao động nước ngoài tại Việt Nam nhằm bảo vệ quyền của người lao động di trú đặc biệt là quyền của người Việt Nam đi xuất khẩu lao động ở các nước khác. Tuy nhiên, pháp luật Việt Nam về người lao động di trú còn nhiều hạn chế, chưa đáp ứng nhu cầu hội nhập quốc tế trong khi đó lao động di trú đang ngày càng tăng lên và đóng góp những nguồn thu nhập quan trọng cho nền kinh tế quốc dân. Do đó, việc nghiên cứu và hoàn thiện pháp luật về quyền của người lao động di trú ở Việt Nam hiện nay là rất cần thiết trước hết là nhằm bảo vệ quyền và lợi ích chính đáng của người lao động đồng thời góp phần ổn định trật tự xã hội, tạo môi trường thuận lợi cho người lao động di trú đóng góp công sức xây dựng đất nước. Ngày 28/11/2013, Quốc hội Việt Nam thông qua Hiến pháp năm 2013 và Hiến pháp mới có hiệu lực từ ngày 01/01/2014. Một trong những thay đổi lớn của Hiến pháp mới là việc sửa đổi, bổ sung chế định quyền con người, 2
8. quyền công dân. Qua đó thể hiện sự thừa nhận, tôn trọng và bảo vệ quyền con người trong chính sách pháp luật của Việt Nam phù hợp với bản chất của nhà nước ta là nhà nước tự do, dân chủ. Việc ghi nhận quyền con người trong đó có quyền của người lao động di trú của Hiến pháp 2013 sẽ là nền tảng quan trọng để Việt Nam xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật về quyền con người trong thời gian tới. Bên cạnh đó, Việt Nam vừa trúng cử trở thành một trong 14 thành viên Hội đồng nhân quyền của Liên Hợp quốc nhiệm kỳ 2014-2016 với số phiếu cao nhất. Đây là sự ghi nhận của cộng đồng quốc tế đối với những thành tựu của Việt Nam trong việc đảm bảo ngày càng tốt hơn các quyền con người, quyền công dân trên tất cả các lĩnh vực chính trị, xã hội, kinh tế, văn hóa, giáo dục, tôn giáo, tín ngưỡng Đồng thời, cũng đặt ra những yêu cầu đối với Việt Nam trong việc tham gia đóng góp trực tiếp và có trách nhiệm vào công cuộc bảo vệ và thúc đẩy các giá trị quyền con người trên phạm vi toàn thế giới, cũng như xây dựng các điều kiện nhằm đảm bảo sự thụ hưởng ngày càng tốt hơn các quyền con người, quyền công dân trên đất nước Việt Nam trong đó có quyền của người lao động di trú. Từ những lý do trên đây, tác giả mạnh dạn chọn đề tài “Hoàn thiện pháp luật về quyền của người lao động di trú ở Việt Nam” làm luận văn thạc sỹ của mình, với mong muốn góp phần vào việc hoàn thiện những vấn đề lý luận và thực tiễn của pháp luật về quyền của người lao động di trú ở nước ta. 2. Tình hình nghiên cứu Nghiên cứu pháp luật về quyền của người lao động di trú ở Việt Nam là một đề tài khá mới mẻ hiện nay. Đã có một số bài báo và một vài công trình nghiên cứu về vấn đề này, cụ thể: - Luận văn thạc sỹ luật học (2009), “Giải quyết tranh chấp về đưa người lao động Việt Nam đi làm việc ở nước ngoài”, của Nguyễn Thị Như 3
