Luận văn Giao dịch dân sự vô hiệu về hình thức theo pháp luật Việt Nam

Nội dung text: Luận văn Giao dịch dân sự vô hiệu về hình thức theo pháp luật Việt Nam

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI PHẠM THỊ THẢO GIAO DỊCH DÂN SỰ VÔ HIỆU VỀ HÌNH THỨC THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT KINH TẾ HÀ NỘI, năm 2017
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI PHẠM THỊ THẢO GIAO DỊCH DÂN SỰ VÔ HIỆU VỀ HÌNH THỨC THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM Chuyên ngành : Luật kinh tế Mã số : 60.38.01.07 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT KINH TẾ NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. HÀ THỊ MAI HIÊN HÀ NỘI, năm 2017
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các tư liệu sử dụng trong luận văn này hoàn toàn trung thực, có nguồn gốc, xuất xứ rõ ràng. Những kết quả của luận văn chưa được công bố trong bất cứ công trình nào khác. Tác giả Phạm Thị Thảo
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA GIAO DỊCH DÂN SỰ VÔ HIỆU VỀ HÌNH THỨC 8 1.1. Khái niệm, đặc điểm giao dịch dân sự vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức 8 1.2. Mục đích, nội dung pháp luật điều chỉnh giao dịch dân sự vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức 19 1.3. Khái quát pháp luật Việt Nam về giao dịch dân sự vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức qua các giai đoạn phát triển 22 1.4. Hợp đồng dân sự vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức theo pháp luật Việt Nam: 30 CHƢƠNG 2. THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VIỆT NAM VỀ GIAO DỊCH DÂN SỰ VÔ HIỆU VỀ HÌNH THỨC 33 2.1. Nội dung pháp luật hiện hành về giao dịch dân sự vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức 33 2.2. Thực tiễn thực hiện pháp luật về giao dịch dân sự vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức 38 2.3. Công tác xét xử các loại án liên quan đến giao dịch dân sự vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức 42 2.4. Một số ví dụ điển hình về giao dịch dân sự vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức 44 2.5. Những bất cập trong quá trình xử lý giao dịch dân sự vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức 52 CHƢƠNG 3. PHƢƠNG HƢỚNG VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VÀ TĂNG CƢỜNG ĐẢM BẢO THỰC HIỆN PHÁP LUẬT VỀ GIAO DỊCH DÂN SỰ VÔ HIỆU VỀ HÌNH THỨC Ở VIỆT NAM 59
5. 3.1. Phương hướng và giải pháp hoàn thiện pháp luật về giao dịch dân sự vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức 59 3.2. Những kiến nghị, giải pháp tăng cường đảm bảo thực hiện pháp luật đối với giao dịch dân sự vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức 62 KẾT LUẬN 66
6. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLDS : Bộ luật dân sự GDDS : giao dịch dân sự Việt Nam : Nước Cộng Hòa Xã Hội Chủ Nghĩa Việt Nam
7. DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ Số hiệu Tên biểu đồ Trang biểu đồ Biểu đồ số liệu giải quyết sơ thẩm các loại vụ án của 2.1 38 ngành Tòa án qua các năm Biểu đồ số liệu giải quyết Phúc thẩm các loại vụ án của 2.2 39 ngành Tòa án qua các năm Biểu đồ số liệu giải quyết giám đốc thẩm các loại vụ án 2.3 40 của ngành Tòa án qua các năm
8. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Giao dịch dân sự là một quan hệ pháp luật phổ biến trong đời sống xã hội được biểu hiện dưới những hình thức nhất định, như lời nói (bằng miệng), văn bản, bằng hành vi. Hình thức của giao dịch dân sự được xác định tùy thuộc vào từng thể loại giao dịch, nhằm bảo vệ tốt nhất quyền và lợi ích cho các chủ thể tham gia quan hệ pháp luật dân sự, đồng thời là căn cứ cho việc kiểm soát, quản lý nhà nước đối với các hoạt động kinh tế - xã hội. Trong giai đoạn hiện nay, khi số lượng và giá trị tài sản trong GDDS ngày càng lớn, đa dạng và phong phú thì vấn đề không tuân thủ đúng quy định về hình thức của GDDS cũng nảy sinh nhiều dạng tranh chấp phức tạp. Thực tế là có quá nhiều GDDS vi phạm quy định về hình thức để lại