Luận văn Hình sự hóa trong bộ luật hình sự Việt Nam năm 2015

Nội dung text: Luận văn Hình sự hóa trong bộ luật hình sự Việt Nam năm 2015

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI DƢƠNG THỊ HỒNG THUẬN HÌNH SỰ HÓA TRONG BỘ LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM NĂM 2015 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI, năm 2017
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI DƢƠNG THỊ HỒNG THUẬN HÌNH SỰ HÓA TRONG BỘ LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM NĂM 2015 Chuyên ngành : Luật Hình sự và Tố tụng Hình sự Mã số : 60.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. PHẠM VĂN TỈNH HÀ NỘI, năm 2017
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng số liệu và kết quả trong luận văn thạc sĩ là hoàn toàn trung thực và không trùng lắp với các đề tài khác trong cùng lĩnh vực nghiên cứu khoa học của riêng tôi. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong luận văn đảm bảo độ tin cậy, chính xác và trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận văn Dương Thị Hồng Thuận
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 CHƢƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ HÌNH SỰ HÓA 7 1.1. Chính sách về tội phạm và hình phạt 7 1.2. Khái niệm về hình phạt, hình sự hóa và các hình thức thực hiện hình sự hóa 10 1.3. Cơ sở của hình sự hoá 17 CHƢƠNG 2. THỰC TRẠNG HÌNH SỰ HOÁ TRONG BỘ LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM NĂM 2015 30 2.1. Hình sự hóa tại Phần chung của BLHS năm 2015 30 2.2. Hình sự hóa tại Phần các tội phạm của BLHS năm 2015 39 CHƢƠNG 3. KIẾN NGHỊ VỀ HÌNH SỰ HOÁ GÓP PHẦN HOÀN THIỆN BỘ LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM NĂM 2015 57 3.1. Quan điểm, định hướng của Đảng ta về cải cách tư pháp - một căn cứ quan trọng để thực hiện hình sự hoá trong điều kiện hiện nay ở nước ta 57 3.2. Một số kiến nghị về hình sự hoá góp phần hoàn thiện BLHS năm 2015 58 KẾT LUẬN 77 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC
5. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLHS : Bộ luật hình sự PLHS : Pháp luật hình sự UNCAC : Công ước của Liên Hợp Quốc về chống tham nhũng
6. DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu Tên bảng Trang bảng Thống kê các loại hình phạt chính được quy định đối với các 2.1 41 tội danh mới (xét theo khung hình phạt) Thống kê các loại hình phạt đối với pháp nhân thương mại 2.2 44 phạm tội tại các tội danh (phân theo điều luật)
7. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Thực tế cho thấy, đấu tranh phòng, chống tội phạm được thực hiện bằng nhiều biện pháp khác nhau, trong đó biện pháp pháp luật hình sự (PLHS) là cốt lõi nhằm đảm bảo các quyền con người và các giá trị cơ bản khác của xã hội. Khả năng phòng ngừa, đặc biệt là khả năng chống tội phạm của PLHS phụ thuộc vào nhiều yếu tố, trong đó có việc đánh giá đúng đắn tính chất và đặc điểm của các quan hệ xã hội đang và sẽ tồn tại, phát triển trong xã hội, để từ đó xác định nhu cầu bảo vệ bằng luật hình sự sao cho phù hợp với đòi hỏi của thực tế đời sống xã hội, cũng tức là phù hợp với yêu cầu của Đảng và mong đợi của Nhân dân. Đây chính là nội dung cốt lõi của quá trình lập pháp hình sự với hai “gọng kìm” là tội phạm hóa và hình sự hóa. Ở giai đoạn hiện nay, Nghị quyết số 49-NQ/TW của Bộ Chính trị ngày 02 tháng 6 năm 2005 về Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 đã đặt ra yêu cầu: “Khắc phục tình trạng hình sự hóa quan hệ kinh tế, quan hệ dân sự và bỏ lọt tội phạm. Quy định là tội phạm đối với những hành vi nguy hiểm cho xã hội mới xuất hiện trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội, khoa học, công nghệ và hội nhập quốc tế. Quy định trách nhiệm hình sự nghiêm khắc hơn đối với những tội phạm là người có thẩm quyền trong thực thi pháp luật, những người lợi dụng chức vụ, quyền hạn để phạm tội. Người có chức vụ càng cao mà lợi dụng chức vụ, quyền hạn phạm tội thì càng phải xử lý nghiêm khắc để làm