9. Quỳnh - học viên chuyên ngành Luật Kinh tế, Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội. - Luận văn thạc sỹ luật học (2010), “Thực trạng và giải pháp hoàn thiện pháp luật Việt Nam về đưa người lao động Việt Nam đi làm việc ở nước ngoài theo hợp đồng”, của Lô Thị Phương Châm - học viên chuyên ngành Luật Kinh tế, Trường Đại học Luật Hà Nội. - Luận văn thạc sỹ luật học (2011), “Pháp luật về sử dụng lao động nước ngoài tại Việt Nam”, của Trần Thu Hiền, học viên chuyên ngành Luật Kinh tế, Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội. - Khóa luận tốt nghiệp (2012), “Quyền của người lao động di trú trong pháp luật quốc tế và pháp luật Việt Nam: phân tích so sánh”, của Phạm Thùy Dung – sinh viên lớp K53B, chuyên ngành Lý luận – Hiến pháp – Hành chính Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội. - Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội, Lao động di trú trong pháp luật quốc tế và pháp luật Việt Nam, NXB Lao động-Xã hội, Hà Nội, 2011. - Trung tâm Quyền con người – Quyền công dân thuộc Khoa Luật – Đại học Quốc gia Hà Nội, PGS.TS Lê Thị Hoài Thu (Chủ biên), Bảo đảm quyền con người trong pháp luật lao động Việt Nam, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, 2013. Nhìn chung, các công trình nghiên cứu đã phần nào làm sáng tỏ những tri thức về người lao động di trú dưới cả góc độ các quy định pháp luật quốc tế và pháp luật Việt Nam và cả dưới góc độ pháp lý và thực tiễn. Tuy nhiên, các công trình nghiên cứu đó chưa quan tâm nhiều đến quyền của người lao động di trú dưới góc độ nhân quyền. Luận văn này sẽ là sản phẩm của sự kế thừa những tri thức đó, đồng thời sẽ có những phân tích cụ thể và rõ hơn về quyền con người của người lao động di trú ở Việt Nam, nhằm hướng tới việc hoàn thiện pháp luật Việt Nam. 4
10. 3. Mục đích, phạm vi nghiên cứu Luận văn nghiên cứu một cách có hệ thống về quyền của người lao động di trú và thực trạng pháp luật về quyền của người lao động di trú ở Việt Nam để từ đó đưa ra các giải pháp hoàn thiện quy định pháp luật nhằm bảo vệ quyền của người lao động di trú được tốt hơn. Luận văn tập trung nghiên cứu nội dung các quyền và thực tiễn áp dụng pháp luật nhằm bảo đảm quyền của người lao động Việt Nam đi làm việc ở nước ngoài và người lao động nước ngoài làm việc tại Việt Nam. Đồng thời, Luận văn sẽ có sự phân tích, so sánh giữa pháp luật Việt Nam và pháp luật nhân quyền quốc tế mà chủ yếu là văn kiện của Liên hợp quốc về nội dung các quyền của người lao động di trú. 4. Phương pháp luận và Phương pháp nghiên cứu Cơ sở lí luận dùng để nghiên cứu đề tài này là chủ nghĩa Mác-Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước và pháp luật, các tư tưởng, quan điểm mang tính nguyên tắc của Đảng về đổi mới và hoàn thiện hệ thống pháp luật, xây dựng nhà nước pháp quyền, các tư tưởng, quan điểm về luật học tiến bộ và hiện đại trong nước và trên thế giới. Ngoài ra, Luận văn còn sử dụng các phương pháp nghiên cứu khoa học truyền thống làm cơ sở cho quá trình nghiên cứu, cụ thể là: Phương pháp phân tích, tổng hợp, phương pháp so sánh luật để làm nền tảng cơ bản cho quá trình nghiên cứu. 5. Những nét mới của luận văn Trên cơ sở phân tích thực trạng pháp luật Việt Nam, Luận văn đưa ra những nhận xét, đánh giá của tác giả về mức độ hội nhập của pháp luật Việt Nam với pháp luật nhân quyền quốc tế trong việc bảo đảm quyền của người lao động di trú, những yếu tố ảnh hưởng đến hiệu quả của pháp luật Việt Nam trong việc bảo đảm quyền của người lao động di trú từ đó rút ra các giải pháp hoàn thiện pháp luật Việt Nam. 5
