Luận văn Hiệu lực của thỏa thuận trọng tài theo pháp luật trọng tài thương mại ở Việt Nam hiện nay

Nội dung text: Luận văn Hiệu lực của thỏa thuận trọng tài theo pháp luật trọng tài thương mại ở Việt Nam hiện nay

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI Trương Thị Thu Hà HIỆU LỰC CỦA THỎA THUẬN TRỌNG TÀI THEO PHÁP LUẬT TRỌNG TÀI THƯƠNG MẠI Ở VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI, năm 2018
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI Trương Thị Thu Hà HIỆU LỰC CỦA THỎA THUẬN TRỌNG TÀI THEO PHÁP LUẬT TRỌNG TÀI THƯƠNG MẠI Ở VIỆT NAM HIỆN NAY Chuyên ngành: Luật kinh tế Mã số: 8380107 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. NGUYỄN NHƯ PHÁT HÀ NỘI, năm 2018
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đề tài “Hiệu lực của thỏa thuận trọng tài theo pháp luật trọng tài thương mại ở Việt Nam hiện nay” là công trình nghiên cứu khoa học của tôi. Các dữ liệu nêu trong Luận văn này dựa trên các tài liệu có mức độ tin cậy cao, tính chính xác và trung thực. Tác giả luận văn TRƯƠNG THỊ THU HÀ
4. LỜI CẢM ƠN Trước khi vào phần nội dung của luận văn, em xin gửi lời cám ơn chân thành nhất đến các quý Thầy Cô Học viện Khoa học Xã hội nói chung, các Thầy Cô khoa luật kinh tế - Học viện Khoa học Xã hội nói riêng đã truyền đạt những kiến thức bổ ích, những kinh nghiệm quí báu cho em trong suốt thời gian học tập. Đặc biệt, em xin gởi lời biết ơn sâu sắc đến Phó Giáo Sư – Tiến sĩ Nguyễn Như Phát, người Thầy đã trực tiếp, tận tâm hướng dẫn, giúp đỡ em rất nhiều để em có thể hoàn thành tốt luận văn này. Một lần nữa, em xin chân thành cám ơn.
5. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ HIỆU LỰC CỦA THỎA THUẬN TRỌNG TÀI 6 1.1. Khái niệm và bản chất pháp lý của thỏa thuận trọng tài 6 1.1.1. Khái niệm và nguồn gốc của thỏa thuận trọng tài 6 1.1.2. Bản chất pháp lý của thỏa thuận trọng tài 8 1.1.3. Ý nghĩa của thỏa thuận trọng tài 10 1.2. Những điều kiện có hiệu lực của thỏa thuận trọng tài 12 1.2.1. Tự do ý chí trong thỏa thuận trọng tài 12 1.2.2. Tính độc lập của thỏa thuận trọng tài 12 1.2.3. Hình thức của thỏa thuận trọng tài 15 1.2.4. Nội dung của thỏa thuận trọng tài 18 1.3. Hậu quả pháp lý của thỏa thuận trọng tài vô hiệu 20 Chương 2: THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VÀ ÁP DỤNG PHÁP LUẬT VỀ HIỆU LỰC CỦA THỎA THUẬN TRỌNG TÀI Ở VIỆT NAM HIỆN NAY 22 2.1. Các qui định pháp luật về điều kiện có hiệu lực của thỏa thuận trọng tài 22 2.1.1. Chủ thể xác lập thỏa thuận trọng tài 22 2.1.2. Đối tượng của thỏa thuận trọng tài 23 2.1.3. Hình thức của thỏa thuận trọng tài 26 2.1.4. Ý chí tự nguyện của chủ thể 28 2.1.5. Vi phạm điều cấm của pháp luật 30 2.1.6. Thẩm quyền và thủ tục xem xét hiệu lực thỏa thuận trọng tài 30 2.2. Thực tiễn áp dụng pháp luật về hiệu lực của thỏa thuận trọng tài ở Việt Nam hiện nay (thông qua một số vụ việc) 36
6. Chương 3: GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VÀ NÂNG CAO HIỆU QUẢ ÁP DỤNG PHÁP LUẬT VỀ HIỆU LỰC CỦA THỎA THUẬN TRỌNG TÀI 48 3.1. Nhu cầu và định hướng hoàn thiện pháp luật 48 3.1.1. Nhu cầu hoàn thiện pháp luật 48 3.1.2. Định hướng hoàn thiện pháp luật 50 3.2. Giải pháp hoàn thiện về hiệu lực của thỏa thuận trọng tài 52 3.3. Nâng cao hiệu quả áp dụng các quy định về hiệu lực của thỏa thuận trọng tài 58 3.3.1. Đối với doanh nghiệp 58 3.3.2. Đối với các trọng tài viên và trung tâm trọng tài 59 3.3.3. Các cơ quan tố tụng và các cơ quan nhà nước khác 60 3.3.4. Những điểm cần lưu ý khi tham gia ký kết, soạn thảo thỏa thuận trọng tài 60 KẾT LUẬN 66 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
7. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLDS Bộ luật dân sự BLTTDS Bộ luật tố tụng dân sự HĐTP Hội đồng thẩm phán KDTM Kinh doanh thương mại NQ Nghị quyết TTTM Trọng tài thương mại UNCITRAL United Nations Commission on The international trade law (Ủy Ban Liên Hiệp Quốc về luật thương mại quốc tế)
8. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Trong quá trình hội nhập quốc tế với sự phát triển mạnh mẽ của nền kinh tế thị trường trên thế giới đã tạo điều kiện cho các quan hệ thương mại phát triển thì việc phát sinh tranh chấp giữa các chủ thể càng nhiều, với tính chất đa dạng và phức tạp càng cao trong hoạt động kinh doanh thương mại là điều không thể tránh khỏi. Để bảo vệ quyền lợi và lợi ích hợp pháp của các bên cũng như tạo điều kiện hoạt động đồng bộ cho toàn bộ nền kinh tế, các tranh chấp đó cần được giải quyết kịp thời và đúng đắn. Vì thế, nhiều phương thức giải quyết tranh chấp ra đời mà các bên có quyền tự do lựa chọn như các bên tự thương lượng; hòa giải; trọng tài hay tòa án. Trong đó, giải quyết tranh chấp kinh tế bằng con đường trọng tài là một trong những phương thức có nhiều ưu thế và phổ biến trong nền kinh tế thị trường phát triển của nhiều nước trên thế giới. Tuy nhiên, điều quan trọng để áp dụng trọng tài được thực hiện thì cần phải có sự thỏa thuận dựa trên cơ sở ý chí của các bên, do họ thỏa thuận lựa chọn để giải quyết các tranh chấp kinh tế của mình hay nói cách khác đó là sự nhất trí của các bên về việc đưa ra trọng tài giải quyết tranh chấp đã hoặc có thể sẽ phát sinh trong hoạt động thương mại. Điều này cũng đồng nghĩa với việc không có thỏa thuận trọng tài thì không có việc giải quyết tranh chấp bằng trọng tài và thỏa thuận trọng tài cũng chỉ có hiệu lực không chỉ khi nhân danh ý chí tối cao của các bên mà còn phải phù hợp theo đúng qui định pháp luật. Bởi lẽ trên mà pháp luật các nước nói chung, Việt Nam nói riêng hiện nay đang dần dần nâng cao hoàn thiện các chế định pháp lý về thỏa thuận trọng tài để đảm bảo các hình thức pháp lý cũng như cơ sở pháp lý cho các bên thực hiện đúng quyền, nghĩa vụ thỏa thuận của mình nhằm đạt đến việc 1
9. xác lập thỏa thuận trọng tài có hiệu lực theo đúng qui định pháp luật. Đây cũng chính là lý do tác giả chọn đề tài “Hiệu lực của thỏa thuận trọng tài theo pháp luật trọng tài Việt Nam” làm đề tài luận văn thạc sĩ luật, với mong muốn nghiên cứu sâu bản chất pháp lý về hiệu lực của thỏa thuận trọng tài, qua đó tìm hiểu, so sánh và đưa ra những đánh giá, những giải pháp nhằm hoàn thiện qui định của pháp luật cũng như thực tiễn áp dụng pháp luật về hiệu lực của thỏa thuận trọng tài. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Giải quyết tranh chấp bằng trọng tài thương mại không còn là điều mới lạ đối với Việt Nam, giải quyết bằng phương thức này đang nhận được nhiều sự quan tâm đặc biệt pháp luật Việt Nam cũng như của các chủ thể kinh doanh được thể hiện rõ hơn qua nhiều văn bản pháp luật được ban hành. Chính vì vậy, có nhiều đề tài nghiên về trọng tài thương mại như: “Pháp luật Việt Nam về trọng tài thương mại” của Tiến sĩ Đỗ Văn Đại và Tiến sĩ Trần Hoàng Hải năm 2012; “Giải quyết tranh chấp bằng phương thức trọng tài ở Việt Nam” Tiến sĩ Đỗ Văn Đại – Đại học Luật TP.Hồ Chí Minh năm 2010; Số chuyên đề “Pháp luật về trọng tài thương mại” trên tạp chí Dân chủ và Pháp luật năm 2010 của Bộ tư pháp; Giáo trình Luật kinh tế, PGS.TS Phạm Duy Nghĩa – Đại học kinh tế TP.HCM năm 2011 – Nhà xuất Bản Công an Nhân dân; “Trọng tài và các phương thức giải quyết tranh chấp lựa chọn” Nhà xuất bản tài chính năm 2003; Luận văn Thạc sĩ “Giải quyết tranh chấp thương mại có yếu tố nước ngoài bằng trọng tài thương mại Việt Nam, những vấn đề lý luận và thực tiễn” của tác giả Vũ Thị Ngân Hà năm 2006 – Đại học Quốc gia Hà Nội; 2
