Luận văn Hòa giải ở cơ sở từ thực tiễn tỉnh Ninh Bình

Nội dung text: Luận văn Hòa giải ở cơ sở từ thực tiễn tỉnh Ninh Bình

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI PHẠM THỊ HOA MAI HÒA GIẢI Ở CƠ SỞ TỪ THỰC TIỄN TỈNH NINH BÌNH Chuyên ngành: Luật Hiến pháp và Luật Hành chính Mã số: 60.38.01.02 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. LÊ THỊ HƯƠNG HÀ NỘI, 2016
2. LỜI CAM ĐOAN Để hoàn thiện luận văn này, tôi đã nhận được sự giúp đỡ của các thầy, cô giáo, bạn bè và đồng nghiệp. Nhân dịp này, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành của mình với các thầy giáo, cô giáo tham gia giảng dạy, công tác tại Học viện Khoa học xã hội – Viện Hàn lâm khoa học xã hội Việt Nam, nơi tôi đã học tập hai năm qua và các bạn bè, đồng nghiệp. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành của mình với Cô giáo, Phó Giáo sư, Tiến sỹ Lê Thị Hương đã tận tình hướng dẫn khoa học, giúp đỡ tôi trong quá trình hoàn thiện luận văn này. Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, trích dẫn nêu trong luận văn là trung thực và có nguồn gốc rõ ràng. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được công bố trong bất cứ công trình nào. TÁC GIẢ LUẬN VĂN PHẠM THỊ HOA MAI
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LÝ VỀ HÒA GIẢI Ở CƠ SỞ 7 1.1. Quan niệm về hòa giải và hòa giải ở cơ sở 7 1.2. Tổ chức và hoạt động hòa giải ở cơ sở 16 1.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến hòa giải ở cơ sở 27 Chương 2: THỰC TRẠNG HÒA GIẢI Ở CƠ SỞ TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH NINH BÌNH 31 2.1. Điều kiện tự nhiên, dân cư, tình hình phát triển kinh tế - xã hội có ảnh hưởng đến hòa giải ở cơ sở trên địa bàn tỉnh Ninh Bình 31 2.2. Thực trạng về tổ chức hòa giải ở cơ sở trên địa bàn tỉnh Ninh Bình 34 2.3. Thực trạng hoạt động hòa giải ở cơ sở trên địa bàn tỉnh Ninh Bình 40 2.4. Đánh giá về hoạt động hòa giải ở cơ sở trên địa bàn tỉnh Ninh Bình thời gian qua 48 Chương 3: QUAN ĐIỂM VÀ GIẢI PHÁP TĂNG CƯỜNG HÒA GIẢI Ở CƠ SỞ TỪ THỰC TIỄN TỈNH NINH BÌNH 55 3.1. Quan điểm tăng cường hòa giải ở cơ sở 55 3.2. Các giải pháp tăng cường hòa giải ở cơ sở 60 KẾT LUẬN 75 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 77 PHỤ LỤC 77
4. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BTC Bộ Tài chính BTP Bộ Tư pháp CP Chính phủ HĐND Hội đồng nhân dân MTTQ Mặt trận Tổ quốc NĐ Nghị định NQ Nghị quyết PBGDPL Phổ biến giáo dục pháp luật PL Pháp lệnh QH Quốc hội TTLT Thông tư liên tịch TW Trung ương UBND Ủy ban nhân dân UBTVQH Ủy ban Thường vụ Quốc hội XHCN Xã hội chủ nghĩa
5. DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Bảng 2.1. Kết quả hoạt động của tổ hòa giải trên địa bàn tỉnh Ninh Bình 6 tháng đầu năm 2016 96 Bảng 2.2. Kết quả hoạt động của tổ hòa giải trên địa bàn tỉnh Ninh Bình năm 2013 97 Bảng 2.3. Kết quả hoạt động của tổ hòa giải trên địa bàn tỉnh Ninh Bình năm 2014 98 Bảng 2.4. Kết quả hoạt động của tổ hòa giải trên địa bàn tỉnh Ninh Bình năm 2015 99 Bảng 2.5. Tổ chức của tổ hòa giải ở cơ sở trên địa bàn tỉnh Ninh Bình năm 2013 100 Bảng 2.6. Tình hình tổ chức, cán bộ của tổ hòa giải ở cơ sở trên địa bàn tỉnh Ninh Bình năm 2014 101 Bảng 2.7. Tình hình tổ chức, cán bộ của tổ hòa giải ở cơ sở trên địa bàn tỉnh Ninh Bình năm 2015 102
6. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Cùng với lịch sử dựng nước và giữ nước hàng nghìn năm của dân tộc Việt Nam, nhiều giá trị truyền thống, nếp sống văn minh trong sinh hoạt cộng đồng người Việt được cha ông chắt lọc qua bao nhiêu thế hệ đã hình thành và tồn tại. Hòa giải “một điều nhịn, chín điều lành”, “chín bỏ làm mười” “ một trăm cái lý không bằng một tý cái tình” là một trong những truyền thống quý báu lâu đời của dân tộc ta. Mỗi khi có mâu thuẫn, xích mích, nhân dân ta đã biết giúp đỡ, hướng dẫn các bên tranh chấp tự thương lượng, thỏa thuận để giải toả những mâu thuẫn, bất đồng với nhau. Vì vậy, để giữ gìn tình làng, nghĩa xóm, hòa giải luôn là sự lựa chọn tối ưu trong phương thức giải quyết tranh chấp của người Việt. Nhận