Luận văn Giải quyết vụ án hành chính tại tòa án nhân dân từ thực tiễn tỉnh Đồng Nai

Nội dung text: Luận văn Giải quyết vụ án hành chính tại tòa án nhân dân từ thực tiễn tỉnh Đồng Nai

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ DUNG GIẢI QUYẾT VỤ ÁN HÀNH CHÍNH TẠI TÒA ÁN NHÂN DÂN TỪ THỰC TIỄN TỈNH ĐỒNG NAI LUẬN VĂN THẠC SỸ LUẬT HỌC HÀ NỘI – 2017
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ DUNG GIẢI QUYẾT VỤ ÁN HÀNH CHÍNH TẠI TÒA ÁN NHÂN DÂN TỪ THỰC TIỄN TỈNH ĐỒNG NAI Chuyên ngành: Luật hiến pháp và luật hành chính Mã số: 60.38.01.02 LUẬN VĂN THẠC SỸ LUẬT HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. BÙI THỊ ĐÀO HÀ NỘI – 2017
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng đây là công trình nghiên cứu của tôi, có sự hỗ trợ từ Giáo viên hướng dẫn là PGS.TS. Bùi Thị Đào. Các nội dung nghiên cứu và kết quả trong đề tài này là trung thực. Những số liệu phục vụ cho việc phân tích, nhận xét, đánh giá cũng như số liệu của các tác giả, cơ quan, tổ chức khác cũng thể hiện trong phần tài liệu tham khảo có nguồn gốc và trích dẫn rõ ràng. Nếu phát hiện có bất cứ sự gian lận nào, tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm trước hội đồng cũng như kết quả luận văn của mình. Hà Nội, ngày 20 tháng 01 năm 2017 Tác giả Nguyễn Thị Dung
4. MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU 1 Chƣơng 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LÝ VỀ GIẢI QUYẾT VỤ ÁN HÀNH CHÍNH TẠI TÒA ÁN NHÂN DÂN 6 1.1. Khái niệm, đặc điểm, vai trò của giải quyết vụ án hành chính tại Tòa án nhân dân 6 1.2. Thẩm quyền, nguyên tắc, thủ tục giải quyết vụ án hành chính tại Tòa án nhân dân 15 1.3 .Các yếu tố ảnh hưởng đến giải quyết vụ án hành chính tại Tòa án nhân dân30 Chƣơng 2: THỰC TRẠNG GIẢI QUYẾT VỤ ÁN HÀNH CHÍNH TẠI TÒA ÁN NHÂN DÂN TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH ĐỒNG NAI 34 2.1. Các yếu tố ảnh hưởng đến giải quyết vụ án hành chính tại Tỉnh Đồng Nai . 34 2.2. Thực tiễn hoạt động giải quyết vụ án hành chính tại Tòa án nhân dân trên địa bàn tỉnh Đồng Nai 37 Chƣơng 3: PHƢƠNG HƢỚNG VÀ GIẢI PHÁP ĐẢM BẢO CHẤT LƢỢNG GIẢI QUYẾT VỤ ÁN HÀNH CHÍNH TẠI TÒA ÁN NHÂN DÂN 56 3.1. Phương hướng và một số yêu cầu của việc bảo đảm chất lượng giải quyết Vụ án hành chính tại Tòa án nhân dân trong giai đoạn hiện nay 56 3.2. Giải pháp bảo đảm chất lượng giải quyết vụ án hành chính tại Tòa án nhân dân trong giai đoạn hiện nay 60 PHẦN KẾT LUẬN 73 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 76
5. DANH MỤC NHỮNG TỪ VIẾT TẮT GQKKHC : Giải quyết khiếu kiện hành chính HĐND : Hội đồng nhân dân HĐXX : Hội đồng xét xử HVHC : Hành vi hành chính KKHC : Khiếu kiện hành chính PLTTGQCVAHC : Pháp lệnh thủ tục giải quyết các vụ án hành chính QĐHC : Quyết định hành chính QĐKLBTV : Quyết định kỷ luật buộc thôi việc VKSND : Viện kiểm sát nhân dân VAHC : Vụ án hành chính VKTTĐ : Vùng kinh tế trọng điểm TTHC : Tố tụng hành chính TADN : Tòa án nhân dân UBND : Ủy ban nhân dân XHCN : Xã hội chủ nghĩa
6. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài. Tại Điều 2 Hiến Pháp 2013 qui định: “Nhà nước cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là nhà nước pháp quyền XHCN của dân, do dân và vì dân”. Xây dựng Nhà nước pháp quyền đề cao tính tối thượng của Hiến Pháp và pháp luật trong đời sống chính trị-xã hội, tạo mối quan hệ qua lại bình đẳng giữa Nhà nước và công dân, đồng thời bảo vệ quyền và lợi ích chính đáng của các tổ chức, cá nhân thông qua Hiến pháp và pháp luật, quyền làm chủ của nhân dân được Nhà nước bảo đảm, Điều 3 Hiến pháp 2013 quy định: “Nhà nước bảo đảm và phát huy quyền làm chủ của Nhân dân; c ng nh n, t n tr ng, bảo vệ và bảo đảm quyền con người, quyền c ng dân; thực hiện mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, c ng bằng, văn minh, m i người có cuộc sống ấm no, tự do, hạnh phúc, có điều kiện phát triển toàn diện”[28]. Tuy nhiên quyền và lợi ích hợp pháp của công dân có thể bị xâm phạm từ nhiều phía, có thể là sự vi phạm bởi các QĐHC, HVHC trái pháp luật của cơ quan nhà nước nói chung, cơ quan hành chính nhà nước nói riêng, cũng như bởi các hành vi trái pháp luật của các tổ chức kinh tế, tổ chức xã hội hoặc của công dân khác. Sự vi phạm này đã gây thiệt hại cho các quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, từ đó đặt ra các cơ chế bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân khỏi các vi phạm nói trên, trong đó có việc giải quyết các khiếu kiện hành chính tại Tòa án nhân dân. Để đáp ứng nhu cầu thực hiện quyền khiếu nại, khiếu kiện được quy định trong Hiến pháp 2013 thì một số dự án luật cũng được triển khai, trong đó có Luật Tố tụng hành chính 2015 được Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam thông qua ngày 25/11/2015, có hiệu lực thi hành từ ngày 01/7/2016, trừ các quy định cụ thể hóa các quy định mới có liên quan của Bộ luật dân sự năm 2015 thì có hiệu lực từ ngày 01/01/2017. Cũng như Luật TTHC năm 2010, Luật TTHC 2015 tạo cơ sở pháp lý thuận lợi hơn cho người dân trong việc khiếu kiện QĐHC, HVHC để bảo vệ quyền và lợi ích chính đáng của mình. Tuy nhiên Luật TTHC 2010 qua thực tiễn năm năm áp dụng đã bộc lộ nhiều bất cập, vướng mắc, gây khó khăn cho việc giải quyết vụ án hành chính. Luật TTHC năm 2015 ra đời đã có nhiều 1
7. sửa đổi, bổ sung quan trọng so với Luật TTHC 2010, nhưng những thay đổi này vẫn chưa khắc phục được triệt để những hạn chế của pháp luật tố tụng hành chính nói chung. Một số quy định của Luật TTHC 2015 chưa được hướng dẫn thi hành, hơn nữa việc dự báo về phương diện lý luận, những khó khăn khi triển khai thực hiện các nội dung mới của Luật TTHC 2015 là cần thiết trong giai đoạn hiện nay ở nước ta. Do Tố tụng hành chính ở nước ta còn khá mới mẻ và đang trong quá trình hoàn thiện nên việc giải quyết các vụ án hành chính còn gặp rất nhiều khó khăn như: vấn đề xác định đối tượng khởi kiện, xác định người tham gia tố tụng trong vụ án, về thủ tục đối thoại trong tố tụng hành chính, về căn cứ đánh giá tính hợp lý, hợp pháp của QĐHC, HVHC, vấn đề tranh tụng tại phiên tòa, về cơ chế bảo đảm thi hành bản án, quyết định còn nhiều bất cập Vì vậy tôi lựa chọn đề tài “giải quyết vụ án hành chính tại Tòa án nhân dân từ thực tiễn tỉnh Đồng Nai” làm đề tài luận văn Luật học với mong muốn tìm hiểu sâu sắc hơn về khoa học luật hành chính, đặc biệt là những quy định của pháp luật về việc giải quyết các vụ án hành chính của Tòa án, để từ đó có những đánh giá, nhận định sâu sắc hơn về vấn đề giải quyết vụ án hành chính trên địa bàn tỉnh Đồng Nai. Thông qua quá trình nghiên cứu và viết luận văn này, tác giả mong muốn có thể tích lũy được những kiến thức cần thiết phục vụ công tác chuyên môn, góp phần nâng cao chất lượng hoạt động xét xử vụ án hành chính ở địa phương nói riêng, đáp ứng yêu cầu của công cuộc cải cách tư pháp của nhà nước ta nói chung, và là nguồn cung cấp tài liệu cho việc giảng dạy, nghiên cứu khoa học pháp lý về việc giải quyết vụ án hành chính. 