11. Thêm vào đó, một trong những điểm mới của luận văn là đã đề cập đồng thời pháp luật về quyền của người lao động Việt Nam đi làm việc ở nước ngoài và người lao động nước ngoài làm việc ở Việt Nam từ góc độ pháp luật về lao động di trú. Từ trước đến nay chưa có nhiều nghiên cứu chung cho cả hai đối tượng này. 6. Kết quả nghiên cứu và ý nghĩa của luận văn Luận văn góp phần làm sáng tỏ những thuận lợi và khó khăn trong việc thực hiện pháp luật về quyền của người lao động di trú, từ đó đưa ra các biện pháp hoàn thiện pháp luật để bảo vệ quyền của người lao động di trú ở Việt Nam. Các kết quả của luận văn có thể làm tài liệu tham khảo phục vụ việc nghiên cứu, giảng dạy, học tập trong các cơ sở đào tạo về luật học và phần nào có ý nghĩa đối với cán bộ làm công tác thực tiễn trong lĩnh vực pháp luật có thể tìm hiểu, vận dụng để xây dựng quy định và thực hiện các quy định bảo vệ quyền của người lao động di trú ở Việt Nam. 7. Kết cấu của Luận văn Luận văn gồm phần mở đầu, ba chương và phần Kết luận Chương 1: Khái quát chung về người lao động di trú và quyền của người lao động di trú. Chương 2: Thực trạng pháp luật và thực tiễ n áp dụng pháp luật nhằm bảo đảm quyền của người lao động di trú ở Việt Nam. Chương 3: Hoàn thiện pháp luật về quyền của người lao động di trú ở Việt Nam. 6
12. Chương 1 KHÁI QUÁT CHUNG VỀ NGƯỜI LAO ĐỘNG DI TRÚ VÀ QUYỀN CỦA NGƯỜI LAO ĐỘNG DI TRÚ 1.1. Quan niệm về người lao động di trú 1.1.1. Khái niệm “người lao động di trú” Theo Từ điển tiếng Việt, “di trú” có nghĩa là: (1) dời đến ở nơi khác, (2) (hiện tượng một số loài chim, thú) hàng năm chuyển đến sống ở nơi ấm áp, để tránh rét; “di cư” có nghĩa là: (1) dời đến ở một miền hay một nước khác để sinh sống, (2) như di trú [27]. Như vậy, “di trú” và “di cư” đều có nghĩa là đến ở nơi khác và có thể hiểu như nhau. Ngoài ra, khái niệm “di trú” mang tính tạm thời ở nơi khác, còn khái niệm “di cư” mang tính dứt khoát, đi ở nơi khác. Trên thực tế hai khái niệm “di trú” và “di cư” không có sự phân biệt rõ ràng. Cũng là thuật ngữ “Migrant worker” nhưng khi dịch sang tiếng Việt có hai cách dịch khác nhau. Theo Tổ chức di cư quốc tế tại Việt Nam “Migrant worker” được dịch là người lao động di cư, bên cạnh đó theo nhiều sách nghiên cứu thì thuật ngữ này được dịch là người lao động di trú. Theo từ điển Oxford advanced learner’s dictionary, “Migrant” có nghĩa là một người chuyển từ nơi này đến nơi khác để tìm việc hoặc một loài chim, một loài động vật chuyển từ nơi này đến nơi khác theo mùa. Như vậy, “Migrant worker” dịch là người lao động di trú sẽ hợp lý hơn, thể hiện tính tạm thời di chuyển của người lao động để tìm việc, phân biệt với người di cư di chuyển để tìm nơi ở mới. Nhìn chung, về mặt ngôn ngữ, người lao động di trú được hiểu là người lao động tạm thời di chuyển từ vùng này sang vùng khác để tìm việc. Có thể là di chuyển từ vùng này đến vùng khác trong phạm vi biên giới của một quốc gia hoặc là di chuyển từ quốc gia này đến quốc gia khác. 7