thức rõ vị trí, vai trò và ý nghĩa to lớn của hòa giải ở cơ sở nên Đảng, Bác Hồ rất quan tâm đến công tác này, luôn coi việc khuyến khích, tăng cường hòa giải là một chủ trương nhất quán trong nguyên tắc quản lý xã hội. Nghị quyết Hội nghị Ban chấp hành Trung ương Đảng lần thứ 8 khóa VII đã chỉ rõ “Coi trọng vai trò hòa giải của chính quyền kết hợp với MTTQ và các đoàn thể ở cơ sở”. Nhà nước ta đã thể chế các chủ trương chính sách của Đảng, tư tưởng của Hồ Chí Minh thành các quy định, các văn bản về hòa giải. Ngay từ ngày đầu thành lập nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa, Nhà nước đã ban hành các văn bản pháp luật quy định về hòa giải trong nội bộ nhân dân. Sắc lệnh số 13/SL ngày 17/4/1946 về tổ chức tòa án và ngạch thẩm phán, Sắc lệnh 51/SL ngày 17/4/1946 về ấn đinh thẩm quyền các Tòa án và sự phân công giữa các nhân viên trong Tòa án, trong đó Ban Tư pháp có nhiệm vụ hòa giải tất cả các việc về dân sự, thương sự và phạt vi cảnh. Đến năm 1964, Tổ hòa giải được thành lập ở cơ sở là một tổ chức xã hội, không phân xử mà chỉ giải thích, thuyết phục để giúp đỡ các bên tự nguyện giải quyết các xích mích, tranh chấp một cách có tình, có lý. Hiến pháp năm 1980 và Hiến pháp năm 1992 đều khẳng định “Ở cơ sở thành lập các tổ chức thích hợp của nhân dân để giải quyết những việc vi phạm pháp luật và tranh chấp nhỏ trong nhân dân theo quy định của pháp luật”. Pháp lệnh số 09/1998/PL-UBTVQH10 ngày 25 tháng 12 năm 1
7. 1998 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội về tổ chức và hoạt động hòa giải ở cơ sở (Pháp lệnh về hòa giải ở cơ sở) và Nghị định số 160/1999/NĐ- CP ngày 18/10/1999 của Chính phủ quy định chi tiết một số điều của Pháp lệnh về hòa giải ở cơ sở đã được ban hành. Qua 15 năm thi hành Pháp lệnh về hòa giải ở cơ sở, ngày 20/6/2013, Quốc hội đã thông qua Luật Hòa giải ở cơ sở; ngày 27/02/2014, Chính phủ đã ban hành Nghị đinh số 15/2014/NĐ-CP quy định chi tiết một số điều và biện pháp thi hành Luật hòa giải ở cơ sở (Nghị định số 15/2014/NĐ-CP). Sự ra đời của Luật Hòa giải ở cơ sở đánh dấu một bước phát triển quan trọng của pháp luật về hòa giải ở cơ sở, thể hiện sự quan tâm đặc biệt của Đảng và Nhà nước đối với công tác này, khẳng định vị trí, vai trò không thể thiếu của công tác hòa giải trong đời sống cộng đồng. Trong bối cảnh ngày nay, dưới sự tác động của tiến trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, xây dựng nền kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế, đời sống kinh tế - xã hội của người Việt Nam có những biến đổi sâu sắc, mạnh mẽ. Những mâu thuẫn, xích mích tranh chấp về quyền lợi phát sinh trong nhân dân có chiều hướng gia tăng với những diện mạo mới. Trước thực tế đó, hòa giải ở cơ sở là một phương thức giải quyết ngày càng đóng vai trò quan trọng về nhiều mặt. Hòa giải ở cơ sở không chỉ trực tiếp giải quyết những việc vi phạm pháp luật và tranh chấp nhỏ trong nhân dân, góp phần tăng cường đoàn kết trong cộng đồng dân cư người Việt. Mặt khác hòa giải ở cơ sở góp phần hạn chế đơn thư, khiếu kiện trong nhân dân, giảm bớt các vụ việc chuyển đến Tòa án hoặc cơ quan Nhà nước có thẩm quyền giải quyết, tiết kiệm thời gian, kinh phí cho Nhà nước và nhân dân từ đó thúc đẩy kinh tế - xã hội của đất nước phát triển, chủ động hội nhập sâu hơn vào các quan hệ quốc tế. Tuy nhiên, trên thực tế từng địa phương, hòa giải ở cơ sở có màu sắc riêng, biểu hiện tồn tại, vướng mắc dưới nhiều dạng thức khác nhau. Đối với tỉnh Ninh Bình, những năm qua, đặc biệt là từ khi có Luật Hòa giải ở cơ sở, hòa giải ở cơ sở trên địa bàn tỉnh đã nhận được sự quan tâm của cấp ủy, chính quyền địa phương; thiết lập được cơ chế phối hợp của cơ quan, tổ chức đối với hòa giải ở cơ sở; đến nay 100% thôn, xóm, tổ dân phố đã thành lập được tổ hòa giải; hoạt động của tổ hòa giải ngày một hiệu quả với tỷ lệ hòa giải thành tương đối cao, kết quả ấy đã góp phần nhất định phát huy 2