những thiệt hại cho bản thân những người giao kết, người thực hiện cũng như hậu quả để lại cho xã hội là quá lớn. Hậu quả đó mang tính diện rộng, ảnh hưởng đến nhiều người, nhiều mối quan hệ xã hội khác, nhiều đối tượng khác; gây tâm lý hoang mang, nhiều gia đình điêu đứng, đẩy nhiều người đến bước đường cùng. Nên việc nghiên cứu nguyên nhân dẫn đến những GDDS vô hiệu về hình thức để tìm ra cách giải quyết, khắc phục sao cho hiệu quả nhất, tránh rủi ro nhất có thể nhằm giảm thiểu thiệt hại cho các cá nhân, tổ chức cũng như xã hội là hết sức cần thiết. Đặc biệt trong nền kinh tế thị trường hiện nay việc tự do khế ước, tự do thỏa thuận đã gây ra những hệ lụy khó ngờ đối với một số người thiếu am hiểu về pháp luật thì việc nghiên cứu về đề tài này càng tăng tính cấp thiết của nó. BLDS nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 2015 vừa mới ban hành có hiệu lực vào ngày 01.01.2017, nhưng việc hiểu và áp dụng những quy định đó trong việc giải quyết các tranh chấp liên quan đến GDDS vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức thực tế còn nhiều bất cập. Trong 1
9. thực tiễn thì các quy định của pháp luật về GDDS vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức có những cách hiểu khác nhau, dẫn tới việc nhận định và quyết định không giống nhau của một số bản án giải quyết cùng một loại tranh chấp. Do vậy, việc nghiên cứu nhằm làm rõ những quy định của pháp luật Việt Nam về GDDS vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức đáp ứng kịp thời những đòi hỏi của lý luận và thực tiễn. Với việc nghiên cứu đề tài này, tác giả muốn hoàn thiện hơn nữa những quy định pháp luật về GDDS vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức, nhằm mục đích nâng cao hơn nữa hiệu quả điều chỉnh của các quy định pháp luật hiện hành về loại GDDS này trong BLDS Việt Nam. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Cũng như các loại GDDS khác, GDDS vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức cũng được hầu hết các luật gia, các nhà lập pháp của các nước trên thế giới nghiên cứu. Có thể dễ nhận thấy rằng hình thức của GDDS trong một số lĩnh vực, một số trường hợp là bắt buộc, là cần thiết bởi tính đặc thù, tính ảnh hưởng, hậu quả pháp lý của loại giao dịch đó mà cần phải quy định về hình thức cho GDDS đó. Ở Việt Nam, qua các thời kỳ từ các BLDS sơ khai như Bộ luật Hồng Đức cho đến nay thì vấn đề GDDS vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức có ít nhiều đề cập đến đặc biệt BLDS Việt Nam năm 1995 và BLDS Việt Nam năm 2005. Hiện nay, BLDS năm 2015 quy định về GDDS vô hiệu không tuân thủ quy định về hình thức cũng được quy định rõ ràng, cụ thể hơn trước. Tuy nhiên, quá trình thực hiện bộ luật này cũng còn nhiều vấn đề cần trao đổi. Nhận thức được điều này, tác giả luận văn đã nghiên cứu trong một diện hẹp về các điều kiện để GDDS vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức, nhằm làm sáng tỏ việc xác định các điều kiện có hiệu lực của một GDDS vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức theo quy định của 2
10. BLDS năm 2015, so sánh với các quy định có trong các BLDS trước đó. Với kết quả nghiên cứu của đề tài “GDDS vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức theo pháp luật Việt Nam” sẽ giúp các cơ quan lập pháp ban hành văn bản dưới luật để hoàn thiện những quy định về điều kiện có hiệu lực của các GDDS vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức, đồng thời giúp các cơ quan áp dụng pháp luật trong việc nhận thức đúng đắn và toàn diện khi giải quyết các tranh chấp liên quan đến GDDS vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Xuất phát từ việc hiện nay có quá nhiều GDDS vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức mà hậu quả của nó để lại cho xã hội là quá lớn. Nên mục đích mà tôi nghiên cứu đề tài này là nhằm chỉ rõ những quy định hiện hành, cũng như những quy định từ xưa đến nay liên quan về GDDS vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức như văn bản áp dụng; thời hiệu; hậu quả pháp lý; cách xử lý một số trường hợp ngoại lệ, Từ đó tôi rút ra những bất cập xảy ra trong công tác xét xử, cũng như một số bất cập nhìn thấy khi bản thân giao kết hoặc thực hiện những giao dịch liên quan đến GDDS vô hiệu về hình thức. Và mục đích cuối cùng đó là tôi muốn đưa loại giao dịch dân sự này vào đời sống xã hội một cách lành mạnh, giảm thiệt hại đến mức thấp nhất có thể cho người dân nói riêng và cho Nhà nước nói chung bởi một xã hội phát triển ổn định khi có một hệ thống pháp luật bền vững. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Trên cơ sở mục đích của đề tài, nhiệm vụ bài nghiên cứu của tôi là đi sâu phân tích những quy định pháp luật hiện hành về GDDS vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức; thực trạng trong công tác xét xử các vụ án liên quan đến GDDS vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức và đưa ra 3
11. những hướng hoàn thiện, giải pháp khắc phục những bất cập đang tồn tại nhằm giảm thiểu những thiệt hại mà loại giao dịch này mang lại cho xã hội. Bên cạnh đó hoàn thiện chế định pháp luật về giao dịch dân sự vô hiệu về hình thức. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là những GDDS được xác lập không tuân thủ quy định về hình thức của giao dịch mà pháp luật quy định bắt buộc phải tuân thủ. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Nội dung của luận văn chỉ nghiên cứu các quy định về GDDS vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức được quy định trong BLDS nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam 2015 và có sự đối chiếu với những quy định tương ứng trong các BLDS của Việt Nam trước đó. Qua đó, tác giả so sánh, đối chiếu với những quy định của pháp luật trước đó về vấn đề này để làm nổi bật tính hiện đại, cụ thể và những bất cập có thể nhìn thấy của những quy định trong BLDS mới ban hành. Trên cơ sở đối tượng nghiên cứu là những GDDS được xác lập không tuân thủ quy định về hình thức của giao dịch, phạm vi nghiên cứu của đề tài xoay quanh những GDDS không tuân thủ quy định về hình thức; nghiên cứu tâm lý của những đối tượng khi thực hiện loại giao dịch này; địa bàn nghiên cứu là trên toàn lãnh thổ Việt Nam trong thời gian 10 năm từ các năm 2006 đến nay. 4
12. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Dựa trên phương pháp luận của Chủ nghĩa Mác – Lê Nin và tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và pháp luật. Tôi sử dụng phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật lịch sử và chủ nghĩa duy vật biện chứng để làm đề tài của mình. Ngoài ra, tôi còn áp dụng các phương pháp khoa học khác như: So sánh, phân tích, thống kê, tổng hợp, để giải quyết những vấn đề mà đề tài đặt ra về GDDS vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức. Bằng những phương pháp nghiên cứu của mình, tôi thống kê, tổng kết lại những tồn tại mà giao dịch này đem lại cho xã hội, cũng như hệ thống lại những quan điểm của những người làm công tác xét xử nhận định về loại giao dịch này mà có những giải pháp kiến nghị nhằm hoàn thiện loại giao dịch này và đặc biệt bản thân đưa ra những vấn đề dự đoán sẽ xảy ra trong tương lai khi áp dụng Bộ luật dân sự Việt Nam năm 2015 đối với những quy định về giao dịch dân sự vô hiệu về hình thức, đem lại lợi ích lớn nhất cho xã hội. Một số vụ án điển hình, và số liệu thống kê của ngành Tòa án nhân dân cũng được tham khảo để việc nghiên cứu được toàn diện và sâu sắc hơn. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Để nghiên cứu đề tài của mình tôi chủ yếu dùng các phương pháp nghiên cứu như: phương pháp nghiên cứu tài liệu, các bản án đã xét xử của Tòa án các cấp; phương pháp quan sát hiện tượng thực tế thông qua công tác của tôi trong ngành Tòa án; phương pháp thống kê toán học; phương pháp phỏng vấn sâu những người trong cuộc mà đã xác lập những GDDS bị tuyên là vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức; phương pháp hỏi ý kiến của những chuyên gia, những người từng nghiên cứu về lĩnh vực này. 5
13. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận Luận văn phân tích có hệ thống các quy định pháp luật Việt Nam về GDDS vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức. Qua nghiên cứu, luận văn chỉ ra những quy định hợp lý và những điểm bất cập, khó thực thi của BLDS năm 2015 và những điểm cần có hướng dẫn cụ thể bởi dễ có nhiều cách hiểu khác nhau nếu không ban hành văn bản hướng dẫn thi hành và bản thân mạnh dạng đưa ra quan điểm riêng nhằm hoàn thiện chế định giao dịch dân sự vô hiệu về hình thức trong pháp luật Việt Nam. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Đây là lần đầu tiên có tác giả nghiên cứu độc lập GDDS vô hiệu do không tuân thủ về hình thức có đối chiếu với các quy định pháp luật từ trước đến nay. Nên luận văn là cơ sở để tham khảo, nghiên cứu việc giải quyết các tranh chấp về GDDS vô hiệu do không tuân thủ về hình thức trong thực tế. Bởi luận văn có hệ thống các quy định pháp luật về vấn đề này, có so sánh, phân tích, đưa ra những nhận xét thiết thực và đặc biệt luận văn có chỉ ra những bất cập, những điểm cần phải có hướng dẫn cụ thể và phương hướng hoàn thiện pháp luật về GDDS vô hiệu do không tuân thủ về hình thức trong tương lai. 7. Cơ cấu của luận văn Chương 1. Cơ sở lý luận của giao dịch dân sự vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức 1.1. Khái niệm, đặc điểm GDDS vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức 1.2. Mục đích, nội dung pháp luật điều chỉnh GDDS vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức 6
14. 1.3. Khái quát pháp luật Việt Nam về GDDS vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức qua các giai đoạn phát triển. Chương 2. Thực trạng pháp luật Việt Nam về giao dịch dân sự vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức 2.1. Nội dung pháp luật hiện hành về GDDS vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức 2.2. Thực tiễn thực hiện pháp luật về GDDS vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức 2.3. Một số ví dụ điển hình về GDDS vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức 2.4. Những bất cập trong quá trình xử lý GDDS vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức Chương 3. Phương hướng và giải pháp hoàn thiện pháp luật và tăng cường đảm bảo thực hiện pháp luật về giao dịch dân sự vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức ở Việt Nam 3.1. Phương hướng và giải pháp hoàn thiện pháp luật GDDS vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức 3.2. Những kiến nghị, giải pháp tăng cường đảm bảo thực hiện pháp luật đối với GDDS vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức 7
15. CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA GIAO DỊCH DÂN SỰ VÔ HIỆU VỀ HÌNH THỨC 1.1. Khái niệm, đặc điểm giao dịch dân sự vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức 1.1.1. Khái niệm giao dịch dân sự Giao dịch là một trong những phương tiện hữu hiệu để loài người thỏa mãn nhu cầu nhân sinh. Ngay từ khi nhân loại bước vào thời kỳ trao đổi hàng hóa thì GDDS đã hình thành và chiếm giữ một vị trí quan trọng trong việc điều tiết các mối quan hệ xã hội. Khái niệm giao dịch theo từ điển Tiếng Việt được hiểu một cách đơn giản nhất là sự đổi chác, mua bán [39,Tr. 20]. Giao dịch hình thành từ hình thức đơn giản nhất như con người trao đổi sản phẩm do mình làm ra cho đến ngày nay khi giao dịch được thể hiện dưới nhiều hình thức biểu đạt. Theo đó thì một cá nhân, tổ chức muốn tồn tại và phát triển trong xã hội phải tham gia vào các giao dịch nhất định để trao đổi và dịch chuyển các lợi ích với nhau. Với vị trí và ý nghĩa quan trọng như vậy, cho nên GDDS nhanh chóng được đưa vào hệ thống pháp luật của các quốc gia để ổn định nền kinh tế phát triển. Có thể khẳng định: Một xã hội phát triển luôn phải đặt ra nhu cầu hoàn thiện và phát triển chế định giao dịch. Điều này thể hiện rõ nét trong pháp luật Việt Nam từ khi ra đời cho đến nay. So với thế giới, sự phát triển của “GDDS” tại mỗi quốc gia có những đặc thù riêng. Nét chung nhất có thể thấy được là vị trí của chế định GDDS ngày càng được nâng cao và chú trọng. Tuy nhiên, tùy theo tình hình phát triển của từng nước mà GDDS được quy định ở những khía cạnh, góc độ khác nhau. Ví dụ tại BLDS Nhật Bản quy định hợp đồng và chế định thừa kế theo di chúc; 8