2. Tình hình nghiên cứu Từ trước khi Pháp lệnh thủ tục giải quyết các vụ án hành chính ra đời cũng như thời điểm hiện tại khi Luật TTHC 2015 đã được thông qua và có hiệu lực thi hành đã có nhiều công trình nghiên cứu, những bài viết liên quan tới việc giải quyết vụ án hành chính như: Luận án, luận văn, sách chuyên khảo, bài báo khoa học Trong đó có thể nêu ra một số công trình như sau: Công trình “Thiết l p tài phán hành chính ở nước ta” của Học viện Hành chính quốc gia do GS. TSKH 2
8. Nguyễn Duy Gia chủ biên, Nhà xuất bản Giáo dục Hà Nội-1995; “Tìm hiểu về tài phán hành chính ở Việt Nam” của PTS Phạm Hoàng Thái và PTS Đinh Văn Mậu, Nhà xuất bản thành phố Hồ Chí Minh -1996; “Thể chế tư pháp trong nhà nước pháp quyền” cuả PGS.TS Nguyễn Đăng Dung, Nhà xuất bản Tư pháp - 2004, trong đó có nghiên cứu về tổ chức Toà hành chính; Công trình “Tài phán hành chính trong bối cảnh xây dựng nhà nước pháp quyền và hội nh p quốc tế ở Việt Nam hiện nay”(sách chuyên khảo)của PGS.TS Nguyễn Như Phát, PGS.TS Nguyễn Thị Việt Hương (chủ biên); Luận án tiến sỹ Luật học của tác giả Nguyễn Mạnh Hùng về “Phân định thẩm quyền giải quyết khiếu nại hành chính và thẩm quyền xét xử hành chính ở Việt Nam”; Luận án tiến sỹ Luật học của tác giả Nguyễn Thanh Bình về “Thẩm quyền của Tòa án nhân dân trong việc giải quyết các khiếu kiện hành chính”; Bài viết của tác giả Nguyễn Hoàng Anh về “Hoạt động xét xử hành chính ở nước ta”, tạp chí nghiên cứu lập pháp năm 2016; Nguyễn Thị Hương (2013), “Nâng cao hiệu quả xét xử vụ án hành chính nhìn từ góc độ bảo đảm tính độc l p của Tòa án”, Luận văn thạc sỹ luật học, Trường Đại học Luật Hà Nội v.v Những công trình nghiên cứu nói trên tập trung nghiên cứu ở khía cạnh có liên quan tới những vấn đề chung về Tài phán hành chính, thẩm quyền xét xử án hành chính của Tòa án, thủ tục xét xử vụ án hành chính, cơ cấu hoạt động của Tòa hành chính. Kết quả các công trình nghiên cứu trên được sử dụng làm tài liệu tham khảo bổ ích cho luận văn. Tuy nhiên kể từ khi luật TTHC 2015 được thông qua và có hiệu lực cho đến nay, vẫn chưa có nghiên cứu nào đi sâu vào việc giải quyết vụ án hành chính tại tòa án nhân dân và đặc biệt thông qua thực tiễn của tỉnh Đồng Nai. Việc nghiên cứu chuyên sâu về việc giải quyết vụ án hành chính là rất cần thiết đặc biệt trong giai đoạn hiện nay khi mà Luật TTHC 2015 còn rất mới mẻ cả về lý luận lẫn thực tiễn áp dụng. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu: Từ việc nghiên cứu lý luận, các quy định của pháp luật hiện hành về giải quyết vụ án hành chính, luận văn đi sâu vào nghiên cứu, đánh giá hoạt động giải quyết án hành chính trên địa bàn tỉnh Đồng Nai, từ đó đưa 3