8. khối đại đoàn kết toàn dân, thực hiện quyền dân chủ của công dân, tạo điều kiện thuận lợi cho quản lý xã hội, quản lý Nhà nước từ đó ổn định tình hình chính trị, thúc đẩy kinh tế xã hội của tỉnh nhà phát triển. Bên cạnh những kết quả đạt được so với yêu cầu nhiệm vụ đặt ra, hòa giải ở cơ sở trên địa bàn tỉnh cũng còn nhiều những tồn tại, hạn chế. Hoạt động của tổ hòa giải ở cơ sở ở một số địa phương còn mang tính hình thức, chiếu lệ; việc bồi dưỡng kiến thức pháp luật và nghiệp vụ hòa giải chưa được thực hiện thường xuyên; kinh phí dành cho hòa giải ở cơ sở còn hạn chế; chế độ đãi ngộ, bồi dưỡng cho hòa giải viên chưa được quan tâm Những hạn chế đó đã ảnh hưởng không nhỏ đến vị trí hòa giải ở cơ sở trong xã hội, làm cho nhiều người không tự nguyện, nhiệt tình tham gia hòa giải ở cơ sở. Đó là lý do để tác giả chọn đề tài “Hòa giải ở cơ sở từ thực tiễn tỉnh Ninh Bình” làm luận văn tốt nghiệp Thạc sỹ chuyên ngành Luật Hiến pháp và Hành chính. Với hy vọng từ những vấn đề nghiên cứu về hòa giải ở cơ sở từ thực tiễn tỉnh Ninh Bình sẽ có ý nghĩa quan trọng về lý luận và thực tiễn đối với việc bảo đảm hòa giải cơ sở trong cả nước nói chung và trên địa bàn tỉnh Ninh Bình nói riêng, góp phần tích cực trong công cuộc xây dưng Nhà nước pháp quyền XHCN của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Hòa giải ở cơ sở là một nội dung được nhiều các nhà khoa học, nhà quản lý nghiên cứu, tiếp cận dưới những góc độ khác nhau. Ngoài một số luận án, luận văn cao học chuyên ngành luật học và quản lý hành chính công, hoạt động tìm hiểu về hòa giải ở cơ sở mới chủ yếu dừng ở dạng cẩm nang, hướng dẫn nghiệp vụ. Có thể chỉ ra một số công trình đề cập đến hòa giải ở cơ sở như sau: - Sách : Hướng dẫn quản lý công tác hòa giải ở cơ sở, Nhà xuất bản Tư pháp năm 2007; Cẩm nang bồi dưỡng cho hòa giải viên cơ sở, Nhà xuất bản Tư pháp năm 2007; Những nội dung cơ bản của Luật Hòa giải ở cơ sở, Quách Dương (chủ biên), Nhà xuất bản Tư pháp, Hà Nội - 2013; Quản lý nhà nước về công tác hòa giải ở cơ sở, Nguyễn Phương Thảo, Nhà xuất bản Tư pháp, Hà Nội - 2012; Sách Đánh giá năng lực cán bộ Tư pháp cấp tỉnh về quản lý, hướng dẫn 3
9. công tác hòa giải ở cơ sở, Nhà xuất bản Tư pháp năm 2005 (chương trình Hỗ trợ thực thi Chiến lược phát triển hệ thống pháp luật Việt Nam đến năm 2010); Sổ tay đào tạo giảng viên hòa giải cơ sở, tài liệu vụ phục vụ Đề án 2 “Củng cố, kiện toàn và nâng cao chất lượng nguồn nhân lực trong công tác PBGDPL, đáp ứng yêu cầu đổi mới, phát triển của đất nước” của Bộ Tư pháp năm 2012. - Luận án: Thực hiện pháp luật về Hòa giải cơ sở ở các tỉnh Đồng bằng Sông Cửu long, NCS Đồng Việt Phương, năm 2016; - Luận văn: Hòa giải ở cơ sở từ thực tiễn thành phố Hải phòng, Thạc sỹ Lưu Thị Thu Huyền, năm 2015; Hòa giải ở cơ sở từ thực tiễn huyện Bình Sơn, tỉnh Quảng Ngãi, Thạc sỹ Huỳnh Đức Oanh, năm 2014. Ngoài ra, còn có một số bài báo, tạp chí như: “Thương lượng và hòa giải – các phương thức giải quyết tranh chấp ngoài tố tụng tư pháp” của Nguyễn Trung Tín trên Tạp chí Nhà nước và pháp luật, số 01(237)/2008; “Một cách làm tốt công tác hòa giải ở cơ sở” của Ngọc Hiển, báo Pháp luật Việt Nam, ngày 27/9/2010; “Vai trò và sự phối hợp của MTTQ Việt Nam các cấp với các cơ quan tư pháp trong công tác hòa giải ở cơ sở”, Tạp chí Dân chủ và Pháp luật số chuyên đề tháng 6/2009; “Vai trò của chính quyền các cấp trong công tác hòa giải ở cơ sở”, Tạp chí Dân chủ và Pháp luật số chuyên đề tháng 6/2009 Đây là nguồn tư liệu quan trọng để tác giả tham khảo thực hiện đề tài này. Tuy nhiên, chưa có công trình nào nghiên cứu toàn diện và hệ thống về hòa giải ở cơ sở trên một địa bàn tỉnh Ninh Bình - như một đề tài độc lập - đi sâu nghiên cứu thực tiễn để đánh giá mặt được, mặt chưa được, từ đó đưa ra giải pháp, đề xuất giải pháp nhằm nâng cao hiệu lực, hiệu quả của công tác này. Đây là một trong những lý do thôi thúc học viên lựa chọn thực hiện chủ đề này trong quy mô của luận văn thạc sĩ luật học. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích Luận văn tập trung phân tích, đánh giá thực trạng hòa giải ở cơ sở trên địa bàn tỉnh Ninh Bình, từ đó xây dựng luật cứ khoa học nhằm tăng cường hòa giải ở cơ sở ở Việt Nam nói chung và trên địa bàn tỉnh Ninh Bình nói riêng. 4