gương cho người khác”. Như vậy, nghiên cứu đề tài về tội phạm hóa và hình sự hóa trước hết có ý nghĩa về mặt chính trị. Mặt khác, mặt thực tế, quá trình tội phạm hóa và hình sự hóa đã diễn ra trong suốt thời gian qua ở nước ta với các dấu mốc quan trọng. Đó là sự hiện diện của Bộ luật hình sự (BLHS) năm 1985 và các lần bổ sung, sửa đổi diễn ra sau đó. Cụ thể, BLHS năm 1985 có bốn lần sửa đổi, bổ sung một số điều vào các năm 1989, 1991, 1992, 1997; lần sửa đổi, bổ sung thứ năm là lần pháp điển hoá thứ hai bằng việc ban hành một BLHS mới đó là BLHS năm 1999; lần sửa đổi, bổ sung thứ sáu là vào năm 2009 đã sửa đổi, bổ sung một số điều của BLHS năm 1999 và lần thứ bảy là lần sửa 1
8. đổi, bổ sung một cách toàn diện đánh dấu một bước tiến mới trong hoạt động lập pháp hình sự, đó là ban hành BLHS năm 2015 thay thế BLHS năm 1999 đã được sửa đổi, bổ sung năm 2009 (Tuy vậy, BLHS năm 2015 đã phải lùi hiệu lực thi hành đến năm 2018). Như vậy, bản thân BLHS thành văn, tức là BLHS ở mỗi giai đoạn có hiệu lực, vốn giữ vai trò là chất liệu nghiên cứu của khoa học các chuyên ngành khác nhau. Và ở đây đang muốn nói đến chuyên ngành khoa học luật hình sự mà vấn đề cụ thể phải quan tâm là sự phù hợp giữa luật và thực tế trong việc quy định tội phạm và hình phạt ở mỗi BLHS thành văn. Điều này có nghĩa rằng, việc nghiên cứu một cách có hệ thống về thực trạng tội phạm hóa và hình sự hoá trong BLHS năm 2015, làm rõ những yếu tố xã hội nào, những quá trình phát triển nào đã dẫn đến những thay đổi trong các quy định của pháp luật hình sự về tội phạm và hình phạt, xác định mức độ phù hợp hay chưa phù hợp giữa hai khách thể nghiên cứu đó để có kiến nghị điều chỉnh, là khả thi và là nhu cầu cần thiết hiện nay cả về mặt lý luận và thực tiễn. Với nhận thức như vậy, đề tài: “Hình sự hóa trong Bộ luật hình sự Việt Nam năm 2015” đã được tác giả lựa chọn để nghiên cứu. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Trong khoa học pháp lý hình sự, vấn đề hình sự hóa với vai trò là một trong những biện pháp để thực hiện chính sách hình sự không phải là vấn đề mới mà đã được quan tâm nghiên cứu. Có thể kể đến một số công trình nghiên cứu tiêu biểu như: Sách chuyên khảo “Tội phạm học, Luật hình sự và Luật Tố tụng hình sự Việt Nam” của Viện Nghiên cứu Nhà nước và Pháp luật do TS. Đào Trí Úc chủ biên, Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia Hà Nội, năm 1995; Sách chuyên khảo “Luật Hình sự Việt Nam (quyển I)” của TS Đào Trí Úc, Nhà xuất bản Khoa học xã hội, năm 2000; Sách chuyên khảo sau đại học “Những vấn đề cơ bản trong khoa học Luật Hình sự” của PGS.TSKH. Lê Văn Cảm, Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội, năm 2005; sách chuyên khảo “Chính sách hình sự trong thời kỳ đổi mới ở Việt Nam” do TS. Phạm Văn Lợi chủ biên, Nhà xuất bản Tư Pháp, năm 2007; Luận án tiến sĩ luật học “Chính sách hình sự và việc thực hiện chính sách hình sự ở nước ta” của tác giả Phạm Thư, năm 2005. 2
9. Một số công trình nghiên cứu đề cập đến vấn đề hình sự hoá ở một số khía cạnh cụ thể như: Luận văn thạc sĩ luật học “Tội phạm hóa, phi tội phạm hóa, hình sự hóa và phi hình sự hóa theo Bộ luật Hình sự Việt Nam năm 1999” của tác giả Phạm Quý Tiêu, năm 2001; Luận án tiến sĩ luật học “tội phạm hóa - phi tội phạm hóa; hình sự hóa - phi hình sự hóa những hành vi xâm phạm trật tự quản lý kinh tế trong giai đoạn hiện nay tại Việt Nam” của tác giả Nguyễn Thị Thu Hương, năm 2011 và các công trình nghiên cứu liên quan đến vấn đề này thể hiện qua những bài viết trên các tạp chí chuyên ngành, cụ thể như các bài viết: “Những đòi hỏi của nguyên tắc công bằng đối với việc quy định hệ thống hình phạt”, Võ Khánh Vinh, Tạp chí Nhà nước và pháp luật, số 03 năm 1992; “Về hiện tượng hình sự hoá các quan hệ kinh tế, dân sự trong lĩnh vực tín dụng ngân hàng”, Nguyễn Văn Vân, Tạp chí Khoa học pháp lý, số 02 năm 2001; “Hình sự hoá và phi hình sự hoá: Những vấn đề lý luận cơ bản”, Lê Cảm, Tạp chí Nhà nước và pháp luật, số 5 năm 2005; “Hình sự hoá hành vi tham nhũng trong lĩnh vực công theo công ước phòng chống tham nhũng của Liên Hợp Quốc”, Bùi Thế Tỉnh, Tạp chí Khoa học pháp lý, số 01 năm 2012; Những công trình vừa nêu rất có giá trị tham khảo để thực hiện đề tài “Hình sự hóa trong Bộ luật hình sự Việt Nam năm 2015”. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích của luận văn là nghiên cứu để làm sáng tỏ cơ sở khoa học và cơ sở thực tiễn của vấn đề hình sự hóa trong sự phát triển của luật hình sự Việt Nam, trên cơ sở đó chỉ ra thực trạng hình sự hoá trong BLHS năm 2015. Từ những nghiên cứu đó để đưa ra những kiến nghị về hình sự hoá góp phần hoàn thiện BLHS năm 2015 trong điều kiện hiện nay ở nước ta. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nêu trên, luận văn sẽ giải quyết những nhiệm vụ chủ yếu sau: Một là, trên cơ sở nhận thức về chính sách tội phạm và hình phạt, tập trung nghiên cứu để làm rõ hơn những vấn đề lý luận cơ bản của hình sự hóa trong hoạt động lập pháp như khái niệm, hình thức, cơ sở của hình sự hóa. Từ đó góp phần bổ 3
10. sung cho lý luận về hình sự hóa trong lập pháp hình sự. Hai là, làm sáng tỏ những vấn đề phù hợp và chưa phù hợp của thực trạng hình sự hóa trong BLHS năm 2015, trong đó có sự so sánh, đối chiếu với BLHS năm 1999 đã được sửa đổi, bổ sung năm 2009 (sau đây gọi chung là BLHS năm 1999) và kết hợp xem xét sự biến đổi của đời sống xã hội. Ba là, đưa ra những đề xuất, kiến nghị về hình sự hoá góp phần hoàn thiện BLHS năm 2015. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài luận văn là tìm hiểu và xác định sự phù hợp, chưa phù hợp giữa quy định của BLHS năm 2015 về vấn đề hình sự hoá với đòi hỏi của thực tế đời sống xã hội, cũng như với tư tưởng lập pháp hình sự mà Đảng ta đã đề ra ở thời kỳ hiện nay. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Về nội dung, đề tài được thực hiện trên cơ sở của khoa học luật hình sự thuộc chuyên ngành Luật hình sự và tố tụng hình sự. Do hình sự hoá là một vấn đề phức tạp, có nhiều nội dung (hợp phần), nên trong phạm vi của một đề tài luận văn thạc sĩ luật học, tác giả chỉ giới hạn phạm vi nghiên cứu là những sửa đổi, bổ sung theo hướng hình sự hoá trong BLHS năm 2015, tức là tập trung thể hiện theo hướng mở rộng phạm vi tác động của PLHS về hình phạt trong BLHS năm 2015 so với BLHS năm 1999. Về thời gian, luận văn sử dụng chất liệu nghiên cứu chính là BLHS năm 1999 và BLHS năm 2015. Về không gian, luận văn được phép đề cập trong phạm vi toàn quốc, song số liệu thực tế, xin chỉ sử dụng số liệu thống kê xét xử hình sự của tỉnh Quảng Bình. 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Luận văn được thực hiện trên cơ sở lý luận và phương pháp luận của chủ nghĩa Mác-Lênin, Tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và pháp luật, những quan điểm của Đảng và Nhà nước ta thể hiện trong chính sách hình sự về đấu tranh phòng, chống tội 4
11. phạm nói chung và chính sách về hình phạt nói riêng. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Trên cơ sở các tài liệu tham khảo, trong quá trình nghiên cứu đề tài, tác giả sử dụng các phương pháp cụ thể và đặc thù của khoa học luật hình sự như: phương pháp phân tích và tổng hợp; phương pháp so sánh; phương pháp diễn dịch; phương pháp quy nạp; phương pháp thống kê 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Đây là luận văn đầu tiên nghiên cứu một cách có hệ thống và chuyên sâu về thực trạng hình sự hóa trong BLHS năm 2015 trong bối cảnh BLHS năm 2015 đã bị lùi hiệu lực thi hành để sửa đổi, bổ sung do có quá nhiều nội dung chưa phù hợp, trong đó có vấn đề hình sự hóa. đề tài luận văn có ý nghĩa quan trọng cả về lý luận cũng như trong hoạt động thực tiễn ở thời điểm hiện nay. 6.1. Ý nghĩa lý luận Kết quả nghiên cứu của luận văn có thể được vận dụng để xây dựng các biện pháp góp phần hoàn thiện chính sách pháp luật hình sự nói chung và chính sách về hình phạt nói riêng, qua đó góp phần nâng cao hiệu quả phòng ngừa và đấu tranh phòng, chống tội phạm trong tình hình hiện nay ở Việt Nam; đồng thời góp phần quan trọng trong việc giữ gìn an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, tổ chức và công dân. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Kết quả nghiên cứu của luận văn có ý nghĩa thực tiễn trong việc đưa ra những đóng góp về điểm mới trong chính sách hình phạt phục vụ cuộc đấu tranh với tội phạm, đánh giá về thực trạng hình sự hóa trong BLHS, rút ra những giá trị hợp lý và chưa hợp lý của vấn đề hình sự hóa trong BLHS năm 2015, góp phần hoàn thiện nội dung hình sự hóa trong BLHS năm 2015. Đồng thời, kết quả nghiên cứu của luận văn với những phân tích, đánh giá có thể giúp các nhà nghiên cứu tham khảo trong quá trình đánh giá mức độ phù hợp giữa luật và thực tế, có thể dùng làm tài liệu tham khảo cho sinh viên, học viên trong hệ thống các cơ sở giáo dục đại học, cho các nhà hoạt động thực tiễn và cho tất cả những ai quan tâm đến vấn đề này. 5
12. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung của luận văn có 3 chương. Cụ thể là: Chương 1. Những vấn đề lý luận cơ bản về hình sự hóa Chương 2. Thực trạng hình sự hóa trong Bộ luật hình sự Việt Nam năm 2015 Chương 3. Kiến nghị về hình sự hoá góp phần hoàn thiện Bộ luật hình sự Việt Nam năm 2015. 6
13. CHƢƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ HÌNH SỰ HÓA 1.1. Chính sách về tội phạm và hình phạt Chính sách về tội phạm và hình phạt là một bộ phận cấu thành của chính sách hình sự, là tổng hợp toàn bộ các quan điểm, chủ trương, đường lối của chính sách đó trong BLHS quy định về tội phạm và sử dụng hình phạt trong cuộc đấu tranh phòng, chống tội phạm. Chính sách về tội phạm và hình phạt phản ánh mức độ phản ứng của Nhà nước, của xã hội đối với tội phạm và người phạm tội thông qua việc xác định hành vi nào là tội phạm và tính chất, mức độ, hình thức xử lý trách nhiệm hình sự. Chính sách về tội phạm, hiểu một cách đơn giản là quan điểm của Nhà nước trong việc xem xét, đánh giá chủ quan dưới góc độ pháp luật những hành vi nguy hiểm xảy ra một cách khách quan trong xã hội [32, tr.34]. Như vậy, chính sách về tội phạm thể hiện và phụ thuộc trước hết vào các quan niệm và nhận thức về tội phạm. Nhận thức về tội phạm tập trung vào các vấn đề như: tội phạm là gì? Nguyên nhân và điều kiện của tội phạm? Tại sao con người lại phạm tội? bản chất của tội phạm và cách thức phòng chống tội phạm? Chính sách về tội phạm thể hiện sự phản ứng của Nhà nước, của xã hội đối với hành vi nguy hiểm cho xã hội và người thực hiện hành vi phạm tội. Đó là phản ứng chủ quan trước một hiện tượng khách quan. Hình thức phản ứng chủ quan đó có thể đúng đắn, phù hợp với hiện thực khách quan, nhưng cũng có thể không sát, chưa đúng, thậm chí không đúng. Để có được một cơ sở khách quan cho việc xác định hành vi này hay hành vi khác là tội phạm và phải chịu hình phạt, cần xem xét một số vấn đề: xác định những yếu tố, quá trình hoặc sự thay đổi xã hội nào cần được xem xét khi coi hành vi nào đó có phải là tội phạm hay không; xác định tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội của các hành vi phạm tội; mức hình phạt vừa và đủ đối với loại hành vi đó trên cơ sở xem xét các yếu tố, hoàn cảnh điều kiện xã hội có liên quan; xác định tính phổ biến tương đối của các hành vi phạm tội; hệ quả xã hội của việc áp dụng quy định về tội phạm và hình phạt đối với hành vi đó. Từ đó có những chủ trương, giải pháp thích hợp, đúng đắn để xác định phạm vi cần và đủ của sự điều chỉnh bằng pháp luật hình sự. 7
