Luận văn Hình phạt cải tạo không giam giữ theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Bình Phước

Nội dung text: Luận văn Hình phạt cải tạo không giam giữ theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Bình Phước

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ THU THẢO HÌNH PHẠT CẢI TẠO KHÔNG GIAM GIỮ THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN TỈNH BÌNH PHƯỚC LUẬN VĂN THẠC SỸ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2017
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ THU THẢO HÌNH PHẠT CẢI TẠO KHÔNG GIAM GIỮ THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN TỈNH BÌNH PHƯỚC Chuyên ngành: Luật Hình sự và Tố tụng hình sự Mã số: 60.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SỸ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS. HỒ SỸ SƠN HÀ NỘI – 2017
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ HÌNH PHẠT CẢI TẠO KHÔNG GIAM GIỮ 7 1.1. Khái niệm, ý nghĩa của hình phạt cải tạo không giam giữ 7 1.2. Bản chất, nội dung và điều kiện áp dụng của hình phạt cải tạo không giam giữ 12 1.3. Khái quát lập pháp hình sự Việt Nam về hình phạt cải tạo không giam giữ đến trước khi ban hành Bộ luật Hình sự năm 1999 14 Chương 2: THỰC TRẠNG QUY ĐỊNH HÌNH PHẠT CẢI TẠO KHÔNG GIAM GIỮ TRONG PHÁP LUẬT HÌNH SỰ HIỆN HÀNH VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH BÌNH PHƯỚC 19 2.1. Quy định hình phạt cải tạo không giam giữ trong phần chung Bộ luật Hình sự năm 1999 19 2.2. Quy định hình phạt cải tạo không giam giữ trong phần các tội phạm cụ thể của Bộ luật Hình sự năm 1999 27 2.3. Thực tiễn áp dụng hình phạt cải tạo không giam giữ trên địa bàn tỉnh Bình Phước từ năm 2011 đến năm 2015 32 Chương 3: CÁC GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ CỦA HÌNH PHẠT CẢI TẠO KHÔNG GIAM GIỮ 49 3.1. Hoàn thiện các quy định của pháp luật Hình sự Việt Nam về hình phạt cải tạo không giam giữ 49 3.2. Các giải pháp khác nâng cao hiệu quả của hình phạt cải tạo không giam giữ 58 KẾT LUẬN 67 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 70
4. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Tổng kết thực tiễn áp dụng các quy định của Bộ luật Hình sự năm 1999 về chế định hình phạt đã chỉ ra rằng, hệ thống hình phạt Việt Nam còn nhiều bất cập, hạn chế trong việc quy định các loại hình phạt. Một số hình phạt mặc dù được quy định trong Bộ luật Hình sự là hình phạt chính nhưng hầu như ít hoặc thậm chí không được áp dụng trong thực tiễn xét xử của Toà án, trong đó có hình phạt cải tạo không giam giữ. Thực trạng trên xuất phát từ chỗ các quy định về phạm vi áp dụng của hình phạt cải tạo không giam giữ còn bị hạn chế trong phạm vi nhất định; các điều kiện để áp dụng chưa rõ ràng, cụ thể; các quy định về công tác quản lý, giám sát đối với người chấp hành hình phạt còn buông lỏng nên hình phạt cải tạo không giam giữ chưa thực sự phát huy hiệu quả thực tiễn. Một số quan điểm còn cho rằng, bản chất “tha bổng” không làm cách ly người phạm tội ra khỏi đời sống xã hội là nguyên nhân làm cho hình phạt cải tạo không giam giữ không phản ánh sức mạnh cưỡng chế, trừng trị nghiêm khắc đối với người phạm tội. Điều này làm mục đích trừng trị của hình phạt không được đảm bảo, thậm chí trong dự thảo sửa đổi, bổ sung Bộ luật Hình sự năm 2015 một số nhà nghiên cứu luật học còn cho rằng, cần loại bỏ hình phạt cải tạo không giam giữ ra khỏi hệ thống hình phạt Việt Nam vì tính cưỡng chế nghiêm khắc nhất của hình phạt cải tạo không giam giữ so với các loại hình phạt khác không thể hiện rõ nét và ở mức độ nào đó, điều kiện áp dụng, bản chất của hình phạt cải tạo không giam giữ so chế định hình phạt tù nhưng cho hưởng án treo có nhiều điểm tương đồng không phân biệt rõ ràng. Điều này dẫn đến sự tồn tại của hình phạt cải tạo không giam giữ trong hệ thống hình phạt theo quy định của Bộ luật Hình sự còn mang tính hình thức và việc áp dụng vào thực tiễn xét xử của Tòa án vẫn còn nhiều hạn 1