10. 3.2. Nhiệm vụ Để thực hiện mục đích trên, luận văn có các nhiệm vụ sau đây: - Tiếp tục làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận về hòa giải ở cơ sở, phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến hòa giải ở cơ sở. - Đánh giá khách quan về thực trạng và phân tích nguyên nhân của thực trạng hòa giải ở cơ sở trên địa bàn tỉnh Ninh Bình. - Đề xuất các quan điểm, giải pháp tăng cường hòa giải ở cơ sở ở Việt Nam nói chung, trên địa bàn tỉnh Ninh Bình nói riêng trong giai đoạn hiện nay. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu - Luận văn tập trung nghiên cứu tình hình, thực trạng hòa giải ở cơ sở trên địa bàn tỉnh Ninh Bình. - Luận văn giới hạn phạm vi nghiên cứu trong khoảng thời gian từ năm 2013 đến nay. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Luận văn được nghiên cứu dựa trên cơ sở lý luận của Chủ nghĩa Mác-Lê nin và tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và pháp luật; các quan điểm, đường lối của Đảng về xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam; phát huy các giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của dân tộc, góp phần ổn định trật tự, an toàn xã hội từ đó thúc đẩy sự nghiệp phát triển kinh tế-xã hội của đất nước. Trong quá trình nghiên cứu đề tài, để đạt được các mục đích đề ra, tác giả đã sử dụng phương pháp luận của Chủ nghĩa Mác – Lênin và các phương pháp nghiên cứu khoa học cụ thể như: phương pháp trao đổi, phương pháp phân tích, phương pháp tổng hợp, phương pháp so sánh, phương pháp thống kê 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn - Luận văn phân tích, đánh giá một cách khá toàn diện về thực trạng hòa giải ở cơ sở tại tỉnh Ninh Bình. Từ đó đề ra các giải pháp tăng cường hòa giải ở cơ sở trên địa bàn cả nước và tại địa phương. - Luận văn có thể được dùng làm tài liệu phục vụ công tác nghiên cứu khoa học và lãnh đạo, quản lý, điều hành về hòa giải ở cơ sở. 5
11. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo và Phụ lục; luận văn gồm 3 chương: - Chương 1: Những vấn đề lý luận và pháp lý về hòa giải ở cơ sở - Chương 2: Thực trạng hòa giải ở cơ sở trên địa bàn tỉnh Ninh Bình - Chương 3: Quan điểm và giải pháp tăng cường hòa giải ở cơ sở từ thực tiễn tỉnh Ninh Bình 6
12. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LÝ VỀ HÒA GIẢI Ở CƠ SỞ 1.1. Quan niệm về hòa giải và hòa giải ở cơ sở 1.1.1. Khái niệm hòa giải Trong lịch sử phát triển của nhân loại, con người sinh ra, tồn tại và phát triển trong mối quan hệ bền chặt với cộng đồng và xã hội. Thông qua sinh hoạt cộng đồng, các cá nhân đã gắn kết với nhau thành cộng đồng dân cư, dân tộc, quốc gia, hình thành các quan hệ xã hội đa chiều, đa lợi ích đan xen nhau. Động lực vận động và phát triển của các quan hệ xã hội nói chung và các quan hệ dân sự nói riêng là nhu cầu thực tiễn của đời sống xã hội. Xã hội càng phát triển, càng văn minh thì quan hệ xã hội càng đa dạng, phong phú. Tuy nhiên, trong tổng thể các quan hệ xã hội đa dạng, phong phú, đa chiều, đa lợi ích, mâu thuẫn, thì việc tranh chấp là những hiện tượng phổ biến, thể hiện những giá trị cá nhân, mang tính xã hội, khách quan trong cuộc sống thường ngày. Đồng thời, chúng còn tạo ra động lực thay đổi quan hệ xã hội và phát triển tâm lý con người. Trong thực tiễn của đời sống xã hội, vấn đề không phải là tìm cách né tránh hay triệt tiêu những mâu thuẫn, tranh chấp, mà một đòi hỏi khách quan đặt ra là cần lựa chọn biện pháp tích cực, hữu hiệu để giải quyết chúng. Khi có mâu thuẫn, tranh chấp xảy ra, các chủ thể có thể tự mình hoặc nhờ cá nhân, tổ chức giải quyết để bảo vệ quyền lợi của mình thông qua các biện pháp: hòa giải, trọng tài, xét xử. Trong các biện pháp nêu trên, hòa giải là một biện pháp quan trọng để giải quyết những mâu thuẫn, tranh chấp trong đời sống xã hội. Thông qua hòa giải, mọi người thấy được điều hay, lẽ phải, giải quyết kịp thời không để cho mâu thuẫn, tranh chấp nhỏ trở thành lớn, đơn giản trở thành phức tạp. Trong nội bộ cộng đồng dân cư, hòa giải các mâu thuẫn, tranh chấp được các cá nhân hoặc Tổ hòa giải ở cơ sở thực hiện. Khi các thiết chế chính thức trong đời sống xã hội được hình thành để giải quyết các tranh chấp như cơ quan Trọng tài, Tòa án, thì biện pháp hòa giải vẫn được duy trì trong hoạt động tố tụng của các cơ quan này và phát huy ý nghĩa của nó trong đời sống xã hội. Hòa giải mang ý nghĩa là một biện pháp truyền thống để giải quyết các mâu thuẫn, tranh chấp trong đời sống xã hội không chỉ ở Việt Nam, mà còn tồn tại và 7