9. ra cái nhìn tổng quát và đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động giải quyết án hành chính. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Phân tích làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận liên quan đến giải quyết vụ án hành chính tại Tòa án nhân dân. Nghiên cứu, phân tích, đánh giá tổng hợp các quy định pháp luật hiện hành về giải quyết vụ án hành chính, có sự so sánh đối chiếu giữa quy định của Luật TTHC 2010, Luật TTHC 2015 và các văn bản pháp luật có liên quan. Phân tích, đánh giá thực trạng giải quyết án hành chính tại tỉnh Đồng Nai, từ đó rút ra những ưu điểm và hạn chế, vướng mắc trong việc áp dụng quy định của pháp luật vào thực tiễn giải quyết án hành chính, cũng như lý giải nguyên nhân của thực trạng này. Nghiên cứu, đề xuất các giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật về giải quyết án hành chính cũng như nâng cao chất lượng giải quyết án hành chính, tăng cường pháp chế XHCN, thúc đẩy quá trình xây dựng nhà nước pháp quyền XHCNViệt Nam. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu. 4.1. Đối tƣợng nghiên cứu. Các quy định pháp luật về giải quyết vụ án hành chính tại TAND. Tình hình khiếu kiện hành chính và thực tiễn giải quyết vụ án hành chính trên địa bàn tỉnh Đồng Nai. 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi không gian: Tình hình khiếu kiện hành chính và thực tiễn giải quyết vụ án hành chính trên địa bàn tỉnh Đồng Nai. - Phạm vi thời gian: từ năm 2011 đến nay. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn được thực hiện trên cơ sở phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mac - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước 4
10. và pháp luật, quan điểm của Đảng, Nhà nước Việt Nam về cải cách tư pháp, xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN của dân, do dân và vì dân. Luận văn vận dụng kết hợp các phương pháp phân tích, tổng hợp so sánh, phương pháp lịch sử, phương pháp thống kê, logic tổng hợp kết hợp thực tiễn, kết hợp lý luận và thực tiễn để xem xét, giải quyết các vấn đề liên quan đến đối tượng nghiên cứu. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài Luận văn tập trung nghiên cứu, phân tích những vấn đề lý luận và pháp luật về giải quyết vụ án hành chính một cách cập nhật nhất. Phân tích, đánh giá hạn chế, nguyên nhân tác động đến hoạt động giải quyết các vụ án hành chính qua các số liệu (hoặc vụ án cụ thể) trên cơ sở nghững quy định của pháp luật TTHC hiện hành và đề xuất những giải pháp để nâng cao hiệu quả giải quyết vụ án hành chính trong bối cảnh hiện nay. Kết quả nghiên cứu của luận văn góp phần hoàn thiện hơn nữa hệ thống lý luận khoa học luật hành chính và cung cấp được những thông tin có ý nghĩa cho các cơ quan chức năng trong việc tổ chức giải quyết án hành chính ở nước ta. Những vấn đề đã đưa ra của luận văn có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo trong nghiên cứu, giảng dạy, biên soạn tài liệu về hoạt động giải quyết vụ án, là tài liệu tham khảo và vận dụng cho thẩm phán Tòa án nhân dân, Luật sư, Kiểm sát viên trên địa bàn tỉnh Đồng Nai nói riêng và cả nước nói chung. 7. Cơ cấu của luận văn Để đạt được mục đích trong phạm vi nghiên cứu đề tài, ngoài phần lời nói đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, luận văn gồm 3 chương: Chương 1.Những vần đề lý luận và pháp lý về giải quyết vụ án hành chính tại Tòa án nhân dân. Chương 2. Thực trạng giải quyết vụ án hành chính tại Tòa án nhân dân trên địa bàn tỉnh Đồng Nai. Chương 3. Phương hướng và giải pháp bảo đảm giải quyết vụ án hành chính tại Tòa án nhân dân. 5
