Luận văn Hình phạt tiền theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn Thành phố Đà Nẵng

Nội dung text: Luận văn Hình phạt tiền theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn Thành phố Đà Nẵng

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI TRẦN MINH LONG HÌNH PHẠT TIỀN THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG Chuyên ngành : Luật Hình sự và Tố tụng hình sự Mã số : 60.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC PGS. TS TRẦN HỮU TRÁNG HÀ NỘI, năm 2017
2. LỜI CÁM ƠN Để hoàn thành khóa học và luận văn thạc sĩ Luật học của mình, trước hết tôi xin chân thành cám ơn đến Ban giám đốc, các khoa, phòng và quý thầy, cô trong Học viện Khoa học xã hội, đã nhiệt tình truyền đạt những kiến thức quý báu cho tôi suốt quá trình học tập và hoàn thành luận văn thạc sĩ Luật học. Tôi xin chân thành cám ơn sâu sắc nhất đến PGS.TS Trần Hữu Tráng đã trực tiếp hướng dẫn, định hướng chuyên môn, quan tâm giúp đỡ tận tình và tạo mọi điều kiện thuận lợi nhất trong quá trình thực hiện luận văn. Tôi xin bày tỏ lòng kính trọng và biết ơn sâu sắc đến gia đình đã tạo mọi điều kiện tốt nhất để tôi có thể hoàn thành tốt mọi công việc trong quá trình thực hiện luận văn. Bên cạnh đó, tôi cũng gởi lời cám ơn của mình đến cơ quan, bạn bè, đồng nghiệp đã luôn quan tâm, tạo mọi điều kiện, chia sẻ, động viên tôi suốt thời gian học tập và thực hiện luận văn. Mặc dù đã rất cố gắng trong quá trình thực hiện nhưng luận văn không thể tránh khỏi những thiếu sót. Tác giả mong nhận được sự góp ý của quý thầy, cô và bạn bè đồng nghiệp.
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn Thạc sĩ Luật học “Hình phạt tiền theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn thành phố Đà Nẵng” là hoàn toàn trung thực và không trùng lặp với các đề tài khác trong cùng lĩnh vực. Các thông tin, tài liệu trình bày trong luận văn đã được ghi rõ nguồn gốc. Luận văn này là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi dưới sự hướng dẫn khoa học của PGS.TS Trần Hữu Tráng. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về lời cam đoan này. Tác giả luận văn Trần Minh Long
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 CHƢƠNG 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ LỊCH SỬ LẬP PHÁP VIỆT NAM VỀ HÌNH PHẠT TIỀN 8 1.1. Khái niệm, mục đích và ý nghĩa của hình phạt tiền 8 1.2. Sơ lược lịch sử lập pháp về hình phạt tiền trong pháp luật hình sự Việt Nam trước khi có Bộ luật hình sự 1999. 16 1.3. Quy định về hình phạt tiền của một số nước trên thế giới 22 CHƢƠNG 2. QUY ĐỊNH CỦA BỘ LUẬT HÌNH SỰ NĂM 1999 VỀ HÌNH PHẠT TIỀN 29 2.1. Hình phạt tiền với tư cách là hình phạt chính. 29 2.2. Hình phạt tiền với tư cách là hình phạt bổ sung 32 2.3. Mức phạt tiền và cách thức nộp tiền phạt 34 2.4. Một số quy định trong Phần chung của BLHS có liên quan đến hình phạt tiền 36 CHƢƠNG 3. THỰC TIỄN ÁP DỤNG HÌNH PHẠT TIỀN VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM ĐẢM BẢO ÁP DỤNG ĐÚNG HÌNH PHẠT TIỀN 42 3.1. Thực tiễn áp dụng hình phạt tiền của TAND hai cấp thành phố Đà Nẵng 42 3.2. Nguyên nhân của những tồn tại, hạn chế khi áp dụng hình phạt tiền 59 3.3. Một số giải pháp nhằm đảm bảo áp dụng đúng hình phạt tiền 67 KẾT LUẬN 77 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC
5. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLHS Bộ luật hình sự BLTTHS Bộ luật tố tụng hình sự Nxb Nhà xuất bản TAND Tòa án nhân dân XHCN Cộng hòa xã hội chủ nghĩa XXST Xét xử sơ thẩm VKSND Viện kiểm sát nhân dân
6. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Đấu tranh phòng, chống tội phạm, ổn định trật tự xã hội, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, bảo vệ lợi ích của giai cấp thống trị luôn là nhiệm vụ tất yếu khách quan của bất kỳ một nhà nước nào trong bất kỳ xã hội nào. Một trong những công cụ hữu hiệu nhất để thực hiện nhiệm vụ tất yếu khách quan đó chính là hình phạt. C.Mác đã từng viết: “Hình phạt chẳng qua là thủ đoạn tự vệ của xã hội với những hành vi xâm phạm những điều kiện tồn tại của xã hội đó ” [28, tr.531]. Hình phạt theo quy định của Luật hình sự Việt Nam là biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất của Nhà nước do Tòa án áp dụng đối với người phạm tội nhằm tước đoạt hoặc hạn chế ở họ những quyền và lợi ích nhất định theo quy định của Luật; hình phạt có mục đích không chỉ nhằm mục đích trừng trị người phạm tội mà còn giáo dục họ ý thức tuân theo pháp luật và các quy tắc xã hội, ngăn ngừa họ phạm tội mới, đồng thời giáo dục người khác tôn trọng pháp luật và đấu tranh phòng, chống tội phạm. Với tính cách là một hệ thống, hình phạt trong Luật hình sự Việt Nam gồm nhiều hình phạt cụ thể, liên kết với nhau với lý do tồn tại và giới hạn được áp dụng, do mục đích chung cũng như các chức năng, nhiệm vụ của chúng. Tuy vậy, mỗi hình phạt lại khác nhau về nhiều điểm như nội dung và tính chất của các hạn chế pháp lý, thời hạn, điều kiện áp dụng, chế độ thi hành v.v Chính sự khác biệt của các hình phạt cụ thể tạo nên tính đa dạng của hình phạt, bảo đảm khả năng phân hóa và cá thể hóa trách nhiệm hình sự trong pháp luật hình sự của nước ta; và suy cho cùng là đảm bảo việc thực hiện có hiệu quả chính sách hình sự của Đảng và Nhà nước trong từng giai đoạn phát triển. Kết quả đấu tranh phòng, chống tội phạm phụ thuộc một phần rất quan trọng vào hiệu quả của hình phạt, tức là mức độ đạt được trên thực tế mục đích của hình phạt. Hiệu quả của hình phạt lại phụ thuộc vào rất nhiều yếu tố, kể từ yếu tố xây dựng pháp luật đến vận dụng pháp luật trong thực tiễn và thi hành hình phạt trong thực tế [55, tr.152]. Hình phạt tiền là một trong những hình phạt trong hệ thống hình phạt theo quy 1
7. định của pháp luật hình sự Việt Nam. Với nội dung pháp lý là tước bỏ một phần quyền lợi vật chất của người bị kết án, hình phạt tiền có khả năng tác động trực tiếp và mạnh mẽ đến lợi ích kinh tế của người bị kết án nhằm mục đích cải tạo giáo dục người phạm tội, ngăn ngừa họ phạm tội mới và đấu tranh phòng ngừa tội phạm nói chung. Hình phạt tiền giữ một vai trò, vị trí quan trọng trong hệ thống hình phạt của BLHS Việt Nam, đặc biệt có hiệu quả trong đấu tranh phòng, chống đối với các tội có tính chất vụ lợi, các tội dùng tiền làm phương tiện hoạt động, các tội xâm phạm trật tự quản lý kinh tế, trật tự công cộng, an toàn công cộng, trật tự quản lý hành chính, các tội phạm về môi trường mà chưa đến mức áp dụng các hình phạt nghiêm khắc hơn làm hạn chế đến quyền tự do của con người mà vẫn đạt được mục đích của hình phạt. Trải qua một chặng đường lập pháp, hình phạt tiền ngày càng được hoàn thiện. Tuy nhiên, qua nghiên cứu về mặt lý luận cũng như đúc kết từ thực tiễn áp dụng nhận thấy các quy định về hình phạt tiền trong BLHS hiện hành ở các mức độ khác nhau vẫn bộc lộ những hạn chế, thiếu sót nhất định; tỷ lệ áp dụng hình phạt tiền đối với người bị kết án vẫn còn thấp; quy định về trình tự, thủ tục và thực tiễn áp dụng, thi hành hình phạt tiền vẫn còn có những tồn tại, bất cập cần được sửa đổi, giải thích và hướng dẫn nhằm nâng cao vai trò, hiệu quả của hình phạt tiền trong hệ thống các hình phạt. Trong bối cảnh Việt Nam đang thực hiện công cuộc cải cách tư pháp theo tinh thần Nghị quyết số 08-NQ/TW của Bộ Chính trị ngày 02/01/2002 về một số nhiệm vụ trọng tâm công tác tư pháp trong thời gian tới và Nghị quyết số 49-NQ/TW của Bộ Chính trị ngày 02/06/2005 về chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 với nội dung “ sớm hoàn thiện hệ thống pháp luật liên quan đến lĩnh vực tư pháp phù hợp mục tiêu của chiến lược xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật , đề cao hiệu quả phòng ngừa và tính hướng thiện trong việc xử lý người phạm tội. Giảm hình phạt tù, mở rộng áp dụng hình phạt tiền, hình phạt cải tạo không giam giữ đối với một số loại tội phạm ” [14], việc tiếp tục nghiên cứu các quy định của pháp luật hình sự Việt Nam hiện hành về hình phạt tiền và thực tiễn áp dụng hình phạt này; đặc biệt trong bối cảnh Bộ luật hình sự năm 2015 ra đời qua đó làm sáng tỏ về mặt lý luận cũng như thực tiễn áp dụng và đưa ra những đề xuất, giải pháp hoàn thiện 2