13. phát triển ở nhiều nước trên thế giới. Tuy nhiên, quan niệm về hòa giải còn có những vấn đề chưa thống nhất cả về lý luận cũng như thực tiễn. Trong khoa học cũng như trong thực tiễn có nhiều quan niệm về hòa giải tùy theo cách tiếp cận phù hợp với từng loại hình hòa giải. Một số luật gia cho rằng hòa giải là chế định pháp luật về hòa giải, coi hòa giải như một nguyên tắc, trình tự, thủ tục giải quyết các vụ án dân sự, hôn nhân gia đình, kinh tế, lao động của Tòa án; còn các nhà thực tiễn thì coi hòa giải là những hành vi thuyết phục các bên tranh chấp xóa bỏ những tranh chấp, mâu thuẫn, bất đồng, tiến đến sự hòa thuận, đoàn kết, thương yêu đùm bọc lẫn nhau, cùng nhau xây dựng gia đình hạnh phúc, phát triển nhiều mặt về kinh tế, văn hóa, xã hội. Trên thế giới có nhiều quan niệm về hòa giải. Theo Hiệp hội hòa giải Hoa Kỳ thì “hòa giải là một quá trình, trong đó bên thứ ba giúp hai bên tranh chấp ngồi lại với nhau để cùng giải quyết vấn đề của họ” [19, tr.9]. Theo quan niệm này, người hòa giải không tham gia vào quá trình hoặc vào việc thỏa thuận các giải pháp. Vai trò chủ yếu của người hòa giải là người trung gian giúp cho hai bên tranh chấp tự nguyện ngồi lại với nhau, tạo điều kiện cho họ duy trì đối thoại và thương lượng giải quyết mâu thuẫn, bất đồng. Theo từ điển thuật ngữ của ILO/EASMAT về quan hệ lao động và các vấn đề liên quan coi “hòa giải là sự tiếp nối của quá trình thương lượng đó các bên cố gắng làm điều hòa những ý kiến bất đồng. Bên thứ ba đóng vai trò người trung gian hoàn toàn độc lập với hai bên , không có quyền áp đặt , hành động như một người môi giới, giúp hai bên ngồi lại với nhau và tìm cách đưa các bên tranh chấp tới những điểm mà họ có thể thỏa thuận được”.[19, tr.10] Theo từ điển tiếng Việt của nhà xuất bản Đà Nẵng – Trung tâm tin học xuất bản năm 1998, thì hòa giải được hiểu là “thuyết phục các bên đồng ý chấm dứt xung đột hoặc xích mích một cách ổn thỏa”[50, tr.430]. Quan niệm này nêu lên phương thức và mục đích của hòa giải, nhưng chưa khái quát được bản chất, nội dung và các yếu tố cấu thành các loại hình hòa giải. Trên thực tế, cả trong lý luận cũng như trong thực tiễn, các luật gia cho rằng khó có thể đưa ra một khái niệm hòa giải chung cho tất cả các loại hình hòa giải trong đời sống xã hội, vì mỗi một loại hình 8
14. hòa giải đều có đối tượng là các tranh chấp có tính chất đặc trưng riêng của mình; trình tự, thủ tục tiến hành hòa giải, chủ thể tham gia quan hệ hòa giải của mỗi loại hình hòa giải cũng khác nhau, mặc dù, các loại hình hòa giải cũng có một số đặc trưng chung giống nhau (hiểu theo nghĩa rộng). Trong từ điển luật học Black,s (West Pub,1983), hòa giải (mediation) là: “ Sự can thiệp; sự làm trung gian hòa giải; hành vi của người thứ ba làm trung gian giữa hai bên tranh chấp nhằm thuyết phục họ dàn xếp hoặc giải quyết tranh chấp giữa họ. Việc giải quyết tranh chấp thông qua người trung gian hòa giải (bên trung lập)” [19, tr.10]. Định nghĩa này đã nêu được hình vi, vai trò trung gian của bên thứ ba trong hòa giải. Theo từ điển luật học Pháp (Vocabulaire Juridique, Presses Univ.de France, 2edition) “hòa giải là phương thức giải quyết tranh chấp với sự giúp đỡ của người trung gian thứ ba (hòa giải viên) để giúp đưa ra các đề nghị giải quyết một cách thân thiện”[19, tr.10]. Trong hòa giải, việc tôn trọng quyền tự định đoạt của các bên tranh chấp về thỏa thuận giải quyết tranh chấp là một nguyên tắc cơ bản. Việc hòa giải viên “đưa ra đề nghị giải quyết một cách thân thiện” đôi khi sẽ có những tác động khách quan vào thỏa thuận của các bên tranh chấp. Trong khoa học pháp lý cũng có nhiều quan niệm khác nhau về hòa giải. Có quan niệm cho rằng: "Hòa giải là quá trình giải quyết những mâu thuẫn, tranh chấp giữa các bên. Trong quá trình hòa giải cần đến một bên thứ ba với vai trò trung lập, làm trung gian giúp các bên tranh chấp giải quyết được những bất đồng và đạt được một thỏa thuận phù hợp với quy định của pháp luật, đạo đức xã hội và tự nguyện thực hiện những thỏa thuận đó”. Theo quan niệm này, hòa giải có mục đích giải quyết thành công các tranh chấp. Tuy trong thực tế, không phải tất cả các trường hợp hòa giải đều thành công nhưng hòa giải là cơ hội để các bên có thể tìm kiếm giải pháp giải quyết tranh chấp với sự giúp đỡ của một bên trung gian (hòa giải viên). Thông qua hòa giải, nếu các bên tranh chấp không thỏa thuận được với nhau về chấm dứt tranh chấp thì họ cũng có cơ hội để tìm hiểu nhau về nguyên nhân của tranh chấp, thể hiện thiện chí, kiềm chế được mức độ mâu thuẫn, xung đột. 9
15. Cũng có tác giả cho rằng, hòa giải, xét ở mức độ chung nhất, là hình thức giải quyết tranh chấp, mà theo đó các bên trong quá trình thương lượng có sự tham gia của bên thứ ba độc lập do hai bên cùng chấp nhận hay chỉ định làm vai trò trung gian để hỗ trợ cho các bên nhằm tìm kiếm những giải pháp thích hợp cho việc giải quyết xung đột, chấm dứt các tranh chấp, bất hòa. Ở nước ta hiện nay có những hình thức hòa giải khác nhau: hòa giải tại Tòa án theo quy định của pháp luật tố tụng dân sự, hôn nhân và gia đình, hòa giải các tranh chấp lao động, hòa giải bằng trọng tài thương mại, hòa giải các tranh chấp nhỏ tại cộng đồng dân cư thông qua hòa giải ở cơ sở. Điều 127, Hiến pháp năm 1992 ghi nhận: “Ở cơ sở, thành lập các tổ chức thích hợp của nhân dân để giải quyết những vi phạm pháp luật và những tranh chấp nhỏ trong nhân dân theo quy định của pháp luật”. Điều 1, Pháp lệnh về hòa giải ở cơ sở quy định: “Hòa giải ở cơ sở là việc hướng dẫn, giúp đỡ, thuyết phục các bên đạt được thỏa thuận, tự nguyện giải quyết với nhau những việc vi phạm pháp luật và tranh chấp nhỏ nhằm giữ gìn đoàn kết trong nội bộ nhân dân, phòng ngừa, hạn chế vi phạm pháp luật, bảo đảm trật tự an toàn xã hội trong cộng đồng dân cư”. Hòa giải cũng là giải quyết các tranh chấp, bất đồng giữa hai hay nhiều bên tranh chấp bằng việc các bên dàn xếp, thương lượng với nhau có sự tham gia của bên thứ ba (không phải là bên tranh chấp). Hòa giải còn được hiểu ở góc độ rộng hơn là một quá trình, trong đó bên thứ ba giúp hai bên tranh chấp ngồi lại với nhau để cùng giải quyết vấn đề của họ. Hòa giải cũng được coi là sự tiếp nối của quá trình thương lượng, trong đó các bên cố gắng làm điều hoà những ý kiến bất đồng. Mặc dù những quan niệm trên đây còn có những quan điểm khác nhau, nhưng có thể thấy rằng các quan niệm đều thống nhất xác định hòa giải là một biện pháp giải quyết các mâu thuẫn, tranh chấp và có những đặc điểm sau: Thứ nhất, bảo đảm quyền tự định đoạt của các bên trong việc giải quyết mâu thuẫn tranh chấp Trong giao lưu dân sự, các bên hoàn toàn tự thỏa thuận, tự nguyện, không bên nào áp đặt bên nào hoặc cấm đoán, cưỡng ép, đe dọa, ngăn cản bên nào. Mọi thỏa thuận, cam kết phải do chính các bên quyết định. Quyền tự định đoạt của đương sự 10
16. trong giao lưu dân sự được pháp luật bảo đảm. Điều 4, Bộ luật Dân sự 2005 quy định: “Quyền tự do cam kết, thỏa thuận trong việc xác lập quyền, nghĩa vụ được pháp luật bảo đảm, nếu cam kết, thỏa thuận đó không vi phạm điều cấm của pháp luật, không trái đạo đức xã hội. Trong quan hệ dân sự, các bên hoàn toàn tự nguyện, không bên nào được áp đặt, cấm đoán, cưỡng ép, đe dọa, ngăn cản bên nào. Cam kết, thỏa thuận hợp pháp có hiệu lực bắt buộc thực hiện đối với các bên và phải được cá nhân, pháp nhân, chủ thể khác tôn trọng”. Khi có tranh chấp xảy ra, các chủ thể có quyền tự thương lượng, định đoạt phương thức giải quyết tranh chấp đó theo quy định của pháp luật. Mặt khác, pháp luật cũng quy định hòa giải là một nguyên tắc cơ bản