13. Ở cấp độ quốc tế, khái niệm người lao động di trú theo Công ước ICRMW được nhiều nước công nhận. Điều 2 Công ước ICRMW định nghĩa: Người lao động di trú (Migrant worker) là một người đã, đang và sẽ làm một công việc có hưởng lương tại một quốc gia mà người đó không phải là công dân[19]. Như vậy, khái niệm người lao động di trú trong Công ước ICRMW không bao hàm người lao động đến làm việc ở nơi khác vẫn thuộc nước mà người đó là công dân. Điều này có thể do các nguyên nhân sau: Thứ nhất, do Công ước ICRMW là văn bản pháp lý quốc tế. Vì vậy, phạm vi điều chỉnh của Công ước chỉ liên quan đến những vấn đề mang tính chất quốc tế. Người lao động di chuyển trong phạm vi một quốc gia là vấn đề mang tính nội bộ của quốc gia đó nên không thuộc đối tượng điều chỉnh của Công ước. Thứ hai, xuất phát từ đặc điểm của người lao động di trú là những người dễ bị tổn thương khi họ phải xa tổ quốc để đến một nước khác làm việc. Họ không phải là công dân của nước đến nên không được hưởng các quyền công dân ở nước sở tại. Đồng thời, họ phải đối mặt với những khó khăn nảy sinh tại quốc gia nơi họ đến như bất đồng ngôn ngữ, văn hóa, tập quán, Ngay cả người lao động di trú “sẽ” làm việc ở một nước khác cũng gặp phải những vấn đề khó khăn như: họ phải lo các chi phí học tiếng, học nghề, phương tiện đi sang nước khác làm việc, ký kết hợp đồng làm việc, đặt cọc tiền Thực tế cho thấy, nhiều người đã phải cầm cố toàn bộ tài sản trong nước thậm chí là đi vay tiền để lo các chi phí chuẩn bị đi lao động ở nước ngoài, nhiều trường hợp bị lừa hết tiền mà vẫn không được đi; Cũng có những trường hợp do không hiểu biết nên đã ký hợp đồng bất lợi cho mình Chính vì vậy, Công ước ICRMW ra đời để đưa ra các biện pháp bảo vệ người lao động di trú và trong nhiều trường hợp Công ước ICRMW cũng bảo vệ quyền của các thành viên trong gia đình người lao động di trú. 8
14. Bên cạnh đó, Điều 3 Công ước ICRMW cũng liệt kê những đối tượng không được coi là người lao động di trú, cụ thể như sau: - Những người được cử hoặc tuyển dụng bởi các cơ quan và tổ chức quốc tế, hoặc những người được cử hoặc tuyển dụng bởi một nước sang một nước khác để thực hiện các chức năng chính thức mà việc tuyển dụng đó và địa vị của người đó đã được điều chỉnh bởi pháp luật quốc tế chung hoặc các hiệp định hay công ước cụ thể; - Những người được cử hoặc tuyển dụng bởi một nước hoặc người thay mặt cho nước đó ở nước ngoài tham gia các chương trình phát triển và các chương trình hợp tác khác mà việc tiếp nhận và địa vị của người đó được điều chỉnh theo thỏa thuận với quốc gia nơi có việc làm và theo thỏa thuận này người đó không được coi là người lao động di trú; - Những người sống thường trú ở một nước không phải quốc gia gốc để làm việc như những nhà đầu tư; - Những người tị nạn và không có quốc tịch, trừ khi việc áp dụng Công ước được quy định trong pháp luật của quốc gia liên quan, hoặc các văn kiện quốc tế đang có hiệu lực đối với quốc gia thành viên liên quan; - Sinh viên và học viên; - Những người đi biển hay người làm việc trên các công trình đi biển không được nhận vào cư trú và tham gia vào một công việc có hưởng lương ở quốc gia nơi có việc làm. Nhìn chung, khái niệm người lao động di trú trong Công ước ICRMW khá rộng, nó không phụ thuộc vào người lao động đó đã làm việc ở nước khác chưa, công việc họ làm là gì và việc làm đó có được pháp luật của các nước công nhận hay không. Điều này cho thấy sự quan tâm chủ yếu của Công ước là người lao động di trú và các biện pháp bảo vệ họ hơn là các biện pháp để quản lý họ. Hiện nay, Công ước ICRMW có 46 thành viên [34], là văn kiện 9