8. nhằm nâng cao hiệu quả của hình phạt tiền là lý do luận chứng để tôi lựa chọn đề tài “ Hình phạt tiền theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn thành phố Đà Nẵng ” làm luận văn thạc sĩ luật học. 2. Tình hình nghiên cứu của đề tài Xuất phát từ vị trí, vai trò quan trọng của hình phạt tiền trong hệ thống hình phạt, tính đến nay tại Việt Nam đã có nhiều công trình nghiên cứu khoa học ở những mức độ khác nhau, trên những khía cạnh, phương diện, phạm vi khác nhau về loại hình phạt này. Trước hết phải kể đến một số công trình nghiên cứu tiêu biểu của các chuyên gia đầu ngành như: Chính sách hình sự và hình phạt – GS.TSKH Đào Trí Úc; Một số căn cứ lý luận và thực tiễn nâng cao hiệu quả hình phạt trong luật hình sự Việt Nam – PGS.TS Uông Chu Lưu, Nguyễn Đức Tuấn; Hiệu quả hình phạt, khái niệm và tiêu chí – PGS.TS Trần Văn Độ; Hình phạt tiền, những vấn đề lý luận và thực tiễn – PGS.TS Nguyễn Đức Tuấn - được viết trong cuốn sách Hình phạt trong Luật hình sự Việt Nam - Nxb Chính trị quốc gia năm 1995; Khái niệm hình phạt và hệ thống hình phạt – GS.TS Võ Khánh Vinh – Nxb Chính trị quốc gia năm 1994. Có thể nói đây là những công trình đầu tiên đặt nền móng về cơ sở lý luận và thực tiễn cũng như các vấn đề về hiệu quả và các giải pháp nằm nâng cao hiệu quả của hình phạt nói chung và hình phạt tiền nói riêng. Cấp độ luận án tiến sĩ luật học có các công trình nghiên cứu của các tác giả Nguyễn Sơn, Các hình phạt chính trong luật hình sự Việt Nam, Viện Nhà nước và Pháp luật, Hà Nội, 2003; Trịnh Quốc Toản, Các hình phạt bổ sung trong luật hình sự Việt Nam, Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội, 2010 Cấp độ luận văn thạc sĩ thực hiện ở Viện Khoa học Xã hội Việt Nam có các đề tài của các tác giả Vũ Lai Bằng, Hình phạt tiền trong luật hình sự Việt Nam, Hà Nội, 1997; thực hiện ở Đại học Luật Hà Nội có đề tài của tác giả Đào Anh Dũng, Hình phạt tiền trong Bộ luật hình sự năm 1999 và việc áp dụng hình phạt này của Tòa án nhân dân Hà Nội, Hà Nội, 2002 Ngoài ra, một số tác giả cũng đã công bố những bài báo khoa học có đề cập đến hình phạt tiền như: PGS.TS. Dương Tuyết Miên, Sự mâu thuẫn giữa hình phạt 3
9. tiền quy định tại khoản 1 Điều 30 BLHS với một số tội phạm cụ thể và những bất cập của hình phạt này, Tạp chí Tòa án nhân dân (15)/2006; Hoàn thiện các quy định của BLHS hiện hành về các hình phạt chính nhẹ hơn hình phạt tù, Tạp chí Tòa án nhân dân (19)/2008; TS. Trịnh Quốc Toản, Về hình phạt tiền trong luật hình sự một số nước trên thế giới, Tạp chí Nhà nước và pháp luật (7)/2003; TS. Trịnh Tiến Việt, Một số vấn đề mới về hình phạt tiền trong BLHS năm 1999, Tạp chí Tòa án nhân dân (7)/2003; Đỗ Văn Chỉnh, Hình phạt tiền và thực tiễn áp dụng, Tạp chí Tòa án nhân dân (3)/2009; Nguyễn Hoàng Lâm, Một số vấn đề lý luận về hình phạt tiền, Tạp chí Tòa án nhân dân (8)/2009, Lý Văn Tầm, Một số ý kiến về hình phạt tiền theo quy định của BLHS năm 1999, Tạp chí Kiểm sát (4)/2013; Hà Tuấn Phương, Ra quyết định thi hành án như thế nào đối với phần tổng hợp hình phạt tiền, Tạp chí Dân chủ và pháp luật. Bộ tư pháp, số 11/2008; Lê Tường Vy, Tăng cường hình phạt tiền đối với các tội chiếm đoạt tài sản trong Luật hình sự Việt Nam, Tạp chí Tòa án nhân dân, Tòa án nhân dân tối cao, số 7/2015 Các công trình khoa học nói trên đã nghiên cứu các vấn đề liên quan đến lý luận và thực tiễn của hình phạt tiền và đã có những kết luận xác đáng, những kiến nghị hữu ích nhằm nâng cao hiệu quả của hình phạt nói chung và hình phạt tiền nói riêng trong công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm. Đây chính là những nền tảng lý luận quan trọng mà tác giả có thể kế thừa trong công trình nghiên cứu của mình. Tuy nhiên, tính đến nay chưa có bất kỳ công trình nào tiếp cận nghiên cứu hình phạt tiền từ thực tiễn thành phố Đà Nẵng. Chính vì vậy, có thể nói đây là công trình đầu tiên tiếp cận từ thực tiễn áp dụng hình phạt tiền trên địa bàn thành phố Đà Nẵng để làm rõ thêm lý luận và thực tiễn áp dụng hình phạt tiền theo pháp luật hình sự Việt Nam. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Thông qua việc nghiên cứu những vấn đề lý luận về hình phạt tiền; các quy định của pháp luật thực định về hình phạt tiền, đối chiếu với thực tiễn áp dụng hình phạt này trên địa bàn thành phố Đà Nẵng để đánh giá hiệu quả của việc áp dụng hình phạt này trong thực tế, từ đó luận văn hướng đến mục đích đưa ra những kiến nghị, giải pháp nhằm hoàn thiện các quy định của pháp luật thực định và nâng cao hiệu quả của hình 4
10. phạt tiền trong hệ thống hình phạt và trong công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích trên, luận văn cần thực hiện các nhiệm vụ sau: - Làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận về hình phạt tiền theo quy định của BLHS hiện hành. - Nghiên cứu, đánh giá thực tiễn áp dụng các quy định về hình phạt tiền từ thực tiễn thành phố Đà Nẵng trong giai đoạn từ năm 2011 - 2015, đồng thời phân tích làm rõ những tồn tại, hạn chế xung quanh việc áp dụng và những nguyên nhân của nó; - Đề xuất những giải pháp hoàn thiện các quy định về hình phạt tiền trong BLHS hiện hành và nâng cao hiệu quả áp dụng của hình phạt này trong thực tiễn xét xử tại thành phố Đà Nẵng nói riêng và của cả nước nói chung. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Luận văn nghiên cứu về lý luận và thực tiễn áp dụng hình phạt tiền trong luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn thành phố Đà Nẵng. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Luận văn nghiên cứu và giải quyết những vấn đề lý luận về hình phạt tiền trong luật hình sự Việt Nam với tư cách vừa là hình phạt chính vừa là hình phạt bổ sung, kết hợp với việc đánh giá tình hình áp dụng hình phạt tiền trong thực tiễn xét xử tại thành phố Đà Nẵng, chỉ ra những tồn tại, hạn chế, nguyên nhân của những tồn tại, hạn chế đó, đồng thời đề xuất giải pháp, kiến nghị nhằm hoàn thiện luật thực định và nâng cao hiệu quả áp dụng hình phạt tiền trong thực tiễn. Luận văn cũng có tham khảo những quy định về hình phạt tiền của một số nước trên thế giới. Về thời gian và không gian: Luận văn nghiên cứu thực tiễn áp dụng hình phạt tiền trên phạm vi thành phố Đà Nẵng trong 05 năm (2011 – 2015). 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Đề tài được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận chủ nghĩa duy vật lịch sử và chủ nghĩa duy vật biện chứng Mác – Lê Nin, tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước 5
11. và pháp luật, quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về xây dựng Nhà nước pháp quyền, về chính sách hình sự, về vấn đề cải cách tư pháp được thể hiện trong các Nghị quyết Đại hội Đảng và các Nghị quyết số 08-NQ/TW ngày 02/01/2002 và Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/06/2005 của Bộ Chính trị. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Trong quá trình nghiên cứu đề tài, tác giả luận văn đã sử dụng các phương pháp cụ thể và đặc thù của khoa học luật hình sự như: Tổng kết thực tiễn, thống kê, tổng hợp, phân tích, so sánh, chuyên gia, lịch sử cụ thể để làm rõ đối tượng nghiên cứu của đề tài. Cụ thể: + Phương pháp chuyên gia, so sánh để thấy được các quan điểm khác nhau về một số đề lý luận về hình phạt tiền; thấy được quá trình, lịch sử lập pháp về hình phạt tiền ở nước ta và so sánh với quy định về hình phạt tiền của một số nước trên thế giới. + Tổng kết thực tiễn áp dụng hình phạt tiền trên địa bàn thành phố Đà Nẵng từ năm 2011 đến năm 2015. + Thống kê, so sánh, phân tích số liệu liên quan đến vấn đề áp dụng hình phạt tiền trên địa bàn thành phố Đà Nẵng từ năm 2011 đến năm 2015. + Nghiên cứu điển hình các bản án có áp dụng hình phạt tiền là hình phạt chính hay hình phạt bổ sung, để từ đó chỉ ra những tồn tại, hạn chế từ pháp luật thực định và từ công tác áp dụng pháp luật; đề xuất, kiến nghị những giải pháp nhằm hoàn thiện quy định của pháp luật về hình phạt tiền và nâng cao hiệu quả áp dụng hình phạt này trong thực tiễn áp dụng pháp luật. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài 6.1. Ý nghĩa lý luận Mặc dù giới hạn, phạm vi của đề tài chỉ nghiên cứu thực tiễn áp dụng hình phạt tiền trên một địa bàn hẹp là một nội dung khó khăn bởi mức độ khái quát sẽ không cao. Tuy nhiên, trong điều kiện cụ thể tác giả cũng đã cố gắng phát hiện những vấn đề lý luận chung, cốt lõi mang tính đặc trưng cơ bản của hình phạt tiền, những tồn tại, hạn chế có tính phổ biến không chỉ riêng của địa bàn thành phố Đà Nẵng, qua đó kiến nghị, đề xuất những giải pháp hoàn thiện pháp luật thực định và nâng cao hiệu quả áp dụng hình phạt này không chỉ trên phạm vi thành phố Đà Nẵng mà trên cả nước nói chung. 6
12. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn - Luận văn góp phần làm phong phú thêm lý luận về hình phạt tiền trong pháp luật hình sự Việt Nam. - Kết quả nghiên cứu của đề tài có thể dùng làm tài liệu tham khảo trong công tác giảng dạy và học tập ở các trường đào tạo ngành Luật. - Những kiến nghị, giải pháp được đề xuất trong luận văn nếu được áp dụng sẽ mang lại hiệu quả tích cực, góp phần hoàn thiện pháp luật thực định, nâng cao hiệu quả của hình phạt tiền trong thực tiễn điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án của các cơ quan tiến hành tố tụng và người tiến hành tố tụng như: Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát nhân dân, Tòa án nhân dân, cơ quan thi hành án dân sự, điều tra viên, kiểm sát viên, Thẩm phán và chấp hành viên 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài mở đầu, danh mục tài liệu tham khảo, phụ lục, luận văn gồm ba chương: Chương 1: Một số vấn đề lý luận và lịch sử lập pháp Việt Nam về hình phạt tiền. Chương 2: Quy định của Bộ luật hình sự năm 1999 về hình phạt tiền. Chương 3: Thực tiễn áp dụng hình phạt tiền và một số giải pháp nhằm đảm bảo áp dụng đúng hình phạt tiền. 7
13. CHƢƠNG 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ LỊCH SỬ LẬP PHÁP VIỆT NAM VỀ HÌNH PHẠT TIỀN 1.1. Khái niệm, mục đích và ý nghĩa của hình phạt tiền 1.1.1. Khái niệm hình phạt tiền Trong lịch sử luật hình sự Việt Nam, chế định hình phạt cùng chế định tội phạm là những chế định quan trọng nhất của luật hình sự Việt Nam. Để làm rõ khái niệm, mục đích và ý nghĩa của hình phạt tiền, trước hết cần phải làm rõ khái niệm, mục đích và ý nghĩa của hình phạt nói chung. BLHS năm 1985 cũng như trong các văn bản pháp luật hình sự trước đó chưa có khái niệm pháp lý về hình phạt, song trong các công trình nghiên cứu của các nhà khoa học, các cơ sở đào tạo có rất nhiều quan điểm về khái niệm của hình phạt. Có thể viện dẫn một vài quan điểm sau đây: “Hình phạt là biện pháp cưỡng chế Nhà nước nghiêm khắc nhất quy định trong luật hình sự được Toà án áp dụng cho chính người đã thực hiện tội phạm nhằm trừng trị và cải tạo họ, góp phần vào việc đấu tranh phòng và chống tội phạm, bảo vệ chế độ và trật tự xã hội cũng như các quyền và lợi ích hợp pháp của công dân.” [18, tr. 271]. Quan điểm này đã lồng ghép cả mục đích của hình phạt vào nội dung khái niệm của hình phạt nhưng lại chưa chỉ ra thuộc tính, bản chất và nội dung của hình phạt như là biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất của Nhà nước. Việc cho rằng hình phạt được áp dụng cho chính người đã thực hiện tội phạm là không cần thiết, mà chỉ cần nêu là áp dụng cho người phạm tội hoặc người bị kết án là đủ. Việc cho rằng hình phạt có mục đích nhằm bảo vệ chế độ và trật tự xã hội cũng như các quyền và lợi ích hợp pháp của công dân là không cần thiết vì đây là nhiệm vụ chung của Bộ luật hình sự. “Hình phạt là biện pháp cưỡng chế do Toà án quyết định trong bản án với người có lỗi trong việc thực hiện tội phạm và được thể hiện ở việc tước đoạt hoặc hạn chế các quyền và lợi ích do pháp luật quy định đối với người bị kết án.” [58, tr.194]. Ưu điểm của quan điểm này là khái niệm ngắn gọn, chỉ ra được thuộc tính và nội dung của hình phạt là tước đoạt hoặc hạn chế các quyền và lợi ích đối với người bị kết án. 8