trong giao lưu dân sự. Điều 12, Bộ luật Dân sự 2005 về nguyên tắc hòa giải nêu rõ: “Trong quan hệ dân sự, việc hòa giải giữa các bên phù hợp với quy định của pháp luật được khuyến khích”. Quyền tự định đoạt của đương sự trong hòa giải để giải quyết các mâu thuẫn, tranh chấp thể hiện ở những điểm cơ bản sau: Một là, sự tự nguyện hòa giải của các bên mâu thuẫn, tranh chấp Khi có mâu thuẫn, tranh chấp xảy ra, hòa giải hay không hòa giải mâu thuẫn, tranh chấp đó do chính các bên quyết định, không một ai với bất cứ hình thức nào được ép buộc các bên hòa giải. Quyền tự nguyện hòa giải của các bên mâu thuẫn, tranh chấp được pháp luật bảo đảm. Luật Hòa giải ở cơ sở năm 2013 đã quy định: “Tôn trọng sự tự nguyện của các bên; không bắt buộc, áp đặt các bên trong hòa giải ở cơ sở”. Đây là một trong những nguyên tắc cơ bản của hòa giải ở cơ sở. Trong tố tụng dân sự, hòa giải là một nguyên tắc, thủ tục trong quá trình giải quyết các vụ án dân sự. Thông qua hòa giải, Tòa án giúp đỡ các đương sự thỏa thuận với nhau về giải quyết tranh chấp. Tuy nhiên, việc quy định hòa giải là một nguyên tắc, thủ tục tố tụng không có nghĩa là bắt buộc các đương sự phải hòa giải, mà xác định trách nhiệm của Tòa án trong quá trình giải quyết tranh chấp phải tạo điều kiện để các đương sự hòa giải với nhau. Việc có hòa giải hay không về giải quyết vụ án do các đương sự quyết định, không một ai có quyền bắt buộc các đương sự phải hòa giải. 11
17. Hai là, sự thỏa thuận về giải quyết mâu thuẫn, tranh chấp phải do chính các bên mâu thuẫn, tranh chấp quyết định phù hợp với pháp luật và truyền thống, đạo đức xã hội Chỉ có chủ thể có quyền và nghĩa vụ đang mâu thuẫn, tranh chấp thì mới có quyền thỏa thuận về giải quyết mâu thuẫn, tranh chấp đó. Mọi quyết định về giải quyết mâu thuẫn, tranh chấp bằng hòa giải phải thể hiện ý chí tự nguyện của chính các đương sự, mà không có sự can thiệp, áp đặt từ bên ngoài. Đương nhiên, nội dung thỏa thuận của các bên mâu thuẫn, tranh chấp không trái với pháp luật, truyền thống, đạo đức xã hội; không được làm ảnh hưởng đến quyền và lợi ích cá nhân và tổ chức khác có liên quan. Thứ hai, nhân vật trung tâm của hòa giải là bên trung gian giúp cho các bên mâu thuẫn, tranh chấp thỏa thuận với nhau về giải quyết mâu thuẫn, tranh chấp Quá trình hòa giải đòi hỏi cá nhân hoặc tổ chức có vai trò trung gian, khách quan giúp đỡ các bên thỏa thuận về việc giải quyết mâu thuẫn, tranh chấp và không áp đặt hoặc can thiệp vào nội dung thỏa thuận đó. Theo quy định của pháp luật, bên trung gian có thể là Tòa án khi hòa giải các vụ án dân sự, hoặc có thể là Hội đồng hòa giải lao động cơ sở khi giải quyết các tranh chấp lao động, hoặc có thể là cơ quan Trọng tài khi hòa giải các tranh chấp kinh tế, hoặc có thể là Tổ hòa giải ở cơ sở khi giải quyết các mâu thuẫn, tranh chấp nhỏ trong nội bộ nhân dân. Bất kỳ cá nhân, tổ chức nào cũng có thể giúp các bên đi đến thỏa thuận giải quyết tranh chấp, bất đồng nếu các bên tranh chấp mong muốn. Mâu thuẫn, tranh chấp do các bên tự thương lượng để giải quyết, hoặc được giải quyết bằng biện pháp tài phán thì việc giải quyết mâu thuẫn, tranh chấp đó không phải là hòa giải. Đây là điểm khác biệt giữa hòa giải với các biện pháp giải quyết tranh chấp khác. Xuất phát từ những quan niệm trên, có thể hiểu: hòa giải là phương thức giải quyết các mâu thuẫn, tranh chấp, theo đó, với sự giúp đỡ của cá nhân, tổ chức giữ vai trò trung gian, các bên tranh chấp tự nguyện thỏa thuận giải quyết các tranh chấp, mâu thuẫn, phù hợp với quy định của pháp luật, truyền thống đạo đức xã hội. 12