11. Chƣơng 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LÝ VỀ GIẢI QUYẾT VỤ ÁN HÀNH CHÍNH TẠI TÒA ÁN NHÂN DÂN. 1.1. Khái niệm, đặc điểm, vai trò của giải quyết vụ án hành chính tại Tòa án nhân dân. 1.1.1. Khái niệm giải quyết vụ án hành chính tại Tòa án nhân dân. 1.1.1.1. Khái niệm vụ án hành chính. Quản lý hành chính nhà nước là hoạt động của nhà nước được thực hiện trước hết và chủ yếu bởi các cơ quan hành chính nhà nước, có nội dung là bảo đảm sự chấp hành các văn bản qui phạm pháp luật của các cơ quan quyền lực nhà nước, nhằm tổ chức thực hiện pháp luật đối với các cá nhân, cơ quan, tổ chức trên các lĩnh vực kinh tế, văn hóa-xã hội và hành chinh-chính trị. Hoạt động này được thực thi trên cơ sở pháp luật, đảm bảo các quyền và lợi ích chung của nhà nước và xã hội. Bởi vậy trong quá trình thực hiện quản lý hành chính nhà nước khó có thể tránh khỏi sự xung đột hay tranh chấp về lợi ích, quan điểm áp dụng pháp luật giữa chủ thể quản lý hành chính nhà nước và đối tượng quản lý hành chính nhà nước. Những xung đột, tranh chấp này chủ yếu xuất phát từ việc chủ thể quản lý hành chính nhà nước đơn phương áp đặt ý chí của mình ( có thể bằng cách ban hành các QĐHC, thực hiện HVHC) gây ảnh hưởng đến quyền và lợi ích hợp pháp của đối tượng quản lý hành chính nhà nước. Khi các cá nhân, tổ chức (đối tượng quản lý hành chính nhà nước) phản đối QĐHC, HVHC của cơ quan hành chính nhà nước thì phát sinh tranh chấp. Có thể khái quát rằng tranh chấp hành chính “ là mâu thuẫn bất đồng giữa chủ thể quản lý hành chính nhà nước với các đối tượng quản lý thuộc về quyền, lợi ích, nghĩa vụ pháp lý theo quy định của pháp luật”. Khi những xung đột, tranh chấp này bị đẩy lên cao, các bên phải đưa ra Tòa án có thẩm quyền để giải quyết thì sẽ phát sinh vụ án hành chính. Hay nói cách khác vụ án hành chính phát sinh khi có khiếu kiện hành chính của cá nhân, tổ chức tại Tòa án nhân dân. Khiếu kiện hành chính là việc cá nhân, tổ chức theo quy định của pháp luật khởi kiện vụ án hành chính tại Tòa án nhân dân đối với QĐHC, HVHC khi cho rằng quyết định 6
12. đó hoặc hành vi đó là trái pháp luật, xâm phạm quyền, lợi ích hợp pháp của mình để đề nghị Tòa án phán quyết về tính hợp pháp của QĐHC, HVHC đó. Theo từ điển Tiếng Việt thì “vụ” là việc, sự việc không hay, rắc rối cần phải giải quyết; còn “án” là tranh chấp quyền lợi cần được xét xử trước Tòa án. “Vụ án” là công việc phát sinh trên cơ sở tranh chấp về quyền lợi thuộc nhiệm vụ xét xử của Tòa án. Còn theo từ điển Luật học thì vụ án là “Một vụ việc có dấu hiệu trái pháp luật mang tính chất hình sự hoặc tranh chấp giữa các chủ thể pháp luật được đưa ra Tòa án hoặc cơ quan trọng tài giải quyết ” [7, tr. 860] Như vậy có thể hiểu khái quát chung về VAHC là vụ việc phát sinh trên cơ sở tranh chấp trong các lĩnh vực quản lý hành chính Nhà nước. Thực tiễn hiện nay khái niệm VAHC chưa được qui định cụ thể trong một văn bản quy phạm pháp luật nào. Tuy nhiên khi đề cập đến khái niệm này ta có thể hiểu như sau: “Vụ án hành chính là vụ việc tranh chấp hành chính được Tòa án có thẩm quyền thụ lý theo yêu cầu khởi kiện của cá nhân, tổ chức đối với quyết định hành chính, hành vi hành chính để bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của h ”[37, tr.16]. Như vậy VAHC chỉ phát sinh khi có yêu cầu khởi kiện của cá nhân, tổ chức đối với quyết định hành chính, hành vi hành chính. Đây là căn cứ đầu tiên để Tòa án xem xét thụ lý đơn khởi kiện. 1.1.1.2. Khái niệm giải quyết vụ án hành chính tại Tòa án nhân dân Ở Việt Nam trước khi Tòa hành chính được thành lập thì vấn đề giải