14. Tuy nhiên quan điểm này cũng cho rằng hình phạt được áp dụng đối với người có lỗi trong việc thực hiện tội phạm là quá dài mà chỉ cần nêu là đối với người bị kết án hay người phạm tội thì tính khái quát cao hơn. “Hình phạt là biện pháp cưỡng chế Nhà nước do Toà án áp dụng đối với người thực hiện tội phạm theo quy định của luật hình sự, tước bỏ hoặc hạn chế quyền và lợi ích nhất định của người bị kết án nhằm mục đích giáo dục cải tạo người phạm tội nhằm ngăn ngừa họ phạm tội mới.” [27, tr.23]. “Hình phạt là biện cưỡng chế Nhà nước được luật hình sự quy định và do Toà án áp dụng có nội dung tước bỏ hoặc hạn chế quyền và lợi ích của người phạm tội, nhằm trừng trị, giáo dục họ cũng như nhằm giáo dục người khác tôn trọng pháp luật, đấu tranh chống và phòng ngừa tội phạm.” [23, tr.64]. Ở cả hai quan điểm trên đều chỉ ra được thuộc tính, nội dung của hình phạt là tước đoạt hoặc hạn chế quyền và lợi ích của người phạm tội, chỉ ra đối tượng bị áp dụng hình phạt là người phạm tội, chỉ ra cơ quan có thẩm quyền áp dụng hình phạt là Tòa án và hình phạt phải được quy định trong luật, nhưng các quan điểm trên đều lồng ghép cả mục đích của hình phạt vào trong khái niệm của hình phạt là không cần thiết. “Hình phạt là biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất của Nhà nước nhằm tước đoạt hoặc hạn chế quyền, lợi ích của người phạm tội. Hình phạt được quy định trong BLHS và do Toà án quyết định” [1]. Quan điểm của tác giả luận văn thống nhất với khái niệm về hình phạt theo quy định của BLHS năm 1999. Mặc dù có nhiều quan điểm, khái niệm khác nhau về hình phạt nhưng có thể chỉ ra một số đặc điểm, đặc trưng cơ bản của hình phạt. Đó là: - Hình phạt là biện pháp cưỡng chế Nhà nước có tính nghiêm khắc nhất trong hệ thống các biện pháp cưỡng chế. Hình phạt chỉ có thể được áp dụng đối với người có hành vi phạm tội. Hình phạt phải được quy định trong BLHS. Hình phạt phải do Tòa án quyết định áp dụng theo một trình tự thủ tục riêng biệt. * Đối với hình phạt tiền cũng vậy cho đến nay vẫn chưa có một định nghĩa pháp lý chính thức nào về hình phạt tiền trong các văn bản pháp luật hình sự dưới góc độ luật thực định. Hình phạt tiền có tên gọi tiếng Pháp là “amende”, tiếng Đức là “geldstrafe”, 9
15. tiếng Anh là “fine” và tiếng Ả rập là “diya” và nó thể hiện trong “Fridensgeld” hoặc “argent de la paix”, nghĩa là số tiền nhất định mà người phạm tội phải nộp cho cộng đồng để thiết lập lại hòa bình thông qua quyết định tư pháp của quan tòa [53, tr.63]. Dưới góc độ khoa học luật hình sự, trong các giáo trình, các sách báo pháp lí chuyên ngành có nhiều khái niệm khác nhau về hình phạt tiền. Có thể chỉ ra một số quan điểm sau: “ Phạt tiền là một loại hình phạt được áp dụng là hình phạt chính hoặc hình phạt bổ sung, khi hình phạt chính là loại hình phạt khác. Phạt tiền do Tòa án quyết định trong những trường hợp do luật định mà theo đó người bị kết án bị tước một số tiền tùy theo mức độ nghiêm trọng của tội phạm, đồng thời xem xét đến tình hình tài sản của người bị kết án và sự biến động của giá cả” [45, tr.11]. Định nghĩa này quá dài, quá chi tiết, lồng ghép cả vai trò, vị trí của hình phạt tiền trong hệ thống hình phạt, cũng như căn cứ, điều kiện khi quyết định hình phạt tiền trong khái niệm là không cần thiết. “Phạt tiền là hình phạt không tước tự do, nhẹ hơn hình phạt cải tạo không giam giữ, buộc người bị kết án phải nộp sung công quỹ nhà nước một khoản tiền nhất định” [22, tr.51]. Cũng tương tự như trên, định nghĩa này đã đưa vị trí của