10. Luận văn Thạc sĩ “Pháp luật về thỏa thuận trọng tài thương mại ở Việt Nam” của tác giả Đặng Thu Hằng năm 2014. Vũ Ánh Dương (2010), "Thực trạng giải quyết tranh chấp tại Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam", Tài liệu Hội thảo "Thực tiễn giải quyết tranh chấp bằng trọng tài và cơ chế thi hành phán quyết trọng tài, Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam và Dự án DANIDA tổ chức, Hà Nội. "Giải quyết tranh chấp thương mại: Trọng tài là công cụ hữu hiệu" (2010), ngày 02/01. Luận văn thạc sĩ “Hủy phán quyết của Trọng tài thương mại theo Luật trọng tài thương mại năm 2010” của tác giả Phạm Minh; Luận văn thạc sĩ “Hiệu lực của thỏa thuận trọng tài theo Luật trọng tài thương mại năm 2010” của tác giả Nguyễn Anh Tuấn; Luận văn thạc sĩ:“Giải quyết tranh chấp thương mại bằng phương thức trọng tài theo pháp luật Việt Nam hiện nay” của tác giả Lê Thị Đào, Học viện KHXH, 2017 Luận văn thạc sĩ: “Hủy phán quyết trọng tài thương mại Việt Nam từ thực tiễn Thành phố Hồ Chí Minh”, của tác giả Đỗ Hữu Chiến, Học viện KHXH, 2017 Các tác phẩm này khi nói đến giải quyết tranh chấp bằng con đường trọng tài thương mại đều nêu lên sự cần thiết giải quyết trọng tài đó là cần có sự thỏa thuận trọng tài. Tuy nhiên, vấn đề này vẫn chưa được nghiên cứu ở mức độ chuyên sâu và điều quan trọng là chưa đề cập chi tiết những yếu tố ảnh hưởng hiệu lực của thỏa thuận trọng tài bởi đó cũng là cốt lõi quan trọng khi xác lập thỏa thuận trọng tài. Vì lẽ trên, tác giả cho rằng cần tiếp tục nghiên cứu kỹ hơn, toàn diện hơn về hiệu lực của thỏa thuận trọng tài trong việc thực hiện và áp dụng pháp 3
11. luật để từ đó kiến nghị những giải pháp thiết thực đối với việc hoàn thiện các qui định pháp luật về trọng tài của Việt Nam đặc biệt là tính hiệu lực của thỏa thuận trọng tài. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của đề tài là làm sáng tỏ bản chất của thỏa thuận trọng tài: những điều kiện có hiệu lực của thỏa thuận trọng tài và thực tiễn pháp luật Việt Nam về hiệu lực của thỏa thuận trọng tài trong giải quyết tranh chấp hợp đồng bằng trọng tài thương mại qua đó đánh giá thực trạng áp dụng pháp luật và đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật về hiệu lực của thỏa thuận trọng tài. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài Đối tượng nghiên cứu của đề tài là các văn bản pháp luật Việt Nam; các học thuyết pháp lý cũng như những văn bản có liên quan đến hiệu lực của thỏa thuận trọng tài; thực tiễn áp dụng pháp luật về hiệu lực của thỏa thuận trọng tài khi giải quyết các tranh chấp bằng trọng tài ở Việt Nam. Phạm vi nghiên cứu của đề tài là một số lý luận cũng như thực tiễn áp dụng pháp luật giải quyết tranh chấp bằng trọng tài tại Việt Nam mà chủ yếu tập trung nghiên cứu về hiệu lực của thỏa thuận trọng tài. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Tác giả đã thực hiện khóa luận này trên nền tảng kết hợp các phương pháp nghiên cứu duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác – Lênin. Đồng thời, sử dụng các phương pháp phân tích tổng hợp, phương pháp luật học so sánh và phương pháp thu thập thông tin để giải quyết những vấn đề mà đề tài đặt ra. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Với đề tài nghiên cứu này cho thấy luận văn chủ yếu góp phần làm rõ những vấn đề sau: 4
12. Làm rõ vấn đề lý luận về hiệu lực của thỏa thuận trọng tài nói chung và theo pháp luật Việt Nam nói riêng; Nêu bật những bất cập trong hoạt động giải quyết tranh chấp trọng tài cũng như thực trạng áp dụng pháp luật liên quan đến hiệu lực của thỏa thuận trọng tài ở Việt Nam; Đề xuất một số giải pháp nhằm hoàn thiện và nâng cao hiệu quả hiệu lực của thỏa thuận trọng tài theo pháp luật Việt Nam. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận văn được chia thành 3 chương sau: Chương 1: Những vấn đề lý luận chung về hiệu lực của thỏa thuận trọng tài. Chương 2: Thực trạng pháp luật và áp dụng pháp luật về hiệu lực của thỏa thuận trọng tài. Chương 3: Giải pháp hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật về hiệu lực của thỏa thuận trọng tài. 5
13. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ HIỆU LỰC CỦA THỎA THUẬN TRỌNG TÀI 1.1. Khái niệm và bản chất pháp lý của thỏa thuận trọng tài 1.1.1. Khái niệm và nguồn gốc của thỏa thuận trọng tài Luật mẫu về Trọng tài thương mại quốc tế của Ủy ban luật thương mại quốc tế về Liên hiệp quốc (sau đây gọi tắt là Luật Mẫu UNCITRAL) tại điều 7: “Thỏa thuận trọng tài là thỏa thuận mà các bên đưa ra trọng tài tất cả hoặc một số tranh chấp phát sinh hoặc có thể phát sinh giữa các bên trong quan hệ pháp lý xác định cho dù đó có là quan hệ hợp đồng hay không. Thỏa thuận trọng tài có thể dưới hình thức điều khoản trọng tài trong hợp đồng hoặc dưới hình thức thỏa thuận riêng”. Theo Công ước New York 1958 về công nhận và thi hành quyết định của trọng tài nước ngoài (sau đây gọi tắt là Công ước New York) điều 2 thể hiện khái niệm về thỏa thuận trọng tài: “Mỗi Quốc gia thành viên sẽ công nhận một thỏa thuận bằng văn bản theo đó các bên cam kết đưa ra trọng tài xét xử mọi tranh chấp đã hoặc có thể phát sinh giữa các bên từ một quan hệ pháp lý xác định,dù là quan hệ hợp đồng hay không, liên quan đến một đối tượng có khả năng giải quyết được bằng trọng tài”. Luật Trọng tài thương mại 2010 (sau đây gọi tắt Luật TTTM) khoản 2 điều 3 định nghĩa: “Thỏa thuận trọng tài là thỏa thuận giữa các bên về việc giải quyết bằng trọng tài tranh chấp có thể phát sinh hoặc đã phát sinh” Từ những định nghĩa trên cho chúng ta thấy thỏa thuận trọng tài là nền tảng của tố tụng trọng tài thương mại, có vai trò hết sức quan trọng trong giải quyết tranh chấp bằng trọng tài. Vì vậy, các nước trên thế giới và cả Việt Nam đều ghi nhận vấn đề này rất rõ ràng cụ thể trong các văn bản pháp luật và qua 6
14. đó chúng ta có thể hiểu được khái niệm thỏa thuận trọng tài thương mại chính là sự thỏa thuận bằng văn bản, theo đó các bên tham gia ký kết thống nhất ý chí đưa một số hoặc tất cả những tranh chấp đã hoặc sẽ phát sinh từ các hoạt động kinh doanh thương mại được pháp luật cho phép giải quyết bằng phương thức trọng tài. Nguồn gốc của thỏa thuận trọng tài Như đã nêu trên, trong quá trình hoạt động kinh doanh thương mại thì tranh chấp hợp đồng là một dạng tranh chấp phổ biến nhất bởi nó là những mâu thuẫn (bất đồng hay xung đột) về quyền và lợi ích kinh tế giữa các chủ thể tham gia vào các quan hệ hợp đồng phát sinh trong hoạt động kinh tế. Khái niệm tranh chấp hợp đồng trong hoạt động thương mại được nêu trong Luật thương mại năm 1997 dường như được quan niệm đồng nhất với “tranh chấp thương mại”, bởi theo định nghĩa tại điều 238 Luật thương mại 1997 thì tranh chấp thương mại là tranh chấp phát sinh do việc thực hiện hoặc thực hiện không đúng với hợp đồng trong hoạt động thương mại. Vì vây, khi có tranh chấp thương mại thì các bên có quyền tự định đoạt việc tham gia tranh chấp được pháp luật công nhận, tôn trọng, bảo vệ. Quyền định đoạt là cách thức giải quyết dựa trên nguyên tắc: Nhà nước không can thiệp (trừ trường hợp có đơn yêu cầu cơ quan có thẩm quyền giải quyết). Điều này có nghĩa các bên tranh chấp có thể tự chọn lựa cách thức giải quyết tranh chấp và phương thức giải quyết tranh chấp bằng trọng tài là một trong các mô hình giải quyết tranh chấp phổ biến. Nhưng để chọn lựa mô hình giải quyết tranh chấp này thì cần có thỏa thuận trọng tài và sự thỏa thuận đó xuất phát từ tự do ý chí, các bên có quyền tự định đoạt quyết định đến sự chọn lựa của mình như trong quan hệ dân sự, thương mại. Theo phương thức này, các bên có quyền thỏa thuận lựa chọn và khước từ tòa án, điều đó có thể hiểu nếu không có sự lựa chọn thỏa thuận gì thì mặc nhiên tòa án có thẩm quyền. Việc 7