16. tại BLDS Pháp không nêu ra chế định GDDS mà quy định về chế định hợp đồng và chế định thừa kế, Dù BLDS ở các nước này không quy định khái niệm GDDS nhưng về bản chất và các loại hình của GDDS như: hợp đồng, hành vi pháp lý đơn phương đều được quy định cụ thể và chi tiết. Ở Việt Nam, khái niệm GDDS được các nhà khoa học định nghĩa theo nhiều góc độ khác nhau nhưng theo Điều 116 BLDS năm 2015 [3, Tr.33] khái niệm như sau: GDDS là hợp đồng hoặc hành vi pháp lý đơn phương làm phát sinh, thay đổi hoặc chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự. - Điều kiện có hiệu lực của GDDS: Theo Điều 117 BLDS Việt Nam năm 2015 thì GDDS có hiệu lực khi có đủ các điều kiện sau đây: + Chủ thể có năng lực pháp luật dân sự, năng lực hành vi dân sự phù hợp với GDDS được xác lập; + Chủ thể tham gia GDDS hoàn toàn tự nguyện; + Mục đích và nội dung của GDDS không vi phạm điều cấm của luật, không trái đạo đức xã hội. + Hình thức của GDDS là điều kiện có hiệu lực của GDDS trong trường hợp luật có quy định. - GDDS có điều kiện: + Trường hợp các bên có thỏa thuận về điều kiện phát sinh hoặc hủy bỏ GDDS thì khi điều kiện đó xảy ra, GDDS phát sinh hoặc hủy bỏ. + Trường hợp điều kiện làm phát sinh hoặc hủy bỏ GDDS không thể xảy ra được do hành vi cố ý cản trở trực tiếp hoặc gián tiếp của một bên thì coi như điều kiện đó đã xảy ra; trường hợp có sự tác động trực tiếp hoặc gián tiếp của một bên cố ý thúc đẩy cho điều kiện xảy ra thì coi như điều kiện đó không xảy ra. 9
17. 1.1.2. Giao dịch dân sự vô hiệu và hậu quả pháp lý của giao dịch dân sự vô hiệu 1.1.2.1. Giao dịch dân sự vô hiệu - Khái niệm GDDS vô hiệu: GDDS không có một trong các điều kiện được quy định tại Điều 117 của BLDS năm 2015 [3, Tr. 33] thì vô hiệu, trừ trường hợp Bộ luật này có quy định khác. - Phân loại GDDS vô hiệu: * Căn cứ theo quy định của BLDS năm 2015 thì có 07 loại GDDS vô hiệu sau: 1/ GDDS vô hiệu do vi phạm điều cấm của luật, trái đạo đức xã hội (Điều 123). 2/ GDDS vô hiệu do giả tạo (Điều 124) 3/ GDDS vô hiệu do người chưa thành niên, người mất năng lực hành vi dân sự, người có khó khăn trong nhận thức, làm chủ hành vi, người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự xác lập, thực hiện (Điều 125). 4/ GDDS vô hiệu do bị nhầm lẫn (Điều 126). 5/ GDDS vô hiệu do bị lừa dối, đe dọa, cưỡng ép (Điều 127). 6/ GDDS vô hiệu do người xác lập không nhận thức và làm chủ được hành vi của mình (Điều 128). 7/ GDDS vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức (Điều 129). 1.1.2.2. Hậu quả pháp lý của giao dịch dân sự vô hiệu Theo Điều 131 BLDS năm 2015 thì hậu quả pháp lý của GDDS vô hiệu như sau: GDDS vô hiệu không làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự của các bên kể từ thời điểm giao dịch được xác lập. 10
18. Khi GDDS vô hiệu thì các bên khôi phục lại tình trạng ban đầu, hoàn trả cho nhau những gì đã nhận. Trường hợp không thể hoàn trả được bằng hiện vật thì trị giá thành tiền để hoàn trả. Bên ngay tình trong việc thu hoa lợi, lợi tức không phải hoàn trả lại hoa lợi, lợi tức đó. Bên có lỗi gây thiệt hại thì phải bồi thường. Việc giải quyết hậu quả của GDDS vô hiệu liên quan đến quyền nhân thân do BLDS, luật khác có liên quan quy định. * So với quy định tại các BLDS năm 1995 và BLDS năm 2005, thì hậu quả pháp lý của GDDS vô hiệu được quy định tại BLDS năm 2015 khác với hậu quả pháp lý của quy định tại 02 BLDS năm 1995 và năm 2005, 02 BLDS cũ chỉ quy định: Điều 146 BLDS năm 1995 quy định hậu quả pháp lý của GDDS vô hiệu: 1- GDDS vô hiệu không làm phát sinh quyền, nghĩa vụ dân sự của các bên từ thời điểm xác lập. 2- Khi GDDS vô hiệu, thì các bên khôi phục lại tình trạng ban đầu, hoàn trả cho nhau những gì đã nhận; nếu không hoàn trả được bằng hiện vật, thì phải hoàn trả bằng tiền. Bên có lỗi gây thiệt hại phải bồi thường. Tuỳ từng trường hợp, xét theo tính chất của giao dịch vô hiệu, tài sản giao dịch và hoa lợi, lợi tức thu được có thể bị tịch thu theo quy định của pháp luật. Theo BLDS năm 1995 thì tài sản giao dịch và hoa lợi, lợi tức thu được có thể bị tịch thu theo quy định của pháp luật. Còn tại Điều 137 BLDS năm 2005 quy định hậu quả pháp lý của GDDS vô hiệu: 1- GDDS vô hiệu không làm phát sinh quyền, nghĩa vụ dân sự của các bên từ thời điểm xác lập. 11