15. pháp lý quốc tế có ảnh hưởng rộng nhất trong việc giải quyết vấn đề người lao động di trú. Các quy định của công ước được xem là nguyên tắc chung để xây dựng các văn bản pháp lý khác về cùng vấn đề người lao động di trú. Chính vì lẽ đó, trong phạm vi luận văn này, khái niệm người lao động di trú được hiểu theo định nghĩa tại Công ước ICRMW. Điều đó có nghĩa là, luận văn sẽ nghiên cứu cả đối tượng người lao động Việt Nam đi làm việc ở nước ngoài và cả người lao động nước ngoài ở Việt Nam theo con đường xuất khẩu lao động (hợp pháp) và theo con đường bất hợp pháp. Việt Nam chưa tham gia Công ước ICRMW, và trong pháp luật Việt Nam chưa có văn bản nào sử dụng khái niệm “người lao động di trú”. Tuy nhiên, đối chiếu với định nghĩa của Công ước ICRMW thì pháp luật Việt Nam đã có một số văn bản điều chỉnh về người lao động di trú như: Bộ Luật lao động năm 2012, Luật về người lao động Việt Nam đi làm việc ở nước ngoài theo hợp đồng năm 2006, Nghị định số 102/2013/NĐ-CP ngày 05/9/2013 của Chính phủ quy định chi tiết thi hành một số điều của Bộ luật lao động về lao động nước ngoài làm việc tại Việt Nam. Theo Điều 6 Luật Người lao động Việt Nam đi làm việc ở nước ngoài theo hợp đồng, người lao động Việt Nam đi làm việc ở nước ngoài được xếp vào bốn nhóm theo loại hợp đồng: Hợp đồng đưa người lao động đi làm việc ở nước ngoài với doanh nghiệp hoạt động dịch vụ đưa người lao động đi làm việc ở nước ngoài, tổ chức sự nghiệp được phép hoạt động đưa lao động đi làm việc ở nước ngoài; Hợp đồng đưa người lao động đi làm việc ở nước ngoài với doanh nghiệp trúng thầu, nhận thầu hoặc tổ chức, cá nhân đầu tư ra nước ngoài có đưa người lao động đi làm việc ở nước ngoài; Hợp đồng đưa người lao động đi làm việc ở nước ngoài theo hình thức thực tập nâng cao tay nghề với doanh nghiệp đưa người lao động đi làm việc dưới hình thức thực tập nâng cao tay nghề; Hợp đồng cá nhân. 10
16. Theo khoản 1, Điều 2, Nghị định số 102/2013/NĐ-CP, lao động nước ngoài làm việc ở Việt Nam là công dân nước ngoài vào làm việc các hình thức sau đây: - Thực hiện hợp đồng lao động; - Di chuyển trong nội bộ doanh nghiệp; - Thực hiện các loại hợp đồng hoặc thỏa thuận về kinh tế, thương mại, tài chính, ngân hàng, bảo hiểm, khoa học kỹ thuật, văn hóa, thể thao, giáo dục, dạy nghề và y tế; - Nhà cung cấp dịch vụ theo hợp đồng; - Chào bán dịch vụ; - Làm việc cho tổ chức phi chính phủ nước ngoài, tổ chức quốc tế tại Việt Nam được phép hoạt động theo quy định của pháp luật Việt Nam; - Tình nguyện viên; - Người chịu trách nhiệm thành lập hiện diện thương mại; - Nhà quản lý, giám đốc điều hành, chuyên gia, lao động kỹ thuật; - Tham gia thực hiện các gói thầu, dự án tại Việt Nam. Nếu căn cứ vào quy chế pháp lý thì lao động nước ngoài làm việc tại Việt Nam có thể được chia thành hai loại cơ bản, đó