5. chế. Tuy nhiên, cá nhân tôi nhận thức rằng, hình phạt cải tạo không giam giữ có ý nghĩa pháp lý – xã hội sâu sắc, việc tiếp tục ghi nhận hình phạt cải tạo không giam giữ là một trong các hình phạt chính trong hệ thống hình phạt của Bộ luật Hình sự là hoàn toàn cần thiết, phù hợp với định hướng của Đảng về Chiến lược cải cách tư pháp thể hiện tại Nghị quyết số 48/NQ-TW ngày 24/5/2005 của Bộ Chính trị về Chiến lược xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam đến năm 2010, định hướng đến năm 2020 (Nghị quyết số 48/NQ-TW) và Nghị quyết số 49/NQ-TW ngày 02/6/2005 của Bộ Chính trị về Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 (Nghị quyết số 49/NQ-TW); phù hợp với tinh thần của Hiến pháp năm 2013 trong việc ghi nhận, tôn trọng và tạo cơ chế pháp lý hướng đến việc bảo đảm thực thi quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân. Đồng thời phản ánh bản chất nhân đạo, tính nhân văn và hướng thiện trong đường lối xử lý người phạm tội của pháp luật hình sự Việt Nam. Nhằm làm rõ ý nghĩa và những giá trị pháp lý, thực tiễn của hình phạt cải tạo không giam giữ cần phải có những công trình nghiên cứu mang tính khoa học gắn với địa bàn cụ thể của đất nước làm cơ sở đánh giá một cách chính xác, khách quan, toàn diện hiệu quả và thực trạng áp dụng hình phạt cải tạo không giam giữ qua đó, chỉ ra những vướng mắc, bất cập để kịp thời đề xuất các giải pháp góp phần hoàn thiện các cơ sở pháp lý và nâng cao hiệu quả của hình phạt cải tạo không giam giữ trong việc thực hiện nhiệm vụ chính trị, xã hội của mình nói riêng và của Bộ luật Hình sự nói chung. Đó là lí do vì sao tôi chọn đề tài: “Hình phạt cải tạo không giam giữ theo pháp luật hình sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Bình Phước” làm luận văn thạc sĩ luật học của mình. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Mặc dù là một trong các hình phạt chính trong hệ thống hình phạt của pháp luật hình sự Việt Nam nhưng đến nay số lượng các công trình nghiên 2
6. cứu khoa học chuyên sâu về hình phạt cải tạo không giam giữ vẫn chiếm số lượng rất ít. Hình phạt cải tạo không giam giữ chủ yếu được đánh giá, nghiên cứu như là một phần nhỏ trong công trình nghiên cứu tổng hợp về chế định hình phạt như: Hình phạt trong luật hình sự Việt Nam, Nxb Chính trị Quốc gia, 1995 của nhiều tác giả; Pháp luật thi hành án hình sự Việt Nam, những vấn đề lý luận và thực tiễn, Nxb Tư pháp, 2006 của PGS.TS Võ Khánh Vinh và PGS.TS Nguyễn Minh Kháng; Tìm hiểu về hình phạt và quyết định hình phạt trong Luật hình sự Việt Nam, Nxb Chính trị Quốc gia, 2000 của ThS. Đinh Văn Quế; hay các giáo trình giảng dạy tại các trường Đại học luật; các bài viết mang tính chất so sánh giữa hình phạt cải tạo không giam giữ với chế định hình phạt tù nhưng cho hưởng án treo; các bài viết trên tạp chí, báo chuyên ngành pháp luật và các trang thông tin điện của các Cơ quan tư pháp. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1 Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu những vấn đề mang tính lý luận và thực tiễn áp dụng hình phạt cải tạo không giam giữ trên địa bàn tỉnh Bình Phước, luận văn mạnh dạn kiến nghị các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả của hình phạt cải tạo không giam giữ trong thực tiễn. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được các mục đích nêu trên, nhiệm vụ nghiên cứu cần đặt ra là: - Nghiên cứu làm sáng tỏ những vấn đề về mặt lý luận như: khái niệm, bản chất, ý nghĩa, nội dung của hình phạt cải tạo không giam giữ. - Khái quát quá trình hình thành và phát triển của hình phạt cải tạo không giam giữ trong lịch sử lập pháp Việt Nam giai đoạn trước khi ban hành Bộ luật Hình sự năm 1985 đến nay. - Nghiên cứu, phân tích, đánh giá các quy định của Bộ luật Hình sự hiện hành về hình phạt cải tạo không giam giữ. 3