15. các bên có quyền khước từ tòa án hay các bên không yêu cầu tòa án mà lựa chọn trọng tài giải quyết tranh chấp của mình đó là tư tưởng của tự do ý chí luật từ các bên chọn lựa rồi ghi nhận trong hợp đồng. Thỏa thuận trọng tài được quy định là một điều khoản nằm trong hợp đồng thương mại, là một bộ phận không thể tách rời của hợp đồng và có thể hình thành trong quá trình giao kết hợp đồng hoặc sau khi tranh chấp diễn ra và thỏa thuận này hoàn toàn độc lập với hợp đồng. Như vậy, nguồn gốc của thỏa thuận trọng tài là từ mối quan hệ hợp đồng hay nói đúng hơn là từ hợp đồng khi có phát sinh tranh chấp trong hoạt động thương mại. 1.1.2. Bản chất pháp lý của thỏa thuận trọng tài Tại điều 385 Bộ luật dân sự năm 2015 (viết tắt là BLDS) quy định: “Hợp đồng là sự thỏa thuận giữa các bên về việc xác lập, thay đổi hoặc chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự” và khỏan 2 điều 3 Luật trọng tài thương mại 2010: “Thỏa thuận trọng tài là thỏa thuận giữa các bên về việc giải quyết bằng trọng tài tranh chấp có thể phát sinh hoặc đã phát sinh” cho thấy hợp đồng và thỏa thuận trọng tài đều xuất phát từ yếu tố thỏa thuận của các bên tức là từ hai chủ thể trở lên chứ không phải của một cá nhân, một chủ thể. Sự thỏa thuận này đạt được giữa các bên phải trên cơ sở nguyên tắc tự do ý chí có nghĩa các bên đã có sự thống nhất ý chí. Nhưng phải chăng có sự khác biệt giữa hợp đồng và thỏa thuận trọng tài khi Bộ luật dân sự 2015 quy định nội dung sự thỏa thuận trong hợp đồng giữa các bên phải là việc xác lập, thay đổi hoặc chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự còn với thỏa thuận trọng tài thì không có quy định. Thực chất tại chương 2 Luật trọng tài thương mại 2010 với tiêu đề “Thỏa thuận trọng tài” [22, tr. 17] đã mặc nhiên cho thấy có sự xác lập quyền và nghĩa vụ trong quan hệ trọng tài và có giá trị pháp lý khi các bên đã có thỏa thuận trọng tài, đồng thời nếu có tranh chấp phát sinh thì một bên không thể yêu cầu tòa án giải quyết nếu bên kia không chấp nhận. Đây chính 8
16. là nội dung mang tính chất ràng buộc pháp lý giữa các bên mà Luật trọng tài thương mại thể hiện. Như vậy, bản chất của thỏa thuận trọng tài đó chính là hợp đồng. Mặt khác, thỏa thuận trọng tài chính là xác định thẩm quyền giải quyết tranh chấp mang tính hình thức (về mặt tố tụng), cho nên hiệu lực của thỏa thuận trọng tài không phụ thuộc vào hiệu lực của hợp đồng mà hoàn toàn độc lập với nội dung của hợp đồng thương mại. Nội dung của thỏa thuận trọng tài không giống như nội dung của hợp đồng , do đó thỏa thuận trọng tài không có mối quan hệ ràng buộc với nội dung hợp đồng. Thỏa thuận trọng tài chịu sự điều chỉnh bởi Luật trọng tài thương mại chứ không phải là Bộ luật dân sự và phải phù hợp với những điều kiện có hiệu lực của thỏa thuận trọng tài mà pháp luật quy định để tránh thỏa thuận trọng tài vô hiệu theo điều 18 Luật trọng tài thương mại năm 2010 [22, tr. 18-19]. Từ những phân tích trên cho thấy bản chất của thỏa thuận trọng tài chính là hợp đồng và dù nó là điều khoản của hợp đồng hay văn bản thỏa thuận riêng biệt đều có giá trị như nhau, và vì thỏa thuận trọng tài là hợp đồng cho nên thỏa thuận này luôn tồn tại độc lập, không phụ thuộc với nội dung của hợp đồng thương mại theo điều 19 Luật trọng tài thương mại 2010 [22, tr. 19]. Như vậy, Thỏa thuận trọng tài thực chất là sự thống nhất ý chí của các bên tham gia tranh chấp, theo đó, thỏa thuận trọng tài đã xác lập hình thức giải quyết tranh chấp được thực hiên duy nhất là trọng tài. Đồng thời, nó cũng loại bỏ các khả năng giải quyết tranh chấp bằng những hình thức khác, thí dụ như tòa án. Ngoài ra, thỏa thuận trọng tài còn là tiền đề pháp lý để mở thủ tục giải quyết tranh chấp tại tổ chức trọng tài, xác lập thẩm quyền của trọng tài cũng như của Hội đồng trọng tài. Với tính là một thỏa thuận độc lập nên hiệu lực của thỏa thuận trọng tài 9