hình phạt tiền với tư cách là hình phạt chính trong hệ thống hình phạt vào trong khái niệm của mình và cho rằng phạt tiền là hình phạt không tước tự do là không cần thiết. “Phạt tiền là hình phạt tước của người phạm tội một khoản tiền nhất định sung công quỹ nhà nước” [19, tr.195]. Về cơ bản, các quan điểm trên về hình phạt tiền là thống nhất đều “ tước đi một khoản tiền nhất định ” song các khái niệm này còn chưa thực sự phù hợp với một khái niệm mang tính chất pháp lý. Thuật ngữ “ người phạm tội và “ người bị kết án ” được sử dụng không nhất quán, tuy đều được dùng để chỉ đối tượng bị áp dụng hình phạt tiền. Theo quan điểm của tác giả sẽ là chính xác hơn nếu sử dụng thuật ngữ “ người bị kết án ” thay cho thuật ngữ “ người phạm tội ” trong các khái niệm về hình phạt tiền. Bởi lẽ, chỉ có người bị kết án mới phải chịu hình phạt, còn người phạm tội chỉ phải chịu hình phạt nếu bị kết án theo bản án có hiệu lực pháp luật của Tòa án. Qua nghiên cứu các quan điểm về hình phạt tiền trên có thể đưa ra một định 10
16. nghĩa ngắn gọn như sau: “Phạt tiền là hình phạt tước đi của người bị kết án một khoản tiền nhất định sung công quỹ nhà nước”. Đây là khái niệm ngắn gọn phản ánh tương đối đầy đủ các dấu hiệu đặc trưng cũng như nội dung pháp lý của hình phạt tiền. Là một hình phạt trong hệ thống hình phạt được quy định trong BLHS Việt Nam, hình phạt tiền mang đầy đủ những đặc điểm đặc trưng của hình phạt với tư cách là chế tài hình sự, đồng thời cũng có những đặc điểm đặc trưng riêng của nó. Cụ thể: Một là, hình phạt tiền là một trong những biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất của nhà nước. So sánh với phạt tiền được quy định trong các biện pháp cưỡng chế khác của Nhà nước thì phạt tiền với tư cách là một hình phạt được quy định trong BLHS mang tính cưỡng chế nghiêm khắc hơn cả. Bản chất, nội dung và thuộc tính pháp lý của hình phạt tiền thể hiện ở việc nó tước đi của người phạm tội một khoản tiền nhất định, nghĩa là trực tiếp làm hạn chế về mặt lợi ích vật chất của người phạm tội, qua đó răn đe giáo dục người phạm tội, ngăn ngừa họ phạm tội mới, đồng thời đấu tranh phòng, chống tội phạm nói chung. Người bị kết án phạt tiền còn phải gánh chịu hậu quả là phải mang án tích trong một khoảng thời gian nhất định. Mức tiền phạt tối thiểu và tối đa trong luật hình sự cũng cao hơn so với quy định về phạt tiền trong các biện pháp cưỡng chế khác của Nhà nước. Hai là, hình phạt tiền phải được quy định trong BLHS. Cũng như các loại hình phạt khác trong luật hình sự, hình phạt tiền phải được quy định trong văn bản luật hình sự, cụ thể là BLHS. Trong BLHS năm 1999, hình phạt tiền được quy định ở cả Phần chung và Phần các tội phạm. Phần chung quy định điều kiện, nội dung, phạm vi, nguyên tắc áp dụng hình phạt tiền và các quy định khác có liên quan đến hình phạt tiền, cách thức thi hành hình phạt tiền. Phần các tội phạm quy định hình phạt tiền với tư cách hình phạt chính hay hình phạt bổ sung với các tội phạm cụ thể. Ba là, hình phạt tiền phải do Tòa án quyết định đối với người phạm tội theo một trình tự riêng biệt. Theo quy định của pháp luật thì Tòa án là cơ quan duy nhất có thẩm quyền nhân danh Nhà nước áp dụng hình phạt đối với người phạm tội. Việc áp dụng hình phạt đối với người phạm tội của Tòa án phải tuân thủ nghiêm ngặt các trình tự, thủ tục được quy định trong BLTTHS. 11