là lao động nước ngoài làm việc cho người sử dụng lao động nước ngoài và lao động nước ngoài làm việc cho người sử dụng lao động Việt Nam. Về cơ bản, pháp luật Việt Nam đã quan tâm đến người lao động di trú là những đối tượng xuất khẩu lao động theo con đường hợp pháp tức là cả người lao động Việt Nam đi làm việc ở nước ngoài và người lao động nước ngoài làm việc tại Việt Nam theo con đường hợp pháp mà chưa có quy định về người lao động di trú bất hợp pháp. 1.1.2. Đặc điểm của người lao động di trú Thứ nhất, người lao động di trú thường đến từ các nước nghèo, kém 11
17. phát triển. Do điều kiện kinh tế của nước xuất xứ khó khăn, thiếu việc làm hoặc mức thu nhập ở trong nước thấp, người lao động di trú muốn có cơ hội làm việc và tăng thu nhập để trang trải cho cuộc sống của bản thân và gia đình vì vậy họ tìm cách ra nước ngoài làm việc. Bên cạnh đó, cũng có những người lao động di trú đến từ các nước giàu, phát triển ví dụ như: các chuyên gia, nhân công đi làm việc ở nước khác theo dự án do chủ sử dụng lao động của họ đang thực hiện ở quốc gia đó. Thứ hai, người lao động di trú thường là người trẻ, có trình độ học vấn và tay nghề thấp vì vậy họ thường phải làm những công việc nặng nhọc. Ngoài ra cũng có những người lao động di trú là người có trình độ học vấn và tay nghề cao. Thứ ba, người lao động di trú phải rời xa tổ quốc, xa gia đình để đến nước khác làm việc. Họ dễ gặp phải những bất đồng về văn hóa, ngôn ngữ, không được hưởng quyền công dân ở nước sở tại và dễ bị cưỡng bức, bóc lột mà không có người giúp đỡ, thậm chí họ dễ trở thành nạn nhân của buôn bán người, lạm dụng tình dục. Thứ tư, người lao động di trú hợp pháp có thể bị rơi vào tình trạng bất hợp pháp ngay cả trong trường hợp lỗi không phải do họ như: họ bị bên môi hoặc chủ sử dụng lao động giới lừa, bị mất giấy tờ hoặc bị tịch thu giấy tờ trái phép. Tuy nhiên, có nhiều trường hợp người lao động di trú tự phá vỡ hợp đồng trốn ra ngoài làm việc thậm chí là có hành vi phạm pháp. Thứ năm, người lao động di trú đóng góp lợi ích không nhỏ cho nền kinh tế của nước xuất xứ, nước tiếp nhận và cho bản thân họ và gia đình. Ngân hàng Thế giới ước tính lao động di trú đóng góp cho nền kinh tế 440 tỷ USD trong năm 2011, và hơn 350 tỷ USD trong số đó đã được chuyển giao cho các nước đang phát triển trong các hình thức tiền gửi[29]. 12
18. 1.1.3. Phân loại người lao động di trú Theo Điều 2 ICRMW, đối tượng được coi là lao động di trú bao gồm tám dạng[19] sau: - “Nhân công vùng biên” - chỉ những người lao động di trú thường trú tại một nước láng giềng nơi họ thường trở về hằng ngày hoặc ít nhất mỗi tuần một lần. - “Nhân công theo mùa” - Chỉ những lao động di trú làm những công việc có tính chất mùa vụ và chỉ làm một thời gian nhất định trong năm. - “Nhân công lưu động” - chỉ những người lao động di trú sống thường trú ở một nước phải đi đến một hoặc nhiều nước khác nhau trong những khoảng thời gian do tính chất công việc của người đó. - “Nhân công làm việc tại một công trình trên biển” - chỉ những người lao động di trú được tuyển dụng làm việc trên một công trình trên biển thuộc quyền tài phán của một quốc gia mà họ không phải là công dân. - “Nhân công theo dự án” - Chỉ những người lao động di trú được nhận vào quốc gia nơi có việc làm trong một thời gian nhất định để chuyên làm việc cho một dự án cụ thể đang được người sử dụng lao động của mình thực hiện tại quốc gia đó. - “Nhân công lao động chuyên dụng” - chỉ những người lao động di trú mà được người sử dụng lao động của mình cử đến quốc gia nơi có việc làm trong một khoảng thời gian hạn chế nhất định để đảm nhiệm một công việc hoặc nhiệm vụ cụ thể mang tính chuyên môn kỹ thuật ở quốc gia nơi có việc làm. - “Nhân công tự chủ” - Chỉ những người lao động di trú tham gia làm một công việc có hưởng lương nhưng không phải dưới dạng hợp đồng lao động mà thường là bằng cách làm việc độc lập hoặc cùng với các thành viên gia đình của mình, hoặc dưới hình thức khác mà được coi là nhân công tự chủ 13
19. theo pháp luật quốc gia nơi có việc làm hoặc theo các hiệp định song phương và đa phương. Theo Điều 5 ICRMW, người lao động di trú chia thành: người lao động di trú hợp pháp hoặc có giấy tờ và người lao động di trú không hợp pháp hoặc không có giấy tờ. - Người lao động di trú được xem là có giấy tờ hoặc hợp pháp khi họ được phép vào, ở lại và tham gia làm một công việc được trả lương tại quốc gia nơi có việc làm theo pháp luật quốc gia đó và theo những hiệp định quốc tế mà quốc gia đó là thành viên; - Người lao động di trú không có giấy tờ hoặc bất hợp pháp khi họ không tuân thủ theo những điều kiện của người lao động có giấy tờ hoặc hợp pháp. Như vậy, Công ước ICRMW bảo vệ cả người lao động có giấy tờ hoặc hợp pháp và người lao động không có giấy tờ hoặc bất hợp pháp. Điều này xuất phát từ một số nguyên nhân: Thứ nhất, người lao động di trú không có giấy tờ hoặc bất hợp pháp cần được tôn trọng và bảo vệ những quyền con người cơ bản; Thứ hai, trong nhiều trường hợp, việc không có giấy tờ không phải lỗi của họ, mà do họ bị lừa gạt, bị buôn bán, bị đuổi việc vô cớ hay bị thu giữ giấy tờ tùy thân Vì vậy, cần có các biện pháp bảo vệ quyền của người lao động di trú không có giấy tờ như: ngăn chặn việc bóc lột họ, hỗ trợ họ hồi hương, Ngoài các cách phân loại của Công ước ICRMW, chúng ta có thể phân loại người lao động di trú theo nhiều tiêu chí khác như: theo quốc tịch, theo trình độ, theo người sử dụng lao động, theo hình thức giấy phép lao động được cấp bởi quốc gia nơi có việc làm Theo quốc tịch, người lao động di trú được chia thành các nhóm khác nhau tương ứng với số quốc tịch mà người lao động di trú đã được tiếp nhận 14
20. làm việc tại quốc gia đang sử dụng lao động di trú. Cách phân loại này xuất phát từ chính sách đối với lao động di trú của quốc gia nào đó không giống nhau đối với tất cả lao động di trú [23]. Theo trình độ, lao động di trú chia thành hai nhóm cơ bản: lao động di trú không có trình độ chuyên môn nghiệp vụ hay lao động phổ thông (như người giúp việc gia đình, công nhân ) và người lao động di trú có trình độ chuyên môn nghiệp vụ hay lao động có trình độ chuyên môn tay nghề cao (như kỹ sư, cử nhân, thạc sỹ ) [23]. Cách phân loại này nhằm phản ánh chất lượng lao động của lao động di trú. Hiện nay, nhiều nước có nền