14. Nói đến tội phạm không thể không nói đến hình phạt và ngược lại nói đến hình phạt không thể không đề cập đến tội phạm. Bởi lẽ, hình phạt đi ra từ tội phạm, cho nên phải quy định tội phạm mới quy định hình phạt và không thể có tội phạm mà không có hình phạt, tội phạm phải có tính chất và mức độ nguy hiểm cao thì hình phạt đối với nó sẽ nghiêm khắc hơn. Mối liên hệ chặt chẽ giữa tội phạm và hình phạt đã làm cho tính phải chịu hình phạt trở thành một trong những thuộc tính của tội phạm. Rõ ràng, nếu không phải để xác định trách nhiệm hình sự và hình phạt thì việc quy định tội phạm sẽ là vô nghĩa. Như vậy, chính sách về tội phạm gắn liền với chính sách về hình phạt. Chính sách về hình phạt là hệ quả tất yếu của chính sách về tội phạm: đánh giá như thế nào về tội phạm sẽ có mức độ xử lý về trách nhiệm hình sự như thế ấy. Chính sách về hình phạt thể hiện thái độ của Nhà nước và xã hội trong việc xử lý đối với hành vi phạm tội và người thực hiện hành vi đó. Chính sách về hình phạt có thể là nghiêm trị, có thể là khoan hồng. Tuy nhiên, mức độ, phạm vi nghiêm trị hay khoan hồng cũng phải phản ánh được thuộc tính khách quan của tội phạm. Tính chất nặng nhẹ của hình phạt, tính chất nghiêm trị hay khoan hồng của nó được giới hạn trước hết bởi mục đích của hình phạt, tức là mục tiêu được đặt ra khi xây dựng và áp dụng hình phạt. Xác định đúng mục đích của hình phạt cũng là một trong những điều kiện cần thiết cho việc hoạch định và triển khai chính sách hình sự. Chính sách về hình phạt của Nhà nước thể hiện thái độ của Nhà nước, của xã hội “nghiêm trị” đối với các loại hành vi phạm tội đặc biệt nghiêm trọng. Phương châm đấu tranh chống tội phạm của Nhà nước ta là lấy thuyết phục, giáo dục làm chính, tăng cường các hoạt động phòng ngừa. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nêu lên một cách cô đọng như sau: “Lầm lỗi có việc to việc nhỏ. Nếu nhất luật không xử phạt tù thì sẽ mất cả kỷ luật, thì sẽ mở đường cho bọn cố ý phá hoại. Vì vậy, hoàn toàn không dùng xử phạt là không đúng. Mà chút gì cũng dùng đến xử phạt cũng không đúng” [50, tr.69]. Phương châm đó đã được ghi nhận tại Điều 3 BLHS năm 2015, theo đó “nghiêm trị người chủ mưu, cầm đầu, chỉ huy, ngoan cố chống đối, côn đồ, tái phạm nguy hiểm, lợi dụng chức vụ, quyền hạn để phạm tội; nghiêm trị người phạm tội dùng thủ đoạn xảo quyệt, có tổ chức, có tính chất chuyên nghiệp, cố ý gây hậu quả đặc biệt nghiêm trọng; 8
15. nghiêm trị pháp nhân thương mại phạm tội dùng thủ đoạn tinh vi, có tính chất chuyên nghiệp, cố ý gây hậu quả đặc biệt nghiêm trọng ”. Mặt khác “khoan hồng đối với người tự thú, đầu thú, thành khẩn khai báo, tố giác đồng phạm, lập công chuộc tội, tích cực hợp tác với cơ quan có trách nhiệm trong việc phát hiện tội phạm hoặc trong quá trình giải quyết vụ án, ăn năn hối cải, tự nguyện sửa chữa hoặc bồi thường thiệt hại gây ra; khoan hồng đối với pháp nhân thương mại tích cực hợp tác với cơ quan có trách nhiệm trong việc phát hiện tội phạm hoặc trong quá trình giải quyết vụ án, tự nguyện sửa chữa, bồi thường thiệt hại gây ra, chủ động ngăn chặn hoặc khắc phục hậu quả xảy ra ” [30, tr.8-9]. Chính sách này được quán triệt trong toàn bộ các quy định về trách nhiệm hình sự và hình phạt, cũng như trong toàn bộ quá trình để thực hiện chính sách hình sự có sự phân biệt và phân hoá giữa các loại hành vi và loại người phạm tội hoặc pháp nhân thương mại phạm tội. Việc sử dụng pháp luật hình sự để đấu tranh chống các hành vi nguy hiểm cho xã hội đều xuất phát từ nhu cầu bảo vệ các quan hệ tiến bộ của xã hội. Tính nguy hiểm cho xã hội của một loại hành vi này hay loại hành vi khác luôn luôn được xác định, đánh giá từ góc độ lợi ích của Nhà nước và của nhân dân, của việc tăng cường và phát triển các quan hệ xã hội mới tiến bộ. Việc nhận thức đúng chính sách về tội phạm và hình phạt là bước thứ nhất, còn vấn đề cơ bản, mấu chốt là làm thế nào để chuyển hóa, triển khai, quy định nó thành những quy phạm, chế định pháp luật cụ thể trong BLHS. Chính sách về tội phạm và hình phạt chỉ có thể được chuyển tải, cụ thể hoá, thể chế hoá vào PLHS bằng con đường tội phạm hóa, phi tội phạm hóa, hình sự hóa, phi hình sự hóa. Trong số đó, hình sự hóa cùng với phi hình sự hoá là những biện pháp để thể chế hóa chính sách hình sự về hình phạt. Quá trình này tạo cơ sở pháp lý cho việc vận dụng, thực hiện chính sách đó trong đời sống xã hội. Việc đánh giá hiệu quả chính sách về hình phạt là nhiệm vụ thường xuyên, quan trọng có ý nghĩa lý luận và thực tiễn to lớn. Việc đánh giá này phải dựa trên cơ sở tổng kết thực tiễn, xem xét những vấn đề đặt ra để điều chỉnh, bổ sung và hoàn thiện. 9