17. Bốn là, hình phạt tiền là buộc người bị kết án phải nộp một khoản tiền nhất định để sung quỹ nhà nước. Khoản tiền nhất định mà người bị kết án phải nộp là khoản tiền nằm trong giới hạn mức tối thiểu và mức tối đa của điều luật cụ thể quy định. Người phạm tội chỉ bị áp dụng hình phạt tiền khi mà điều luật cụ thể trong Phần các tội phạm của BLHS quy định về tội phạm mà người đó đã thực hiện có quy định hình phạt tiền là hình phạt chính hoặc là hình phạt bổ sung. Các trường hợp phạm tội mà điều luật đó không quy định phạt tiền thì Tòa án không được áp dụng hình phạt tiền với người phạm tội. Năm là, khoản tiền bị tước phải tùy thuộc vào tính chất và mức độ nghiêm trọng của tội phạm, có xét đến tình hình tài sản của người phạm tội, cũng như sự biến động của giá cả thị trường. Khi xem xét việc áp dụng hình phạt tiền đối với người phạm tội, Tòa án không những phải xem xét và cân nhắc đến các quy định của BLHS, tính chất và mức độ nguy hiểm của tội phạm đã thực hiện, nhân thân người phạm tội, các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự mà còn phải xem xét đến tình hình tài sản của người phạm tội và sự biến động của giá cả thị trường. Có như vậy Tòa án mới có thể quyết định mức phạt tiền hợp lý, tương xứng với tích chất và mức độ nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội, đảm bảo nguyên tắc công bằng và tính khả thi của hình phạt tiền trên thực tế. Sáu là, phạt tiền là loại hình phạt được áp dụng là hình phạt chính, hoặc được áp dụng là hình phạt bổ sung khi hình phạt chính không phải là hình phạt tiền. Hình phạt tiền được áp dụng là hình phạt chính đối với người phạm tội ít nghiêm trọng xâm phạm trật tự quản lý kinh tế, trật tự công cộng, trật tự quản lý hành chính và một số tội phạm khác do BLHS quy định và được áp dụng là hình phạt bổ sung khi hình phạt tiền không phải là hình phạt chính đối với người phạm tội về tham nhũng, ma túy hoặc những tội phạm khác do BLHS quy định. 1.1.2. Mục đích của hình phạt tiền Mục đích của hình phạt là những mong muốn đạt được khi áp dụng hình phạt trong thực tế. Trong lịch sử và trong lý luận luật hình sự có nhiều quan điểm khác nhau về mục đích của hình phạt. Quan niệm như thế nào về tội phạm thì sẽ có quan niệm tương 12
18. ứng về mục đích của hình phạt. Nhìn chung, có thể chia các quan niệm đó thành hai loại. Loại quan niệm thứ nhất coi hình phạt là công cụ trả thù người phạm tội. Theo quan niệm này thì hình phạt được coi là biện pháp được Nhà nước cho phép áp dụng nhằm trừng phạt trả thù người phạm tội. Tính chất trừng trị của các hình phạt theo quan niệm này thường rất hà khắc, hình phạt phổ biến mang tính nhục hình, đầy đọa thể xác và chà đạp lên phẩm giá con người. Loại quan niệm thứ hai coi hình phạt là công cụ để đấu tranh phòng, chống tội phạm, tức hình phạt nhằm mục đích cải tạo giáo dục người phạm tội trở thành người lương thiện, phòng ngừa sự tái phạm của họ và đấu tranh phòng, chống người khác phạm tội, còn trừng trị vốn dĩ là thuộc tính, nội dung của hình phạt, là tiền để đạt được mục đích chứ không phải mục đích của hình phạt “Trừng trị là nội dung, là thuộc tính, là phương thức thực hiện hình phạt, trừng trị là tiền đề quan trọng để đạt được mục đích phòng ngừa tội phạm” [27, tr.25]. Hay có quan điểm cho rằng hình phạt có hai mục đích là phòng ngừa riêng và phòng ngừa chung. “Trong mục đích phòng ngừa riêng, trừng trị và cải tạo, giáo dục người phạm tội, ngăn ngừa họ phạm tội mới là hai mục đích song song tồn tại và có mối quan hệ chặt chẽ, chỉ có thể đạt được mục đích cuối cùng và chủ yếu là cải tạo giáo dục người phạm tội nếu hình phạt áp dụng với họ là tương xứng với hành vi phạm tội mà họ gây ra” [19, tr.227]. Hay “trừng trị là mục đích nhưng đồng thời cũng là phương tiện để đạt mục đích cuối cuối cùng và chủ yếu của hình phạt đối với người phạm tội là giáo dục, cải tạo họ” [22, tr.33]. Theo pháp luật hình sự Việt Nam thì “Hình phạt không chỉ nhằm trừng trị người phạm tội mà còn nhằm cải tạo họ trở thành người có ích cho xã hội, tuân theo pháp luật và các quy tắc của cuộc sống xã hội chủ nghĩa, ngăn ngừa họ phạm tội mới. Hình phạt còn nhằm mục đích giáo dục người khác tôn trọng pháp luật, đấu tranh chống và phòng ngừa tội phạm“ [2]. Như vậy, mục đích của hình phạt bao gồm: - Trừng trị người phạm tội, nhưng đây không phải là mục đích duy nhất, cao nhất và cuối cùng của hình phạt. - Cải tạo họ trở thành người có ích cho xã hội, tuân theo pháp luật và các quy tắc xã hội, ngăn ngừa họ phạm tội mới. 13