17. sẽ được xem xét theo nguyên tắc của hiệu lực hợp đồng. Theo đó, hiệu lực của thỏa thuận trọng tài không lệ thuộc vào hiệu lực của hợp đồng thương mại. Bởi lẽ, những tiêu chí để xá định tính hiệu lực hay vô hiệu của thỏa thuận trọng tài là độc lập, được quy định riêng (luật chuyên ngành) trong Luật trọng tài thương mại. Vì vậy, thỏa thuận trọng tài có thể được thiết lập bằng một văn bản riêng hoặc kể cả sau khi tranh chấp kinh doanh, thương mại đã xuất hiện. 1.1.3. Ý nghĩa của thỏa thuận trọng tài Thỏa thuận trọng tài là vấn đề cốt lõi đóng vai trò thiết yếu trong việc giải quyết các tranh chấp phát sinh bằng trọng tài trong hoạt động kinh doanh thương mại. Điều này có nghĩa không có thỏa thuận trọng tài thì không có tố tụng trọng tài. Do đó, thỏa thuận trọng tài mang ý nghĩa rất quan trọng: Thứ nhất, thỏa thuận trọng tài là cơ sở để xác định thẩm quyền của trọng tài. Điều này có nghĩa khi xảy ra tranh chấp, giữa các bên có quyền thỏa thuận phương thức giải quyết bằng trọng tài hay tòa án và nếu như thỏa thuận trọng tài giải quyết thì mặc nhiên các bên gián tiếp thỏa thuận khước từ thẩm quyền xét xử của tòa án. Tuy thỏa thuận trọng tài buộc phải có sự thống nhất ý chí chọn lựa của các bên tranh chấp nhưng đó chỉ là điều kiện cần mà chưa đủ vì để thỏa thuận trọng tài có giá trị pháp lý, hiệu quả cao thì thỏa thuận đó cần tuân thủ đúng các qui định của pháp luật cùng với các điều kiện có hiệu lực khác như hình thức, nội dung Và khi thỏa thuận trọng tài có hiệu lực thì lúc đó trọng tài mới có thẩm quyền giải quyết tranh chấp còn tòa án phải từ chối thụ lý theo điều 6 Luật TTTM năm 2010 [22, tr. 11]. Đây cũng là điểm khác biệt giữa tòa án và trọng tài vì khi các bên không có thỏa thuận trọng tài thì tòa án có thẩm quyền giải quyết mà không cần sự thỏa thuận này và ngược lại trọng tài chỉ có thẩm quyền giải quyết khi có sự đồng ý thỏa thuận bằng trọng tài của các bên. 10
18. Thỏa thuận trọng tài còn là căn cứ chứng minh sự chọn lựa giải quyết tranh chấp của các bên là trọng tài chứ không phải là tòa án. Như vậy, mấu chốt quan trọng để trọng tài có thẩm quyền giải quyết tranh chấp thì sự thỏa thuận trọng tài phải có hiệu lực, bởi nếu không thì thỏa thuận trọng tài sẽ bị vô hiệu theo qui định tại điều 16, điều 18 LTTTM năm 2010 [22, tr. 17-19]. Điều này đồng nghĩa với những phán quyết của trọng tài trong trường hợp trên sẽ bị hủy bởi quyết định của tòa án. Thứ hai, thỏa thuận trọng tài chính là sự ràng buộc các bên vì là sự thỏa thuận tự nguyện bằng ý chí của các bên, mong muốn chọn lựa cách giải quyết tranh chấp bằng phương thức trọng tài. Thoả thuận trọng tài không đơn giản là bằng chứng của sự đồng ý mà còn thể hiện quyền tự do kinh doanh, quyền định đoạt của các bên tranh chấp trong quan hệ dân sự, thương mại. Nguyên tắc này được ghi nhận tại khoản 1 điều 5 Luật TTTM năm 2010: “Tranh chấp được giải quyết bằng trọng tài nếu các bên có thỏa thuận trọng tài. Thỏa thuận trọng tài có thể được lập trước hoặc sau khi xảy ra tranh chấp”. Bên cạnh đó, việc thỏa thuận này sẽ buộc các bên thực hiện tốt nghĩa vụ trọng tài của mình, không được thay đổi thỏa thuận, không bên nào được từ bỏ việc giải quyết tranh chấp bằng trọng tài hay vi phạm nghĩa vụ phát sinh. Hơn nữa, nó còn là biện pháp tích cực phòng tránh những tranh chấp có thể xảy ra. Thứ ba, quá trình giải quyết tranh chấp bằng con đường trọng tài đã hình thành việc các bên tự do thỏa thuận lựa chọn những yếu tố, những điều kiện thuận lợi cho hoạt động tố tụng trọng tài như địa điểm giải quyết tranh chấp bằng trọng tài, ngôn ngữ, luật áp dụng, quyết định số lượng trọng tài viên của Hội đồng trọng tài, tiêu chí chọn trọng tài viên và cho việc thi hành phán quyết trọng tài được nhanh chóng, có hiệu quả nhất. Từ những phân tích trên, cho thấy thỏa thuận trọng tài là yếu tố cơ bản nhất, không thể thiếu được đồng thời nó đóng vai trò cực kỳ quan trọng trong 11