16. 1.2. Khái niệm về hình phạt, hình sự hóa và các hình thức thực hiện hình sự hóa 1.2.1. Khái niệm về hình phạt Hình phạt là một trong những chế định quan trọng nhất của luật hình sự. Vì hình phạt không những trực tiếp tác động đến người phạm tội, ngăn ngừa họ phạm tội mới mà còn có tính chất răn đe, giáo dục người khác. Chính vì thế, nhiều nhà khoa học ở nước ta đã đưa ra chính kiến của mình về khái niệm quan trọng này, chẳng hạn: GS.TS Võ Khánh Vinh có quan điểm: “Hình phạt là biện pháp cưỡngchế do Tòa án quyết định trong bản án đối với người có lỗi trong việc thực hiện tội phạm và được thể hiện ở việc tước đoạt hoặc hạn chế các quyền lợi ích do luật quy định đối với người bị kết án” [47]. GS.TS Nguyễn Ngọc Hòa và TS Lê Thị Sơn có quan điểm: “Hình phạt biện pháp cưỡng chế nhà nước được luật hình sự quy định và do tòa án áp dụng có nội dung tước bỏ hoặc hạn chế quyền, lợi ích của người phạm tội nhằm trừng trị, giáo dục họ, cũng như nhằm giáo dục người khác tôn trọng pháp luật, đấu tranh chống và phòng ngừa tội phạm” [19]. GS.TSKH Lê Văn Cảm có quan điểm: “Hình phạt là biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất của Nhà nước được quyết định trong các bản án kết tội có hiệu lực pháp luật của Tòa án để tước bỏ hay hạn chế quyền, tự do của người bị kết án theo các quy định của pháp luật hình sự” [7, tr. 675]. Chính nhờ có sự phát triển của khoa học luật hình sự ở nước ta mà trong lần pháp điển hóa lần thứ hai với việc thông qua BLHS năm 1999, khái niệm hình phạt lần đầu tiên được nhà làm luật chính thức ghi nhận tại Điều 26 BLHS năm 1999. Kế thừa quy định đó, BLHS năm 2015 với việc bổ sung chủ thể của tội phạm là pháp nhân thương mại thì cùng với đó, đã bổ sung pháp nhân thương mại là chủ thể phải chịu hình phạt vào khái niệm hình phạt và được ghi nhận tại Điều 30 như sau: “Hình phạt là biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất của Nhà nước được quy định trong Bộ luật này, do Tòa án quyết định áp dụng đối với người hoặc pháp nhân thương mại phạm tội nhằm tước bỏ hoặc hạn chế quyền, lợi ích của người, pháp nhân thương mại đó”. Từ khái niệm trên cho thấy, hình phạt có ba đặc điểm cơ bản dưới đây: Thứ nhất, hình phạt là biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất trong hệ thống các 10
17. biện pháp cưỡng chế của Nhà nước. Tính nghiêm khắc của hình phạt thể hiện ở chỗ người hoặc pháp nhân thương mại bị kết án có thể bị tước bỏ hoặc bị hạn chế quyền, lợi ích của người, pháp nhân thương mại đó. Bên cạnh đó, hình phạt cũng để lại hậu quả pháp lý là án tích cho người hoặc pháp nhân thương mại bị kết án trong thời hạn nhất định theo quy định của pháp luật. Thứ hai, hình phạt phải được quy định trong BLHS và chỉ do tòa án quyết định áp dụng. Hình phạt được quy định ở cả Phần chung và Phần các tội phạm. Các dấu hiệu tính nguy hiểm cho xã hội của hành vi, tính trái pháp luật hình sự và tính có lỗi của người phạm tội luôn gắn liền với tính chịu hình phạt. Do vậy, cùng với việc xác định hành vi nguy hiểm cho xã hội là tội phạm thì cũng đòi hỏi phải quy định loại và mức hình phạt áp dụng cho người hoặc pháp nhân thương mại có hành vi phạm tội đó trong luật. Trong mọi trường hợp không được áp dụng hình phạt đối với những hành vi không được BLHS quy định là tội phạm và tất nhiên cũng không được áp dụng một loại hình phạt nào đó nếu hình phạt ấy không được quy định trong hệ thống hình phạt hoặc không được quy định trong chế tài của điều luật mà hành vi bị xử phạt thoả mãn. Toà án là cơ quan duy nhất có quyền nhân danh Nhà nước tuyên một người hoặc pháp nhân thương mại là có tội và quyết định áp dụng hình phạt đối với họ. Ngoài Toà án không có cơ quan nào khác có quyền quyết định hình