7. - Phân tích, đánh giá thực tiễn áp dụng hình phạt cải tạo không giam giữ dựa trên các số liệu thu thập từ thực tiễn xét xử của Toà án nhân dân (TAND) tỉnh Bình Phước trong thời gian từ năm 2011 đến năm 2015. - Đề xuất, kiến nghị những giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả của hình phạt cải tạo không giam giữ ở nước ta hiện nay. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Luận văn lấy các quan điểm khoa học, các quy định của pháp luật hình sự nước ta về hình phạt cải tạo không giam giữ cũng như thực tiễn áp dụng các quy định của pháp luật trên địa bàn tỉnh Bình Phước để nghiên cứu các vấn đề thuộc nội dung của đề tài. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Luận văn nghiên cứu và giải quyết các vấn đề liên quan đến các quy định của pháp luật về chế định hình phạt cải tạo không giam giữ trong Bộ luật Hình sự Việt Nam hiện hành từ thực tiễn xét xử của TAND tỉnh Bình Phước trong 05 năm (từ năm 2011-2015). Luận văn không đi sâu vào nghiên cứu công tác tổ chức thi hành hình phạt cải tạo không giam giữ mà chỉ nghiên cứu các quy định của Bộ luật Hình về hình phạt cải tạo không giam giữ để chỉ ra nguyên nhân của những hạn chế, bất cập từ trong quy định của Bộ luật Hình sự trên cơ sở phân tích, đánh giá số liệu thu thập từ thực tiễn áp dụng hình phạt cải tạo không giam giữ của TAND tỉnh Bình Phước để đề xuất các giải pháp pháp lý nhằm hoàn thiện các quy định của Bộ luật Hình sự và nâng cao hiệu quả của hình phạt cải tạo không giam giữ trong thực tiễn. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Luận văn được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận chủ nghĩa duy vật lịch sử và chủ nghĩa duy vật biện chứng mác – xít; tư tưởng của C. Mác – 4
8. Ph. Ănghen về tội phạm và hình phạt; tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và pháp luật; quan điểm của Đảg và Nhà nước ta về xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa; về chính sách hình sự và chiến lược cải cách tư pháp được thể hiện trong Nghị quyết Đại hội Đảng lần thứ XI, Nghị quyết số 08- NQ/TW ngày 02/01/2002 của Bộ Chính trị về một số nhiệm vụ trọng tâm công tác tư pháp trong thời gian tới (Nghị quyết số 08-NQ/TW ngày 02/01/2002 ) ; Nghị quyết số 48-NQ/TW và Nghị quyết số 49-NQ/TW của Bộ Chính trị. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Thông qua nghiên cứu các quy định của Bộ luật Hình sự về hình phạt cải tạo không giam giữ và các số liệu thu thập được, tác giả sử dụng phương pháp nghiên cứu tài liệu, phương pháp phân tích hoạt động thực tiễn, phương pháp so sánh, phương pháp thống kê tổng hợp, phương pháp điều tra xã hội học để hoàn thiện đề tài nghiên cứu của mình. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Nghiên cứu tổng hợp các cơ sở lý luận và thực tiễn về hình phạt cải tạo không giam giữ, luận văn là công trình nghiên cứu chuyên sâu về khái niệm, bản chất và ý nghĩa pháp lý của chế định hình phạt cải tạo không giam giữ. Chỉ ra những hạn chế, bất cập trong quy định của pháp luật hình sự Việt Nam về hình phạt cải tạo không giam giữ, lý giải nguyên nhân hình phạt cải tạo không giam giữ ít được áp dụng trong thực tiễn qua số liệu thu thập từ TAND tỉnh Bình Phước. Từ đó, đề xuất hệ thống các giải pháp mang giá trị pháp lý và thực tiễn, góp phần hoàn thiện và nâng cao hiệu quả của hình phạt cải tạo không giam giữ trong Bộ luật Hình sự để Bộ luật Hình sự thực sự trở thành công cụ pháp lý hữu hiệu điều chỉnh và bảo vệ các quan hệ xã hội, hoàn thành nhiệm vụ chính trị - xã hội quan trọng của mình. 5