19. phương thức trọng tài. Vì vậy, để giải quyết tranh chấp bằng trọng tài có giá trị pháp lý thì thỏa thuận trọng tài cần phải có hiệu lực, nếu không mọi phán quyết của trọng tài sẽ vô hiệu hoàn toàn. 1.2. Những điều kiện có hiệu lực của thỏa thuận trọng tài 1.2.1. Tự do ý chí trong thỏa thuận trọng tài Thỏa thuận trọng tài là yếu tố tiên quyết để hình thành việc giải quyết tranh chấp bằng trọng tài. Bản chất của thỏa thuận trọng tài chính là hợp đồng bởi nó thể hiện sự thống nhất ý chí, sự tự nguyện và đồng thuận của các bên tham gia tranh chấp nhằm xác lập thỏa thuận trọng tài. Trong đó, sự tự do ý chí luôn được xem là nguyên tắc cốt lõi của thỏa thuận trọng tài vì thỏa thuận này không những thể hiện quyền tự do lựa chọn phương thức giải quyết tranh chấp của các bên thông qua ý chí, tự nguyện mà còn về các yếu tố liên quan đến quá trình giải quyết tranh chấp như tổ chức trọng tài, hình thức trọng tài, ngôn ngữ, địa điểm và các nội dung khác phù hợp với lợi ích của các bên chọn lựa. Vấn đề cần đặt ra là để thỏa thuận này có giá trị pháp lý hay nói đúng hơn là có hiệu lực pháp luật thì phải chính là kết quả của sự thống nhất ý chí giữa các chủ thể chứ không là ý chí chủ quan của một bên hay các bên bị áp đặt ý chí bởi bất kì cơ quan, tổ chức, cá nhân nào. Mọi trường hợp thỏa thuận trọng tài được xác lập trên sự lừa dối hoặc đe dọa, cưỡng ép thì thỏa thuận đó không có hiệu lực. Tuy nhiên, chỉ khi nào bên bị lừa dối, đe dọa, cưỡng ép có yêu cầu tuyên bố thỏa thuận trọng tài vô hiệu thì thỏa thuận này mới bị vô hiệu. Tại khoản 5 điều 18 thỏa thuận trọng tài vô hiệu (Luật TTTM năm 2010) đã nêu rõ khi: “Một trong các bên bị lừa dối, đe dọa, cưỡng ép trong quá trình xác lập thỏa thuận trọng tài và có yêu cầu tuyên bố thỏa thuận trọng tài đó vô hiệu”. 1.2.2. Tính độc lập của thỏa thuận trọng tài 12
20. Tính độc lập của thỏa thuận trọng tài là đặc điểm cơ bản không thể thiếu trong giải quyết tranh chấp bằng phương thức trọng tài. Hầu hết các nước đều có quy định về tính độc lập giữa thỏa thuận trọng tài và hợp đồng có trong pháp luật trọng tài. Luật trọng tài Anh điều 7 quy định: “Tính chất độc lập của thỏa thuận trọng tài: Trừ khi các bên có thỏa thuận khác, một thỏa thuận trọng tài tạo thành hoặc được dự định tạo thành của một phần thỏa thuận khác (thành văn hay không thành văn) sẽ không bị coi là không có giá trị pháp lý, không tồn tại hoặc không có hiệu lực khi thỏa thuận kia bị mất giá trị pháp lý, không tồn tại hay không có hiệu lực và vì mục đích này nó sẽ được coi như là một thỏa thuận riêng biệt” [26, tr. 20]. Điều 19 Luật trọng tài Trung Quốc cũng quy định: “Thỏa thuận trọng tài tồn tại độc lập. Mọi sự thay đổi, hủy bỏ, chấm dứt hoặc không có hiệu lực của hợp đồng không ảnh hưởng đến giá trị pháp lý của thỏa thuận trọng tài” [26, tr. 20]. Luật Mẫu UNCITRAL, điều 16.1 qui định "Hội đồng trọng tài có thể quyết định về thẩm quyền xét xử của chính mình, kể cả những ý kiến phản đối về sự tồn tại hoặc giá trị pháp lý của thỏa thuận trọng tài. Vì mục đích này, điều khoản trọng tài trở thành bộ phận của hợp đồng sẽ được coi là thoả thuận độc lập với các điều khoản khác của hợp đồng. Quyết định của Ủy ban trọng tài về hợp đồng bị vô hiệu không làm cho điều khoản trọng tài bị vô hiệu theo". Pháp luật Việt Nam tại điều 19, Luật Trọng tài Thương mại 2010 cũng khẳng định rõ về tính độc lập của thỏa thuận trọng tài: “Thoả thuận trọng tài hoàn toàn độc lập với hợp đồng. Việc thay đổi, gia hạn, hủy bỏ hợp đồng, hợp đồng vô hiệu hoặc không thể thực hiện được không làm mất hiệu lực của thoả thuận trọng tài". 13