phạt. Thứ ba, hình phạt chỉ có thể áp dụng đối với người hoặc pháp nhân thương mại có hành vi phạm tội. Tức là, hình phạt chỉ có thể xuất hiện khi có sự việc phạm tội. Hình phạt gắn liền với tội phạm và chỉ được áp dụng với tính chất là sự phản ứng của Nhà nước và xã hội đối với tội phạm. Điều 30 BLHS năm 2015 quy định về hình phạt như trên đã phản ánh được bản chất và chức năng của hình phạt. Khái niệm luật định này là sự tiếp thu những kết quả nghiên cứu về hình phạt trong lý luận luật hình sự Việt Nam. Hầu hết nội dung quan trọng của các quan điểm về khái niệm hình phạt đều được thể hiện trong khái niệm này. 1.2.2. Khái niệm về hình sự hóa Khái niệm hình sự hoá không có trong văn bản quy phạm pháp luật mà nó chỉ được sử dụng trong hoạt động nghiên cứu, giảng dạy. Hình sự hoá được hiểu theo 11
18. nghĩa lập pháp hình sự chính là “hình phạt hoá”. Do vậy, khái niệm hình phạt, cái bao hàm cả hình phạt chính và hình phạt bổ sung, là cơ sở, là tiền đề để có thể hình thành nên khái niệm hình sự hoá. Và ở đây, trong luận văn này, hình phạt chính được chú trọng hơn cả. Từ trước đến nay, theo quan niệm phổ biến trong xã hội và trong khoa học pháp lý hình sự thì “hình sự hoá hay phi hình sự hoá cũng như tội phạm hoá, phi tội phạm hoá” là những vấn đề thuộc thẩm quyền của nhà làm luật. Bởi vì, việc đánh giá một hành vi nào đó là nguy hiểm cho xã hội, có lỗi, đáng bị trừng phạt và cần được quy định trong BLHS; cũng như việc quyết định công nhận một hành vi, một loại hành vi nào đó thường xảy ra trong đời sống xã hội là tội phạm, hoặc quyết định đưa ra khỏi các đạo luật hình sự hành vi nào đó từng bị coi là tội phạm; quy định tăng nặng trách nhiệm hình sự và hình phạt hoặc giảm nhẹ trách nhiệm hình sự và hình phạt đối với những hành vi xử sự xã hội nào đó đã được quy định trong BLHS chỉ thuộc thẩm quyền của nhà làm luật. Trong thực tế, khi tội phạm hoá hành vi vi phạm pháp luật này hay hành vi vi phạm pháp luật khác thì chưa hoàn toàn tạo được một cơ chế để xử lý tội phạm khác với cơ chế xử lý các vi phạm pháp luật nếu không có việc quy định hình phạt tương ứng đối với mỗi tội phạm và kèm theo là các thủ tục tố tụng cần thiết. Bởi thế, một trong những nhiệm vụ chủ yếu của PLHS là xác lập, quy định hình phạt đối với hành vi tội phạm. Do đó, hình phạt là kết quả tất yếu của tội phạm, cho nên hình sự hoá cũng là sự nối tiếp tất yếu của tội phạm hoá. Và vì vậy, vấn đề hình sự hoá hay tội phạm hoá chỉ có ý nghĩa độc lập khi ta nghiên cứu nó về mặt lý thuyết. Theo Từ điển luật học thì “Hình sự hoá là việc biến một hành vi vốn không bị pháp luật xử lý hoặc chỉ bị xử lý bằng một chế tài khác và nhẹ thành một hành vi có tính tội phạm và bị pháp luật xử lý bằng chế tài hình sự - loại chế tài nặng nhất” [2, tr.631]. Qua nghiên cứu, tác giả đồng tình với quan điểm của GS.TSKH Đào Trí Úc, rằng: Hình sự hoá (penalisation) là việc quy định hình phạt, tức là xác định loại hình phạt, khung hình phạt, điều kiện quyết định hình phạt đối với loại tội này hay loại tội khác [41, tr.124]. Và hình sự hóa chỉ diễn ra ở giai đoạn xây dựng pháp luật chứ 12
19. không thể diễn ra ở giai đoạn áp dụng pháp luật. Để hiểu rõ hơn về hình sự hoá, chúng ta cần phân biệt hình sự hoá với khái niệm “gần” của nó trong khoa học pháp lý hình sự, đó là phi hình sự hoá. Nếu hình sự hoá là việc quy định hình phạt đối với tội phạm này hay tội phạm khác thì ngược lại “khi bỏ hình phạt thì gọi là phi hình sự hoá” [41, tr.124]. Và theo GS.TSKH Đào Trí Úc: hình sự hoá có nghĩa là mở rộng phạm vi tác động của luật hình sự; và ngược lại, phi hình sự hoá có nghĩa là thu hẹp phạm vi tác động của luật hình sự, tức là bỏ bớt hình phạt, hoặc bỏ bớt hình phạt nặng, tăng các hình phạt nhẹ, giảm mức tối đa của hình phạt tù [41, tr.132]. Từ đó, chúng ta có thể nhận thấy rằng, hình sự hoá - phi hình sự hoá là hai quá trình đối lập nhau của một chính sách hình sự thống nhất và đều là những biện pháp để thực hiện chính sách hình