19. 2- Khi GDDS vô hiệu, thì các bên khôi phục lại tình trạng ban đầu, hoàn trả cho nhau những gì đã nhận; nếu không hoàn trả được bằng hiện vật, thì phải hoàn trả bằng tiền. Bên có lỗi gây thiệt hại phải bồi thường. Theo BLDS năm 2005 thì tài sản giao dịch và hoa lợi, lợi tức thu được từ GDDS vô hiệu không được luật đề cập đến. Không phải tất cả các GDDS được xác lập mà thỏa mãn các dấu hiệu về GDDS vô hiệu thì vô hiệu. Một GDDS dù thể hiện tất cả các dấu hiệu vô hiệu nhưng không được một hoặc các bên yêu cầu Tòa án tuyên đó là GDDS vô hiệu trong thời hiệu khởi kiện, thì giao dịch đó không đương nhiên là GDDS vô hiệu. Tòa án khi giải quyết vụ việc cũng không tự tuyên giao dịch đó là vô hiệu. Một GDDS vô hiệu khi hết thời hiệu khởi kiện thì giao dịch đó có hiệu lực pháp luật. 1.1.3. Khái niệm giao dịch dân sự vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức 1.1.3.1. Hình thức của giao dịch dân sự Hình thức của GDDS là phương tiện thể hiện nội dung của giao dịch. Thông qua phương tiện này bên đối tác cũng như người thứ ba có thể biết được nội dung của giao dịch đã xác lập. Hình thức của giao dịch có vai trò là sự công bố ý chí của chủ thể tham gia GDDS, là cách thức để truyền đạt thông tin với chủ thể không tham gia về sự xác lập GDDS. Hình thức GDDS có ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong tố tụng dân sự. Nó là chứng cứ xác nhận các quan hệ đã, đang tồn tại giữa các bên, qua đó xác định trách nhiệm dân sự khi có hành vi vi phạm xảy ra. Hình thức GDDS được quy định trong pháp luật của hầu hết các quốc gia. Nhưng cách thể hiện và sự thừa nhận yếu tố này trong pháp luật của các nước lại không giống nhau. Trên thế giới việc quy định hình thức GDDS đang được tiếp cận ở hai khuynh hướng. Thứ nhất, một số nước quy định hình thức 12
20. nhất định cho một số loại giao dịch, nếu vi phạm quy định này thì GDDS đó vô hiệu. Tiêu biểu cho xu hướng này là các nước: Đức, Thái Lan, Theo Điều 115 BLDS và Luật Thương Mại Thái Lan quy định “Một hành vi pháp lý không theo đúng hình thức quy định của pháp luật thì vô hiệu”. Có thể nói rằng quy định này là cơ sở để tạo nên chứng cứ khi có tranh chấp về GDDS. Đồng thời cũng là để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người dân. Theo pháp luật của các quốc gia này, hình thức của GDDS là yếu tố quan trọng, được các nhà làm luật xây dựng tỉ mỉ và chặt chẽ. Thứ hai, một số quốc gia có quy định hình thức của GDDS nhưng yếu tố hình thức không được coi là một điều kiện để xác định hiệu lực của GDDS. Đại diện cho khuynh hướng này là các nước: Pháp, Nhật Bản, Nhật Bản quy định: “Mặc dù Nhà nước yêu cầu tuân thủ hình thức đặc biệt, thì GDDS vẫn hoàn toàn có đặc điểm không theo một hình thức bắc buộc nào” [21, Tr.118]. Đồng thời cũng theo BLDS Nhật Bản thì nguyên tắc tự do GDDS thừa nhận cả việc tự do chọn hình thức giao dịch nhất định. Tuy nhiên trong trường hợp xảy ra tranh chấp thì việc không tuân thủ quy định về hình thức mà pháp luật đã quy định sẽ khiến các chủ thể không có chứng cứ hợp pháp để chứng minh trước Tòa án. Vì vậy, trong thực tiễn khi tham gia các GDDS quan trọng, có giá trị lớn các chủ thể thường chọn hình thức giao dịch bằng văn bản, thậm chí có công chứng, chứng thực hợp pháp. Hoặc như BLDS Pháp, hình thức giao dịch không phải là điều kiện chủ yếu xác định GDDS đó là có hiệu lực hay không. Trở lại Việt Nam, liên quan đến hình thức là điều kiện có hiệu lực của một số giao dịch dân sự trong khoa học pháp lý của Việt Nam có nhiều ý kiến khác nhau. Một số tác giả cho rằng, nên quy định hình thức là một điều kiện bắt buộc để giao dịch có hiệu lưc trong những trường hợp cần thiết, và nếu giao dịch dân sự được thiết lập mà không tuân thủ quy định của pháp luật về hình thức thì có thể bị tuyên vô hiệu [15, Tr. 1]. Một số tác giả khác lại cho 13