9. Bên cạnh đó, luận văn còn góp phần làm đa dạng hơn tài liệu nghiên cứu đối với hình phạt cải tạo không giam giữ, góp phần cung cấp thêm nguồn tài liệu tham khảo phục vụ cho công tác học tập, nghiên cứu cho các học viên chuyên ngành pháp luật hình sự. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, danh mục tài liệu tham khảo và phần kết luận, nội dung của luận văn bao gồm ba chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận về hình phạt cải tạo không giam giữ. Chương 2: Thực trạng quy định hình phạt cải tạo không giam giữ trong pháp luật hình sự hiện hành và thực tiễn áp dụng trên địa bàn tỉnh Bình Phước. Chương 3: Các giải pháp nâng cao hiệu quả của hình phạt cải tạo không giam giữ. 6
10. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ HÌNH PHẠT CẢI TẠO KHÔNG GIAM GIỮ 1.1. Khái niệm và ý nghĩa của hình phạt cải tạo không giam giữ 1.1.1. Khái niệm Hình phạt là một phạm trù pháp lý, xã hội mang tính khách quan, phức tạp, gắn liền với sự ra đời của Nhà nước và pháp luật. Nhà nước coi hình phạt như là công cụ pháp lý hữu hiệu nhất để bảo vệ lợi ích cho xã hội và Nhà nước. C. Mác đã khẳng định rằng: “ hình phạt chẳng qua chỉ là thủ đoạn tự vệ của xã hội chống lại sự vi phạm những điều kiện tồn tại của nó, dù cho những điều kiện ấy có thế nào đi nữa ” [8, tr. 8]. Tuy nhiên, vẫn có nhiều quan điểm khác nhau về hình phạt, chẳng hạn, có quan điểm cho rằng: “hình phạt là công cụ trừng trị, trả thù người phạm tội của Nhà nước” [40] nhưng cũng có quan điểm cho rằng: “hình phạt bản thân nó không hướng vào mục đích trả thù người phạm tội mà chỉ mang tính phòng ngừa tội phạm trong tương lai” [2]. Trên cơ sở tiếp thu những thành tựu của khoa học luật hình sự về hình phạt, các nhà nghiên cứu pháp luật hình sự nước ta nhìn hình phạt từ góc tiến bộ, nhân đạo và nhân văn sâu sắc, theo đó: “Hình phạt chẳng qua là biện pháp cưỡng chế Nhà nước nghiêm khắc nhất được quy định trong luật Hình sự, do Toà án áp dụng cho chính người đã thực hiện tội phạm, nhằm trừng trị và giáo dục họ, góp phần vào việc đấu tranh phòng và chống tội phạm, bảo vệ chế độ và trật tự xã hội cũng như các quyền và lợi ích hợp pháp của công dân” [37] hoặc đơn giản hơn hình phạt là “Biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất do luật quy định, được Toà án nhân danh Nhà nước quyết định trong bản án đối với người có lỗi trong việc thực hiện tội phạm và được thể hiện ở 7
11. việc tước đoạt hoặc hạn chế các quyền và lợi ích do pháp luật quy định đối với người bị kết án” [12]. Như vậy, dù có nhiều cách hiểu khác nhau, nhưng chung quy lại, theo chúng tôi hình phạt là biện pháp mang tính pháp lý, xã hội, thể hiện ở việc hình phạt phải được Nhà nước quy định trong Bộ luật Hình sự, do Toà án áp dụng để xử lý đối với người đã thực hiện hành vi bị coi là tội phạm. Đồng thời, hướng đến mục đích giáo dục, cải tạo người phạm tội trở thành người có ích cho xã hội, ngăn ngừa họ phạm tội mới và phục vụ công tác đấu tranh phòng ngừa và chống tội phạm. Với tính chất là biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất của Nhà nước, hình phạt được sử dụng như là công cụ, phương tiện quan trọng để trừng trị, cải tạo, giáo dục người phạm tội; hình phạt thể hiện quyền lực Nhà nước và mang tính bắt buộc phải phục tùng; thể hiện sức mạnh cưỡng chế của mình thông qua việc tước bỏ hoặc hạn chế các quyền, lợi ích của chủ thể bị áp dụng. Không những vậy, việc áp dụng hình phạt còn để lại cho người bị kết án những hậu quả pháp lý bất lợi gọi là án tích; án tích sẽ trở thành yếu tố cấu thành của một số loại tội phạm hoặc án tích sẽ trở thành tình tiết định khung tăng nặng hình phạt đối với người phạm tội trong thời gian chưa được xóa án tích mà tiếp tục phạm tội. So với các chế tài của các ngành luật khác, tính nghiêm khắc của hình phạt trong Bộ luật Hình sự thể hiện ở chỗ: “Các biện pháp cưỡng chế khác của Nhà nước, bao gồm cả các biện pháp tư pháp hình sự có thể áp dụng kèm theo hình phạt nhưng hình phạt không bao giờ được áp dụng kèm theo các biện pháp đó” [12]. Những hành vi bị coi là tội phạm được quy định trong Bộ luật Hình sự là những hành vi mang tính nguy hiểm cao cho xã hội, xâm phạm đến các quyền, lợi ích hợp pháp của cá nhân, tổ chức và Nhà nước nên chỉ có Toà án - cơ quan nhân danh Nhà nước được quyền phán quyết việc áp dụng hình phạt đối với người phạm tội. 8