sự, giữa chúng có mối liên hệ mật thiết với nhau để thể hiện chính sách xử lý tội phạm là “nghiêm trị” kết hợp với “khoan hồng”, nhưng chúng là những khái niệm có sự phân biệt. Với nhiệm vụ quy định hình phạt đối với hành vi tội phạm thì hình sự hoá thực chất chính là một quá trình của hoạt động lập pháp hình sự đã chỉ ra rằng: một là, trong giai đoạn phát triển tương ứng của xã hội nếu Nhà nước tiếp tục áp dụng chế tài pháp lý của các ngành luật khác ít nghiêm khắc hơn luật hình sự, thì không còn đủ sức ngăn chặn đối với hành vi tiêu cực nào đó; hoặc là, có hành vi tuy mới xuất hiện, nhưng do tính nguy hiểm cao cho xã hội, xảy ra tương đối phổ biến trong đời sống, bị dư luận xã hội phản ứng mạnh mẽ nên cần phải quy định các biện pháp cưỡng chế về hình sự tương ứng đối với việc thực hiện các hành vi đó. Hai là, hành vi tội phạm nào đó trước đây đã bị PLHS cấm nhưng trong hoàn cảnh mới, khi tình hình kinh tế - xã hội thay đổi, tính nguy hiểm cho xã hội của hành vi tăng lên, do vậy chính sách của Nhà nước cần phải điều chỉnh, hình phạt áp dụng phải được nghiêm khắc hơn. Đó chính là lúc mà quá trình hình sự hoá được tiến hành. Như vậy, bản chất của hình sự hoá trong quá trình điều chỉnh để hoàn thiện PLHS có thể nhận thấy thông qua nội dung chủ yếu của nó được thể hiện trên các bình diện là: (1) Mở rộng trong Phần chung BLHS phạm vi của sự trấn áp về hình sự đối với một số quy phạm và chế định nào đó; (2) Quy định mới trong Phần các tội phạm BLHS chế tài hình sự (hình phạt) đối với hành vi nguy hiểm cho xã hội nào đó mà nay 13
20. bị coi là tội phạm; (3) Mở rộng trong Phần các tội phạm BLHS phạm vi của sự trấn áp về hình sự theo hướng tăng nặng hơn loại hình phạt, mức hình phạt đối với một số tội phạm mà trong Phần các tội phạm BLHS trước đây đối với những tội phạm đó nhà làm luật đã quy định loại hình phạt, mức hình phạt nhẹ hơn. Những nội dung của quá trình hình sự hoá trong xây dựng và hoàn thiện PLHS thể hiện rõ ràng quan điểm của Nhà nước ta cần răn đe và trừng trị nghiêm khắc đối với một số hành vi phạm tội ở từng thời điểm nhất định. Tuy vậy, thực tiễn xã hội - lịch sử trong đấu tranh phòng và chống tội phạm cũng khẳng định rằng, hiệu quả của các quy phạm PLHS đạt được không hoàn toàn bằng sự mở rộng phạm vi áp dụng hoặc tăng nặng hình phạt, mà phải bằng việc phân hóa tối đa trách nhiệm hình sự và cá thể hoá hình phạt để đảm bảo nguyên tắc nhân đạo, nguyên tắc công bằng trong luật hình sự. Thực tiễn này đặt ra yêu cầu cho những nhà làm luật khi cân nhắc phạm vi và mức độ hình sự hoá đối với một hành vi nào đó phải xem xét toàn diện nhiều vấn đề để từ đó có sự điều chỉnh phù hợp, vì theo Mác “nhà làm luật thông minh là phải ngăn ngừa tội phạm để khỏi phải trừng phạt vì nó và đừng biến thành tội phạm hành vi nào chỉ mang tính vi cảnh” [5, tr.125]. 1.2.3. Các hình thức thực hiện hình sự hóa Do hình sự hoá là sự nối tiếp tất yếu của tội phạm hoá trong quá trình hoàn thiện PLHS, cho nên hình sự hoá, tội phạm hoá theo nghĩa chung nhất đều có nghĩa là mở rộng phạm vi tác động của luật hình sự đối với các quan hệ xã hội, và ngược lại, phi tội phạm hoá, phi hình sự hoá đều có nghĩa là thu hẹp phạm vi tác động của luật hình sự. Quá trình hình sự hoá cùng với phi hình sự hoá và tội phạm hoá, phi tội phạm hoá đều góp phần thể hiện việc điều chỉnh pháp luật hay cũng là thể hiện chính sách hình sự của Nhà nước cho phù hợp với sự phát triển của các mối quan hệ xã hội, phù hợp với tính chất, mức độ nguy hiểm của hành vi tội phạm. Căn cứ vào những biến đổi của hành vi nguy hiểm cho xã hội, nhà làm luật sẽ xác định mức độ hình sự hoá phù hợp với từng loại hành vi tội phạm. Có hai mức độ được nhà làm luật xác định khi tiến hành hình sự hoá là mức độ hình sự hoá tuyệt đối và mức độ hình sự hoá tương đối: (1) Hình sự hoá tuyệt đối (hay còn gọi là hình sự hoá toàn bộ) thể hiện qua những hoạt động mang tính lập pháp mà kết quả của nó là ghi nhận trong BLHS loại hình phạt 14