21. nên quy định hình thức là một điều kiện bắt buộc để giao dịch có hiệu lưc [22, Tr. 33]. Hiện nay, theo Điều 119 BLDS năm 2015 thì GDDS được thể hiện bằng lời nói, bằng văn bản hoặc bằng hành vi cụ thể. GDDS thông qua phương tiện điện tử dưới hình thức thông điệp dữ liệu theo quy định của pháp luật về giao dịch điện tử được coi là giao dịch bằng văn bản; Trường hợp luật quy định GDDS phải được thể hiện bằng văn bản có công chứng, chứng thực, đăng ký thì phải tuân theo quy định đó. Như vậy, pháp luật Việt Nam quy định giao dịch dân sự thông qua có 3 hình thức là hình thức miệng (bằng lời nói); hình thức văn bản hoặc hành vi cụ thể, như sau: Hình thức miệng (bằng lời nói): Hình thức miệng được coi là hình thức phổ biến nhất trong xã hội hiện nay mặc dù hình thức này có độ xác thực thấp nhất. Hình thức miệng thường được áp dụng đối với các giao dịch được thực hiện ngay và chấm dứt ngay sau đó (mua bán trao tay) hoặc giữa các chủ thể có quan hệ mật thiết, tin cậy, giúp đỡ lẫn nhau (bạn bè, người thân cho vay, mượn tài sản ). Nhưng cũng có trường hợp GDDS nếu được thể hiện bằng hình thức miệng phải bảo đảm tuân thủ những điều kiện luật định mới có giá trị. Hình thức văn bản: Văn bản thường: Được áp dụng trong trường hợp các bên tham gia GDDS thoả thuận hoặc pháp luật quy định giao dịch phải thể hiện bằng hình thức văn bản. Nội dung giao dịch được thể hiện trên văn bản có chữ kí xác nhận của các chủ thể cho nên hình thức này là chứng cứ xác định chủ thể đã tham gia vào một GDDS rõ ràng hơn so với trường hợp giao dịch được thể hiện bằng lời nói. Văn bản có công chứng chứng nhận, uỷ ban nhân dân cấp có thẩm quyền chứng thực: Được áp dụng trong những trường hợp pháp luật quy định GDDS bắt buộc phải được lập thành văn bản hoặc các bên có thoả thuận phải có 14
22. chứng nhận, chứng thực, đăng kí hoặc xin phép thì khi xác lập giao dịch các bên phải tuân thủ hình thức, thủ tục đó (mua bán nhà, chuyển quyền sử dụng đất ). Hình thức giao dịch bằng hành vi: GDDS có thể được xác lập thông qua những hành vi nhất định theo quy ước định trước. Ví dụ: Mua nước ngọt bằng máy tự động, chụp ảnh bằng máy tự động, gọi điện thoại tự động Đây là hình thức giản tiện nhất của giao dịch. Giao dịch có thể được xác lập thông qua hình thức này mà không nhất thiết phải có sự hiện diện đồng thời của tất cả các bên tại nơi giao kết. Hình thức này càng ngày càng trở nên phổ biến, nhất là tại những quốc gia có nền công nghiệp tự động hoá phát triển. Có thể thấy, hình thức phổ biến nhất trong GDDS là giao dịch bằng lời nói. Trong thực tế loại giao dịch này được thực hiện ngay và chấm dứt ngay sau đó, thường áp dụng với những tài sản có giá trị không lớn; Hình thức giao dịch bằng văn bản thường áp dụng với những tài sản có giá trị lớn. Nội dung của giao dịch được ghi rõ trong văn bản, có chữ kí của các bên tham gia. Trong trường hợp pháp luật quy định phải có công chứng, chứng thực hoặc phải đăng kí xin phép thì phải tuân theo các quy định đó. Nếu xét về căn cứ pháp lí chặt chẽ trong GDDS thì hình thức bằng văn bản có giá trị pháp lí rất cao; Hình thức giao dịch bằng hành vi là hình thức giao dịch thuận tiện nhất. Không nhất thiết phải có sự hiện diện đồng thời của tất cả các bên giao kết. Tuỳ theo tính chất của đối tượng giao dịch và nhu cầu quản lý của nhà nước mà pháp luật dân sự có những yêu cầu khác nhau về hình thức của giao dịch. Đối với các giao dịch đáp ứng cho nhu cầu vật chất và tinh thần hàng ngày của cuộc sống và thông thường giá trị tài sản không lớn thì chỉ cần các bên thể hiện bằng lời nói, có sự tự nguyện, thống nhất ý chí của các bên là giao dịch đó có hiệu lực. Tuy nhiên, có loại giao dịch không đòi hỏi phải có sự thống nhất ý chí của hai bên mà chỉ cần 1 bên bày tỏ ý chí bằng lời nói 15