12. Hình phạt là một hiện tượng pháp lý – xã hội nên việc quy định nội dung hình phạt phụ thuộc vào điều kiện kinh tế, chính trị, xã hội, truyền thống đạo đức ở mỗi quốc gia trong từng giai đoạn lịch sử cụ thể. Hình phạt bao gồm hệ thống các loại hình phạt cụ thể được quy định phù hợp với tính chất, mức độ nguy hiểm của mỗi hành vi phạm tội cũng như phù hợp với đặc thù các quan hệ xã hội mà Nhà nước hướng đến bảo vệ. Tương tự vậy, hình phạt trong pháp luật hình sự Việt Nam là hệ thống các loại hình phạt cụ thể có nội dung, mục đích trừng trị, giáo dục, cải tạo khác nhau nhằm đảm bảo cao nhất nguyên tắc công bằng trách nhiệm và cá thể hoá hình phạt. Đồng thời, thể hiện được mối liên kết chặt chẽ giữa các chế tài hình phạt trong hệ thống hình phạt theo thứ tự tăng dần về tính nghiêm khắc, đi từ hình phạt nhẹ nhất đến hình phạt nặng nhất. Mỗi chế tài hình phạt bản thân nó mang những nội dung đặc trưng tương đối rõ ràng, cụ thể kết hợp hài hoà giữa sức mạnh cưỡng chế và thuyết phục, thể hiện tính nghiêm minh và giá trị nhân đạo trong công tác đấu tranh xử lý, phòng ngừa và chống tội phạm. Trên cơ sở đó, hình phạt lần đầu tiên được quy định tại Điều 26 của Bộ luật Hình sự năm 1999 “Hình phạt là biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất của Nhà nước nhằm tước bỏ hoặc hạn chế các quyền, lợi ích của người phạm tội. Hình phạt được quy định trong Bộ luật hình sự và do Toà án quyết định” Kế thừa quan niệm về hình phạt của Bộ luật Hình sự năm 1999, Điều 30 của Bộ luật Hình sự năm 2015 cũng khẳng định: “Hình phạt là biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất của Nhà nước được quy định trong Bộ luật này, do Toà án quyết định áp dụng đối với người hoặc pháp nhân thương mại phạm tội nhằm tước bỏ hoặc hạn chế quyền, lợi ích của người, pháp nhân thương mại đó”. 9
13. Trong hệ thống chế tài hình phạt Việt Nam, cũng giống như pháp luật hình sự các nước trên thế giới, pháp luật hình sự Việt Nam không định nghĩa thế nào là hình phạt cải tạo không giam giữ. Hình phạt cải tạo không giam giữ được Bộ luật Hình sự các nước gọi theo nhiều tên gọi khác nhau: “Biện pháp cải tạo” (Tiệp Khắc); “Biện pháp cải tạo, giáo dục” (Hungari); “Cải tạo lao động” (Rumani); “Lao động, cải tạo, giáo dục không tước tự do” (Liên Xô cũ) nhưng nhìn chung, bản chất của hình phạt hình phạt cải tạo không giam giữ là loại hình phạt không phải tù vì nó không làm tước bỏ hoặc hạn chế các quyền về tự do thân thể của người phạm tội mà được xây dựng trên cơ sở lấy lao động bắt buộc làm biện pháp cải tạo, giáo dục người phạm tội. Hình phạt cải tạo không giam giữ được pháp luật hình sự Việt Nam quy định tại Điều 31 Bộ luật Hình sự năm 1999 như sau: “1. Cải tạo không giam giữ được áp dụng từ sáu tháng đến ba năm đối với người phạm tội ít nghiêm trọng hoặc phạm tội nghiêm trọng do Bộ luật này quy định mà đang có nơi làm việc ổn định hoặc có nơi thường trú rõ ràng, nếu xét thấy không cần thiết phải cách ly người phạm tội khỏi xã hội ” Có thể thấy, hình phạt cải tạo không giam giữ được quy định trong Bộ luật Hình sự Việt Nam về bản chất cũng là loại hình phạt không làm tước bỏ hoặc hạn chế các quyền tự do về thân thể của người phạm tội do không cách ly người phạm tội ra khỏi đời sống xã hội; người phạm tội chấp hành hình phạt thông qua việc giáo dục, cải tạo trong môi trường xã hội bình thường. Đồng thời, người phạm tội cũng phải gánh chịu những hậu quả pháp lý bất lợi do việc áp dụng hình phạt mang lại. 1.1.2. Ý nghĩa Về mặt pháp lý, việc quy định hình phạt cải tạo không giam giữ trong hệ thống hình phạt góp phần làm đa dạng hoá các chế tài hình sự, phục vụ tốt hơn cho công tác đấu tranh phòng ngừa và chống tội phạm, tạo cơ chế pháp lý 10