18. 1.1.2. Khái niệm và đặc điểm hòa giải ở cơ sở Theo quy định tại Điều 2 của Luật Hòa giải ở cơ sở thì: Hoà giải ở cơ sở là việc hoà giải viên hướng dẫn, giúp đỡ các bên đạt được thỏa thuận, tự nguyện giải quyết với nhau các mâu thuẫn, tranh chấp, vi phạm pháp luật theo quy định của Luật hòa giải ở cơ sở”. Theo quy định này, hòa giải ở cơ sở có các đặc điểm sau: Về chủ thể thực hiện hòa giải: Tổ hoà giải hiện nay không phải là một tổ chức chính quyền mà là một tổ chức quần chúng của nhân dân được thành lập theo đơn vị dân cư ở cơ sở: xóm, thôn, làng, bản, ấp, tổ dân phố, cụm dân cư. Việc hoà giải, giải quyết những vi phạm pháp luật và tranh chấp nhỏ trong nhân dân do hòa giải viên thực hiện. Trong quá trình hòa giải, nếu thấy cần thiết, hòa giải viên và một trong các bên được sự đồng ý của bên kia có thể mời người có uy tín trong dòng họ, người có trình độ pháp lý, có kiến thức xã hội; già làng, người có chức sắc tôn giáo, người biết rõ vụ, việc; đại diện của cơ quan, tổ chức hoặc người có uy tín khác tham gia hòa giải. Như vậy, ngoài tổ viên tổ hòa giải thì việc hòa giải được tiến hành bởi nhiều chủ thể khác ngoài tổ hòa giải, tùy theo đặc điểm của từng vụ việc mà tổ hòa giải quyết định người nào được mời tham gia vụ việc hòa giải đó, số hòa giải viên cho vụ việc hòa giải. Về bản chất của quá trình hòa giải: Trong hoạt động hoà giải, các bên tranh chấp cần đến một bên thứ ba (sau đây gọi là Hoà giải viên) làm trung gian, giúp họ đạt được một thỏa thuận, giải quyết được những bất đồng. Trong quá trình hoà giải, Hoà giải viên có vai trò trung lập, khách quan, vận dụng pháp luật, đạo đức xã hội và phong tục tập quán tốt đẹp của nhân dân ta, để giải thích, hướng dẫn, giúp đỡ và thuyết phục các bên tranh chấp tự nguyện giải quyết với nhau những vi phạm pháp luật và tranh chấp nhỏ, xoá bỏ mâu thuẫn, bất đồng và đạt được thoả thuận phù hợp với pháp luật và đạo đức xã hội, nhằm giữ gìn sự đoàn kết trong nội bộ nhân dân, góp phần phòng ngừa và hạn chế vi phạm pháp luật, giữ gìn an ninh chính trị, trật tự, an toàn xã hội trong cộng đồng dân cư. Các thỏa thuận, cam kết từ kết quả của quá trình hòa giải không có giá trị bắt buộc cưỡng chế thi hành mà phụ thuộc vào thiện chí, sự tự nguyện của các bên. 13
19. Về phương pháp hòa giải: Việc hòa giải được tiến hành chủ yếu bằng lời nói, trên cơ sở pháp luật, đạo đức xã hội và bằng uy tín của mình, Hòa giải viên giải thích, thuyết phục, giáo dục, cảm hoá, động viên các bên tranh chấp tự hoà giải, đi đến thoả thuận giải quyết tranh chấp, mâu thuẫn và những bất đồng với phương châm kiên trì và bền bỉ không có giới hạn. Trong trường hợp các bên tranh chấp yêu cầu tổ viên Tổ hòa giải lập biên bản hòa giải thì Tổ hòa giải lập biên bản. Tuy nhiên, biên bản hòa giải không phải là một chứng cứ pháp lý và cũng không làm phát sinh hậu quả pháp lý. Đó chỉ là sự thỏa thuận giữa các bên mang ý nghĩa đạo lý, danh dự và tạo nên sự ràng buộc về mặt đạo lý và tâm lý giữa các bên. Về quy trình, thủ tục hòa giải: Trình tự, thủ tục hoà giải không quy định bắt buộc và không có một khuôn mẫu thống nhất chung. Trong quá trình hòa giải, tuỳ thuộc đối tượng, tính chất vụ việc, điều kiện mâu thuẫn và quan hệ gia đình, xã hội của các bên tranh chấp mà Hoà giải viên lựa chọn phương pháp, cách thức, kỹ năng hoà giải phù hợp. Hòa giải ở cơ sở là một truyền thống, một đạo lý tốt đẹp của dân tộc Việt Nam. Hoạt động hòa giải mang đậm tính nhân văn sâu sắc, hoạt động vì mọi người và trên cơ sở tình người. Mục đích chính của công tác hòa giải ở cơ sở nhằm giữ gìn tình làng, nghĩa xóm, tình đoàn kết tương thân, tương ái trong cộng đồng, tập thể, hàn gắn, vun đắp sự hòa thuận, hạnh phúc cho từng gia đình. Hòa giải mang lại niềm vui cho mọi người, mọi nhà và góp phần giữ gìn trật tự an toàn xã hội, nâng cao ý thức chấp hành và tôn trọng pháp luật cho người dân. Với tầm quan trọng trên, ngày 20 tháng 6 năm 2013, Quốc hội đã ban hành Luật số: 35/2013/QH13 về Hòa giải ở cơ sở thay cho Pháp lệnh về hoà giải ở cơ sở. Đây là văn bản pháp luật cao nhất từ trước đến nay. Ngày 27 tháng 02 năm 2014, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 15/2014/NĐ-CP quy định chi tiết một số điều và biện pháp thi hành Luật hòa giải ở cơ sở. Đây là những văn bản pháp lý quan trọng thể hiện sự quan tâm đặc biệt của Đảng và Nhà nước đối với công tác hòa giải ở cơ sở, khẳng định vị trí, vai trò không thể thiếu được của công tác này trong đời sống cộng đồng. Đồng thời xuất phát từ tình hình thực tế trong điều kiện 14