23. hoặc bằng hành vi cụ thể ví dụ như viết di chúc. Song có những loại giao dịch pháp luật bắt buộc hai bên phải thể hiện bằng văn bản và còn có trường hợp phải có công chứng, chứng thực của cơ quan có thẩm quyền. Theo quy định tại Khoản 2 Điều 117 BLDS năm 2015 quy định: “Hình thức GDDS là điều kiện có hiệu lực của giao dịch trong trường hợp luật có quy định” thì chỉ trong những trường hợp có quy định của pháp luật về loại giao dịch nào đó phải tuân theo những hình thức nhất định và hình thức đó là điều kiện có hiệu lực của giao dịch thì hình thức của giao dịch mới trở thành một điều kiện bắt buộc để giao dịch đó có hiệu lực. 1.1.3.2. Khái niệm giao dịch dân sự vô hiệu do không tuân thủ về hình thức Như chúng ta đã biết, có một số loại giao dịch đơn thuần, chủ thể tham gia có thể lựa chọn bất kỳ hình thức giao dịch nào. Nhưng đối với những giao dịch dân sự đặc biệt và có giá trị lớn thì nhà nước đã quy định giao dịch đó phải tuân thủ một hình thức nhất định và nếu các chủ thể tham gia giao dịch dân sự đó mà không tuân thủ các quy định của pháp luật về mặt hình thức thì giao dịch dân sự đó vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức hay còn gọi là giao dịch dân sự vô hiệu về hình thức. Sở dĩ có quy định như vậy là để nhà nước kiểm soát sự chuyển dịch tài sản trong xã hội, đảm bảo trật tự kinh tế thị trường và giải quyết tồn tại thực tế là tranh chấp đối với giao dịch dân sự loại này xảy ngày càng nhiều, đặc biệt liên quan đến nhà - đất [13, Tr. 1]. Ở Việt Nam không có cụm từ giao dịch dân sự vô hiệu về hình thức mà có thể hiểu giao dịch dân sự vô hiệu về hình thức là những giao dịch dân sự bị vô hiệu do khi xác lập giao dịch các chủ thể tham gia giao dịch đã không tuân thủ quy định về hình thức của giao dịch mà pháp luật Việt Nam đã quy định. Nên có thể đưa ra khái niệm “GDDS vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức” hay giao dịch dân sự vô hiệu về hình thức theo pháp luật Việt Nam như sau: GDDS vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức là hợp 16
24. đồng hoặc hành vi pháp lý đơn phương làm phát sinh, thay đổi hoặc chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự mà khi một bên hoặc các bên yêu cầu Tòa án tuyên là hợp đồng hoặc hành vi pháp lý đơn phương đó không có hiệu lực do không tuân thủ quy định về hình thức mà pháp luật quy định lẽ ra khi người giao kết hợp đồng hoặc thực hiện hành vi pháp lý đơn phương đó phải chấp hành quy định về hình thức. Điều 129 BLDS năm 2015 [3, Tr. 36] quy định: GDDS vi phạm quy định điều kiện có hiệu lực về hình thức thì vô hiệu, trừ trường hợp sau đây: 1. GDDS đã được xác lập theo quy định phải bằng văn bản nhưng văn bản không đúng quy định của luật mà một bên hoặc các bên đã thực hiện ít nhất hai phần ba nghĩa vụ trong giao dịch thì theo yêu cầu của một bên hoặc các bên, Tòa án ra quyết định công nhận hiệu lực của giao dịch đó; 2. GDDS đã được xác lập bằng văn bản nhưng vi phạm quy định bắt buộc về công chứng, chứng thực mà một bên hoặc các bên đã thực hiện ít nhất hai phần ba nghĩa vụ trong giao dịch thì theo yêu cầu của một bên hoặc các bên, Tòa án ra quyết định công nhận hiệu lực của giao dịch đó. Trong trường hợp này, các bên không phải thực hiện việc công chứng, chứng thực. Trong cuộc sống, có những giao dịch phức tạp, giá trị giao dịch cao, ảnh hưởng đến quyền và nghĩa vụ của nhiều người, hậu quả gây ra cho xã hội là rất lớn nên Nhà nước phải can thiệp bằng cách quy định hình thức bắt buộc của GDDS đó, nếu vi phạm hình thức thì một trong các bên yêu cầu Tòa án thì Tòa án sẽ tuyên giao dịch đó là vô hiệu. Khi các bên không tuân thủ các quy định này và có yêu cầu của một hoặc các bên thì toà án xem xét và chỉ khi GDDS đã được xác lập theo quy định phải bằng văn bản nhưng văn bản không đúng quy định của luật và một bên hoặc các bên đã thực hiện ít nhất hai phần ba nghĩa vụ trong giao dịch thì theo yêu cầu của một bên hoặc các bên, Tòa án ra quyết định công nhận hiệu 17