14. xử lý công bằng, tương xứng với tính chất, mức độ của hành vi phạm tội. Việc đa dạng hóa các chế tài hình phạt sẽ rút ngắn khoảng cách giữa các chế tài hình phạt với nhau, bảo đảm cho việc quyết định hình phạt của Toà án được cá thể hoá một cách chính xác, toàn diện, khách quan; phản ánh bản chất nhân đạo, tính hướng thiện trong chính sách xử lý hình sự. Đảm bảo hiệu quả của việc áp dụng hình phạt là biện pháp “cần” và “đủ” để xử lý người phạm tội nhưng vẫn mang lại hiệu quả phòng ngừa cao trên cơ sở tôn trọng các quyền con người, quyền công dân. Về mặt xã hội, hình phạt cải tạo không giam giữ không chỉ tạo niềm tin vững chắc vào công bằng, công lý của bản thân người phạm tội để họ tự cảm hoá, tự nhận thức được hậu quả pháp lý bất lợi mà họ phải gánh chịu do hành vi phạm tội của mình; tạo môi trường xã hội lành mạnh để người phạm tội cơ hội để tự giáo dục, cải tạo mà không cần cách ly ra khỏi đời sống xã hội. Qua đó, góp phần hạn chế những hậu quả tiêu cực có thể phát sinh do việc áp dụng hình phạt gây ra đối với bản thân và gia đình người phạm tội. Pháp luật hình sự không chỉ và không cần phải là những biện pháp mang tính trừng trị nghiêm khắc để tước đoạt hoặc hạn chế quyền của người phạm tội mà đôi khi cần là cầu nối giữa mục đích răn đe, giáo dục người phạm tội với mục đích phòng ngừa và chống tội phạm. Mặt khác, quá trình chấp hành hình phạt người phạm tội vẫn có điều kiện để lao động, học tập và hoà nhập cộng đồng nên không làm cho họ rơi vào bế tắc, khó khăn, mặc cảm sau khi chấp hành xong hình phạt; mục đích giáo dục, tuyên truyền, phòng ngừa tội phạm trong toàn xã hội của hình phạt phát huy được hiệu quả trong thực tiễn. Về mặt kinh tế, với bản chất không làm cách ly người phạm tội ra khỏi đời sống xã hội nên hình phạt cải tạo không giam giữ đã tạo điều kiện nhất định cho người phạm tội tự giáo dục, cải tạo thông qua hoạt động lao động, học tập và làm việc tại cộng đồng; tạo môi trường xã hội lành mạnh để người 11
15. phạm tội tự lao động tạo ra khả năng kinh tế, đảm bảo cuộc sống cho mình và gia đình; góp phần làm giảm gánh nặng trước hết cho bản thân và gia đình người phạm tội, hạn chế đến mức thấp nhất các chi phí Nhà nước phải bỏ ra để đảm bảo cho việc cải tạo, giáo dục người phạm tội cũng như các điều kiện xã hội cho công tác tái hòa nhập cộng đồng đối với người phạm tội sau khi chấp hành xong hình phạt; góp phần giữ vững và ổn định hoạt động lao động sản xuất bình thường của xã hội. 1.2. Bản chất, nội dung và điều kiện áp dụng hình phạt cải tạo không giam giữ Về mặt pháp lý, bản chất của hình phạt cải tạo không giam giữ là “giáo dục, cải tạo không cách ly trong điều kiện môi trường bình thường nơi trước khi phạm tội người phạm tội sinh sống và làm việc” [40, tr. 147]. Như vậy, hình phạt cải tạo không giam giữ là một trong các chế định hình phạt không phải là hình phạt tù, không làm cách ly người phạm tội ra khỏi đời sống xã hội mà tạo điều kiện để người phạm tội được giáo dục, cải tạo trong môi trường xã hội bình thường. Tính trừng trị nghiêm khắc của hình phạt cải tạo không giam giữ thể hiện ở chỗ dù không bị tước bỏ hoặc hạn chế các quyền tự do về thân thể nhưng người phạm tội phải chịu sự giám sát, giáo dục của gia đình, cơ quan, tổ chức nơi người đó làm việc hoặc chính quyền địa phương nơi người đó cư trú theo một quy trình thủ tục pháp lý nhất định. Người phạm tội buộc phải thực hiện những nghĩa vụ nhất định trong quá trình chấp hành hình phạt như bị khấu trừ một phần thu nhập hoặc phải thực hiện nghĩa vụ lao động công ích để phục vụ cộng đồng. Nội dung của hình phạt cải tạo không giam giữ thể hiện ở việc chỉ có Toà án – cơ quan Nhân danh Nhà nước mới có quyền quyết định áp dụng hình phạt đối với người phạm tội thông qua bản án buộc tội. Mặc dù việc áp 12