kinh tế phát triển sử dụng nhiều lao động phổ thông đến từ các nước phát triển và nhiều nước có nền kinh tế chưa phát triển như Việt Nam lại sử dụng những lao động có trình độ, chuyên môn cao mà lao động trong nước chưa đáp ứng được. Điều này xuất phát từ yêu cầu của sự phát triển kinh tế và sự cân đối với lao động trong nước của quốc gia tiếp nhận lao động. Theo người sử dụng lao động, lao động di trú chia thành hai loại: lao động di trú làm việc cho các tổ chức, cá nhân sử dụng lao động của nước tiếp nhận lao động và lao động di trú làm việc cho các tổ chức, cá nhân sử dụng lao động của nước gửi lao động. “Cách phân loại này có ý nghĩa quan trọng trong việc xác định luật áp dụng đối với quan hệ lao động và những quan hệ có liên quan. Thông thường, đối với quan hệ lao động giữa người lao động di trú với tổ chức, cá nhân sử dụng lao động của nước tiếp nhận sẽ áp dụng pháp luật lao động của nước tiếp nhận lao động. Ngược lại, quan hệ lao động giữa người lao động di trú và tổ chức, cá nhân sử dụng lao động của quốc gia gửi lao động sẽ áp dụng pháp luật lao động của nước mà người lao động di trú là công dân. Điều này không loại trừ việc áp dụng pháp luật của nước tiếp nhận lao động để giải quyết các vấn đề có liên quan như: tiếp nhận, quản lý lao động ” [23]. 15
21. Theo hình thức giấy phép lao động được cấp bởi quốc gia nơi có việc làm, lao động di trú được chia thành hai nhóm: lao động di trú cần xin cấp giấy phép lao động và lao động di trú không cần xin cấp giấy phép lao động. Cách phân loại này giúp cơ quan quản lý lao động có thể nắm được số lượng, chất lượng lao động di trú cũng như thông tin cá nhân từng người lao động di trú, thời gian họ làm việc ở nước mình. Các nước tiếp nhận có thể cho phép hoặc không cho phép người lao động di trú được tiếp tục làm việc tại nước mình thông qua việc cấp, gia hạn hay không cấp, không gia hạn giấy phép lao động. Pháp luật Việt Nam quy định lao động nước ngoài làm việc tại Việt Nam phải xuất trình giấy phép lao động. Bên cạnh đó cũng quy định rõ những đối tượng không thuộc diện cấp giấy phép gồm: vào Việt Nam dưới ba tháng để thực hiện chào bán dịch vụ; người có trình độ từ thạc sĩ trở lên hoặc tương thực hiện việc tư vấn, giảng dạy, nghiên cứu khoa học tại các cơ sở giáo dục, cơ sở dạy nghề trình độ cao đẳng với thời gian không quá 30 ngày (Điều 171, 172 Bộ luật lao động năm 2012). Theo thời gian lao động làm việc ở nước ngoài, lao động di trú có thể chia thành hai nhóm chính: lao động ngắn hạn, lao động di trú dài hạn. Thông thường thời gian lao động làm việc ở nước ngoài được ghi trong hợp đồng lao động. Căn cứ vào thời gian làm việc, cơ quan nhà nước ở cả nước gốc và nước tiếp nhận có thể đưa ra những chính sách phù hợp đối với từng đối tượng: về cấp giấy phép lao động, về loại hợp đồng áp dụng, về chế độ an sinh xã hội Nhìn chung, có nhiều cách phân loại người lao động di trú và mỗi cách phân loại đều có ý nghĩa nhất định. Tuy nhiên các cách phân loại chỉ là tương đối. Chẳng hạn, phân loại theo quốc tịch, đối với người có nhiều quốc tịch thì việc phân loại họ vào quốc tịch nào để dễ quản lý là rất phức tạp. Vì vậy, tùy 16