21. Như vây, dù thỏa thuận này là một điều khoản hợp đồng hay một văn bản riêng biệt thì thỏa thuận trọng tài luôn tồn tại độc lập với hợp đồng. Bất kỳ sự thay đổi, gia hạn hay yếu tố nào làm hợp đồng vô hiệu đều không làm mất đi hiệu lực của điều khoản trọng tài. Thỏa thuận trọng tài xét về bản chất là một “hợp đồng” mục đích nhằm giải quyết những tranh chấp giữa các bên bằng trọng tài khác với hợp đồng trong giao dịch dân sự, kinh doanh, thương mại đó là những thỏa thuận ký kết phát sinh nhằm điều chỉnh quyền và nghĩa vụ của các bên [14, tr. 294]. Trong nội dung của thỏa thuận các bên đã tự chọn lựa và phải tự chịu trách nhiệm về những thỏa thuận của mình như phương thức giải quyết tranh chấp, địa điểm, ngôn ngữ Đây là những nội dung thỏa thuận riêng biệt không liên quan đến nội dung của hợp đồng tức là không có sự lệ thuộc về sự điều chỉnh quyền và nghĩa vụ của các bên. Do đó, quan hệ giữa thỏa thuận trọng tài và hợp đồng không có sự ràng buộc lẫn nhau, không cần phân biệt hợp đồng chính hay hợp đồng phụ mà chúng hoàn toàn tồn tại, độc lập với nhau. Mặt khác, việc thay đổi, gia hạn, hủy bỏ hợp đồng, sự vô hiệu của hợp đồng không làm ảnh hưởng tới hiệu lực của thỏa thuận trọng tài. Hợp đồng có thể bị tuyên vô hiệu từng phần hoặc vô hiệu toàn bộ nhưng trong hai trường hợp này cũng không tự động kéo theo sự vô hiệu của điều khoản trọng tài [13, tr. 22]. Thỏa thuận trọng tài dù ở bất kỳ hình thức nào chăng nữa thì luôn ở vị trí độc lập không liên quan, ràng buộc từ hợp đồng và được xác định thẩm quyền của trọng tài giải quyết tranh chấp từ hợp đồng đó. Như vậy, bản thân hợp đồng có thể bị vô hiệu sẽ không đồng nghĩa với việc thỏa thuận trọng tài sẽ cùng bị vô hiệu. Ví dụ: Công ty A ký kết hợp đồng mua bán hàng hóa với công ty B và cùng thỏa thuận giải quyết tranh chấp bằng trọng tài.Trong quá trình giải quyết tranh chấp, phát hiện hai bên thỏa thuận mua bán vũ khí. Việc mua bán 14
22. này vi phạm qui định pháp luật bởi vũ khí là hàng cấm. Vì vậy, hợp đồng mua bán trên bị vô hiệu do vi phạm điều cấm của luật. Tuy nhiên, đối tượng của hợp đồng vi phạm quy định pháp luật này không phải là một trong những căn cứ làm cho thỏa thuận trọng tài vô hiệu. Do vậy, thỏa thuận trọng tài vẫn có hiệu lực. Mặt khác, nguyên nhân của hợp đồng vô hiệu và thỏa thuận trọng tài vô hiệu hoàn toàn khác nhau, đều được pháp luật qui định rõ tại Bộ luật dân sự năm 2015, Luật thương mại và Luật trọng tài thương mại năm 2010. Thế nhưng, trong trường hợp căn cứ làm hợp đồng vô hiệu cũng chính là căn cứ làm thỏa thuận trọng tài vô hiệu thì thỏa thuận trọng tài sẽ vô hiệu nhưng thỏa thuận này bị vô hiệu theo Luật trọng tài thương mại [22, tr. 18-19] chứ không theo Bộ luật dân sự hay Luật thương mại. Ví dụ: Ông Minh thuộc Công ty thiết kế AB ký kết hợp đồng dịch vụ với Công ty xây dựng Scom và cũng là người ký thỏa thuận trọng tài nhưng vì Anh Minh là người ký hợp đồng bị hạn chế năng lực hành vi dân sự nên sẽ làm hợp đồng dịch vụ vô hiệu theo điều 117, điều 122 Bộ luật dân sự năm 2015 [23, tr. 66-68] và thỏa thuận trọng tài được ký cũng bị vô hiệu. Tuy nhiên, thỏa thuận trọng tài bị vô hiệu theo quy định tại khoản 3 điều 18 Luật Trọng tài Thương mại 2010: “Người xác lập thỏa thuận trọng tài không có năng lực hành vi dân sự theo qui định của Bộ luật dân sự” chứ không phải bị kéo theo vô hiệu bởi hợp đồng vô hiệu. Qua phân tích trên nhận thấy, vấn đề này pháp luật Việt Nam cũng có những quy định tương đối thống nhất với các nước trên thế giới. 1.2.3. Hình thức của thỏa thuận trọng tài Để thỏa thuận trọng tài có hiệu lực thì hình thức của thỏa thuận cũng là vấn đề quan trọng. Hình thức thỏa thuận trọng tài là một trong những điều kiện để bảo đảm thỏa thuận trọng tài không bị vô hiệu nên hình thức thỏa 15