16. dụng hình phạt cải tạo không giam giữ không làm hạn chế nhiều các quyền và lợi ích của người phạm tội, không cách ly người phạm tội ra khỏi đời sống xã hội nhưng người phạm tội vẫn phải gánh chịu những hậu quả pháp lý bất lợi do hình phạt mang lại. Mỗi quốc gia khác nhau, việc quy định các chế tài hình phạt tùy thuộc vào các quan hệ xã hội mà Nhà nước cần hướng đến để bảo vệ khỏi sự xâm hại của tội phạm. Do đó, điều kiện áp dụng hình phạt cải tạo không giam giữ cũng có sự khác nhau nhưng nhìn chung, hình phạt cải tạo không giam giữ chỉ được áp dụng trong những điều kiện, trường hợp luật định nhằm bảo đảm hiệu quả của hình phạt trong thực tiễn. Các điều kiện có thể là: đối với người phạm tội mà xét thấy tính chất, mức độ nguy hiểm cho xã hội do hành vi phạm tội gây ra không đáng kể; người phạm tội phạm tội do lỗi vô ý; không phải là tái phạm; có căn cứ chứng minh người phạm tội có thể tự cải tạo, giáo dục; người phạm tội có nhân thân, lai lịch và nơi cứ trú rõ ràng; người phạm tội phạm tội lần đầu . Điều này thể hiện rằng, việc áp dụng hình phạt cải tạo không giam giữ cần phải xem xét, đánh giá đến nhiều yếu tố chủ quan, khách quan của hành vi phạm tội, căn nhắc vào tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự và các yếu tố thuộc về nhân thân người phạm tội và niềm tin vào khả năng tự cải tạo, giáo dục người phạm tội của Tòa án trong quá trình xét xử. Tội phạm, người phạm tội càng nguy hiểm thì cần yếu tố trừng trị cao để có đủ sức mạnh giáo dục. Tuy nhiên, “bất kỳ một sự nghiêm khắc thái quá nào đều có thể tạo ra những sự uất ức, bi quan, mất lòng tin và động cơ tự cải tạo, giáo dục của người phạm tội, tạo ra sự thương xót không đáng có của gia đình và xã hội đối với người phạm tội” [40, tr. 101], sự khắc nghiệt trong hình phạt làm cho hình phạt trở nên không có kết quả. Do đó, hình phạt cải tạo không giam giữ 13
17. như là một sự trừng trị “cần” và “đủ” để mang lại hiệu quả chung mà không cần bất kỳ sự trừng trị nghiêm khắc thoái quá nào. 1.3. Khái quát lập pháp hình sự Việt Nam về hình phạt cải tạo không giam giữ đến trước khi ban hành Bộ luật Hình sự năm 1999 1.3.1. Giai đoạn trước khi ban hành Bộ luật Hình sự năm 1985 Trên cơ sở tìm hiểu, nghiên cứu, rà soát toàn bộ hệ thống văn bản quy phạm pháp luật nhận thấy, trước khi Bộ luật Hình sự năm 1985 ra đời không có một văn bản pháp luật nào quy định về hình phạt cải tạo không giam giữ. Văn bản pháp luật có hiệu lực pháp lý cao nhất quy định tội phạm và hình phạt trong giai đoạn này là Luật số 003 ngày 15/3/1976 của Hội đồng Cách mạng Chính phủ lâm thời Cộng hoà Miền Nam Việt Nam cũng không có bất kỳ quy định nào đề cập đến hình phạt cải tạo không giam giữ. Đến ngày 30/12/1981 khi Luật Nghĩa vụ quân sự và ngày 30/6/1982 Pháp lệnh trừng trị các tội đầu cơ, buôn lậu, làm hàng giả, kinh doanh trái phép ra đời thì hình phạt cải tạo không giam giữ lần đầu tiên được đề cập đến. Theo đó, Điều 69 của Luật Nghĩa vụ quân sự quy định: “1. Người nào đang ở lứa tuổi làm nghĩa vụ quân sự mà không chấp hành đúng những quy định về đăng ký nghĩa vụ quân sự, không chấp hành lệnh gọi nhập ngũ, lệnh gọi tập trung huấn luyện thì tuỳ mức độ nhẹ hoặc nặng mà bị xử lý bằng biện pháp hành chính, bị phạt cải tạo không giam giữ từ ba tháng đến hai năm, hoặc bị phạt tù từ ba tháng đến hai năm ” Điều 6 Pháp lệnh trừng trị các tội đầu cơ, buôn lậu, làm hàng giả, kinh doanh trái phép quy định: “1. Người nào kinh doanh không có giấy phép hoặc không đúng với nội dung được phép, trốn thuế, không niêm yết giá, nâng cao hơn giá niêm yết, không đăng ký nhãn hiệu hàng hoá, sử dụng trái phép nhãn hiệu hàng hoá hoặc dùng thủ đoạn khác để lừa dối cơ quan Nhà nước và người tiêu dùng thì 14
18. bị phạt cải tạo không giam giữ từ ba tháng đến hai năm, hoặc bị phạt tù từ ba tháng đến hai năm và bị phạt tiền gấp ba lần hàng hoá bị phạm pháp .” Các quy định trên cho thấy rằng, trong giai đoạn xã hội lúc bấy giờ, hình phạt cải tạo không giam giữ không nhận được sự quan tâm lớn của các nhà làm luật. Trong rất nhiều các quan hệ xã hội được pháp luật sử dụng nhiều chế tài hình phạt khác nhau để bảo vệ thì hình phạt cải tạo không giam giữ không được quy định phổ biến. Đối tượng mà hình phạt cải tạo không giam giữ được các nhà làm luật hướng đến bảo vệ chỉ là hành vi không chấp hành các quy định về nghĩa vụ quân sự; trong rất nhiều các hành vi vi phạm trật tự quản lý thị trường thì hình phạt cải tạo không giam giữ cũng chỉ được áp dụng đối với tội kinh doanh trái phép. Hình phạt cải tạo không giam giữ cũng chỉ được quy định một cách sơ xài, chưa cụ thể, đầy đủ về bản chất, nội dung, điều kiện áp dụng và không được bất kỳ văn bản pháp lý nào hướng dẫn áp dụng; cũng chưa có bất kỳ công trình nghiên cứu mang tính pháp lý, thực tiễn nào đề cập đến. 1.3.2. Giai đoạn từ khi ban hành Bộ luật Hình sự năm 1985 đến năm 1999 Hình phạt cải tạo không giam giữ lần đầu tiên được quy định là một trong ba loại hình phạt chính không phải hình phạt tù bên cạnh hình phạt cảnh cáo và hình phạt tiền trong Bộ luật Hình sự năm 1985. Điều 24 Bộ luật Hình sự năm 1985 quy định: “1. Cải tạo không giam giữ được áp dụng từ sáu tháng đến hai năm đối với người phạm tội ít nghiêm trọng .”. Sở dĩ có sự chuyển biến tích cực trong nhận thức của các nhà làm luật về vai trò, vị trí của hình phạt cải tạo không giam giữ là vì trước Bộ luật Hình sự năm 1985, pháp luật hình sự nước ta tuy đã có quy định về hình phạt nhưng chưa mang tính hệ thống, giữa chúng thiếu các mối liên hệ cần thiết. 15
19. Các hình phạt không phải tù được quy định trong hệ thống hình phạt là: cảnh cáo, quản chế và phạt tiền nhưng không quy định rõ ràng về điều kiện áp dụng và nội dung của từng loại hình phạt, chưa phân biệt rõ ràng giữa hình phạt và các biện pháp hành chính. Hình phạt cảnh cáo và hình phạt tiền vừa được áp dụng trong biện pháp xử lý hành chính, vừa áp dụng trong xử lý hình sự nên có sự nhập nhằng trong việc xác định ranh giới giữa hình phạt và các biện pháp xử lý hành chính. Hình phạt quản chế giai đoạn đầu được áp dụng là hình phạt chính để trừng trị bọn địa chủ cường hào, bọn tay sai, gián điệp đang ngầm chống phá chính quyền nhân dân non trẻ và nó được coi như là chế tài hình phạt trung gian làm cầu nối giữa các chế tài hình phạt tù và hình phạt không phải tù. Cùng với sự phát triển của xã hội, Nhà nước công nông đã vững mạnh, kẻ thù giai cấp dần dần yếu đi nên giai đoạn về sau hình phạt quản chế được quy định với vai trò là hình phạt bổ sung đã làm cho khoảng cách giữa các hình phạt không phải tù với hình phạt tù ngày càng lớn về tính cưỡng chế và hậu qủa pháp lý khi áp dụng. Nếu bỏ hình phạt quản chế trong hệ thống hình phạt chính do không phù hợp với tình hình xã hội thì phải có một hình phạt khác thay thế nhằm rút ngắn khoảng cách giữa hình phạt tù và hình phạt không phải tù. Trong khi đó, hình phạt cảnh cáo và hình phạt tiền thì không phải lúc nào cũng được áp dụng với bất kỳ người phạm tội và bất kỳ loại tội phạm nào. Điều này dẫn đến các hình phạt không phải tù bị bó hẹp, không phù hợp với nguyên tắc dân chủ, nhân đạo và bình đẳng trong pháp luật hình sự, không phù hợp với xu thế chung của thế giới. Do đó, hình phạt cải tạo không giam giữ được lựa chọn nhằm rút ngắn khoảng cách giữa hình phạt không phải là tù với hình phạt tù. Đồng thời, hình phạt cải tạo không giam giữ theo Bộ luật Hình sự năm 1985 vẫn quy định áp dụng đối với người phạm tội là quân nhân tại ngũ (Điều 70) và người chưa thành niên phạm tội (Điều 63). 16