quyết khiếu nại đối với quyết định hành chính, hành vi hành chính của cơ quan công quyền cũng đã được quan tâm ở mức độ nhất định. Tuy nhiên do chịu ảnh hưởng của các nước XHCN trước đây nên trong thời kỳ này các tranh chấp hành chính chủ yếu được giải quyết theo thủ tục giải quyết khiếu nại hành chính mà ít được giải quyết theo thủ tục tố tụng tại Tòa án. Từ những năm đầu thập kỷ 90 của thế kỷ XX nhu cầu của thực tiễn đòi hỏi phải thiết lập một hệ thống cơ quan tài phán độc lập để giải quyết các tranh chấp hành chính bằng con đường tư pháp. Đáp ứng nhu cầu đó,các chuyên gia pháp lý đã 7
13. tiến hành nghiên cứu và khảo sát các mô hình tài phán hành chính cũng như kinh nghiệm thực tế giải quyết khiếu kiện hành chính trên thế giới để đưa ra mô hình phù hợp với điều kiện thực tế của Việt Nam. Nghị quyết Hội nghị lần thứ 8 của Ban chấp hành trung ương Đảng khóa VII ngày 23/01/1995 đã quyết định về việc thành lập Tòa hành chính trong hệ thống Tòa án nhân dân. Ngày 28/10/1995 Quốc hội nước Cộng hòa xã hội Chủ nghĩa Việt Nam khóa IX, kỳ họp thứ 8 đã thông qua Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật tổ chức Tòa án nhân dân, trong đó giao cho Tòa án nhân dân chức năng xét xử các vụ án hành chính. Khái niệm “Vụ án hành chính” và “giải quyết vụ án hành chính” trở nên phổ biến trong học thuật từ đó đến nay. Theo từ điển Tiếng Việt thì “Giải quyết”có nghĩa là “làm cho không còn thành vấn đề nữa”. Dựa vào khái niệm “vụ án hành chính” đã đề cập ở trên thì có thể hiểu một cách khái quát nội dung của “giải quyết vụ án hành chính” là việc các cơ quan, người tiến hành tố tụng hành chính trên cơ sở thực thi quyền tư pháp, theo thủ tục tố tụng hành chính xem xét và phán quyết về tính hợp pháp của quyết định hành chính, hành vi hành chính có liên quan, ảnh hưởng trực tiếp đến quyền, lợi ích hợp pháp của đối tượng quản lý hành chính nhà nước. Còn xét về mặt hình thức thì giải quyết vụ án hành chính được thể hiện thông qua các giai đoạn của Tố tụng hành chính bao gồm: Khởi kiện vụ án hành chính, thụ lý vụ án hành chính và xét xử vụ án hành chính. Xét về mặt thuật ngữ, khi nói đến giải quyết vụ án hành chính là nói đến một chức năng cụ thể của Tòa án nhân dân. Việc trao cho Tòa án chức năng xét xử các vụ án hành chính tạo ra cơ chế riêng độc lập, khách quan, công khai, dân chủ, công bằng hơn để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, cơ quan, tổ chức trước khả năng bị xâm hại bởi quyết định hành chính, hành vi hành chính của cơ quan Nhà nước, người có thẩm quyền trong cơ quan Nhà nước. Do vậy việc giải quyết vụ án hành chính tại Tòa án nhân dân vừa có những đặc điểm chung về giải quyết các loại án, vừa có nét đặc thù riêng. Trong sách, báo hay các công trình khoa học cụm từ “Giải quyết vụ án hành chính tại Tòa án nhân dân” thường được gọi là 8
14. “Giải quyết khiếu kiện hành chính tại Tòa án nhân dân”, được nhắc đến như một hiện tượng pháp lý quan trọng và được tiếp cận dưới những khía cạnh khác nhau. Giải quyết vụ án hành chính tại Tòa án nhân dân là việc xem xét và ra phán quyết có giá trị pháp lý nhằm giải quyết tranh chấp liên quan đến một QĐHC hay HVHC. Xét xử là hoạt động đặc trưng, là chức năng, nhiệm vụ của Tòa án. Tòa án là cơ quan duy nhất của một nước được đảm nhiệm chức năng xét xử. Mọi bản án do Tòa án tuyên đều phải thông qua hoạt động xét xử [39, tr.576]. Như vậy, trong phạm vi nhiệm vụ, quyền hạn của mình TAND được nhân danh quyền lực Nhà nước để tiến hành xem xét, đánh giá và ra phán quyết về tính hợp pháp của QĐHC, HVHC bị khởi kiện theo trình tự, thủ tục tố tụng do pháp luật qui định nhằm bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của công dân, tổ chức, góp phần nâng cao hiệu lực hành pháp. Trong thực tế, thuật ngữ “Giải quyết vụ án hành chính” thường được hiểu theo những cách sau: Thứ nhất: “Giải quyết VAHC” chỉ là hoạt động xét xử các tranh chấp hành chính phát sinh giữa các cơ quan hành chính Nhà nước với các tổ chức, công dân trong xã hội do Tòa án nhân dân thực hiện theo trình tự tố tụng. Theo cách hiểu này thì giải quyết vụ án hành chính đồng nghĩa với xét xử hành chính. Thứ hai: “Giải quyết VAHC” là toàn bộ các hoạt động phán xét tính đúng đắn của các QĐHC hoặc hành vi quản lý khi nảy sinh khiếu kiện, tranh chấp, bao gồm giải quyết “khiếu”(khiếu nại) và giải quyết “kiện”(khởi kiện). Như vậy giải quyết VAHC sẽ bao gồm xét xử hành chính và các cơ chế giải quyết tranh chấp hành chính khác, đặc biệt là việc giải quyết của chính cơ quan hành chính Nhà nước (như cơ chế giải quyết khiếu nại hiện nay). Thứ ba: Giải quyết VAHC là việc giải quyết các khiếu nại hành chính được thực hiện bởi các cơ quan chuyên trách thuộc hệ thống hành pháp theo trình tự, thủ tục có tính chất tư pháp, phù hợp với đặc điểm và yêu cầu của việc giải quyết các tranh chấp hành chính(hành chính tài phán) [42, tr. 20]. 9
15. Từ khi Luật TTHC có hiệu lực, người dân có nhiều điều kiện thực hiện quyền khởi kiện VAHC, quy trình khởi kiện cũng tiến bộ hơn nhằm bảo đảm tốt nhất quyền và lợi ích hợp pháp của công dân. Tuy nhiên cho đến nay án hành chính vẫn còn khá mới mẻ ở Việt Nam cả về phương diện lý luận và thực tiễn xét xử so với án hình sự, dân sự, hôn nhân gia đình vốn đã có từ lâu trong lịch sử tư pháp Việt Nam. Việc giải quyết VAHC có những đặc thù nhất định xuất phát từ chủ thể và đối tượng của tranh chấp hành chính so với việc giải quyết các vụ án dân sự, hình sự, hôn nhân gia đình hay kinh doanh thương mại. 1.1.2. Đặc điểm của giải quyết vụ án hành chính tại Tòa án nhân dân. - Thứ nhất, hoạt động giải quyết vụ án hành chính tại TAND là việc Tòa án nhân dân xem xét để phán quyết về tính hợp pháp, hợp lý của các hoạt động hành pháp của cơ quan hành chính nhà nước trong quá trình tổ chức thực hiện quyền lực nhà nước.Sự ra đời của Tòa hành chính với chức năng xét xử án hành chính mà một bên trong quan hệ tố tụng là chủ thể đặc biệt, chủ thể được sử dụng quyền lực nhà nước là sự chuyển biến căn bản về tư tưởng lập pháp, trong đó vấn đề quan trọng là thể chế quan điểm của Đảng về kiểm soát quyền lực nhà nước. Trong cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên CNXH (bổ sung, phát triển năm 2011) đã khẳng định cụ thể vấn đề quyền lực nhà nước là thống nhất có sự phân công, phối hợp, kiểm soát giữa các cơ quan trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp. Sự bổ sung này có ý nghĩa đặc biệt quan trọng, thể hiện một bước phát triển mới về nhận thức lý luận xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN ở nước ta. Đến Hiến pháp năm 2013 đã thể chế hóa quan điểm về kiểm soát quyền lực Nhà nước, khẳng định Tòa án là cơ quan xét xử của nước CHXHCN Việt Nam, thực hiện quyền tư pháp. Sự phân công rõ ràng, đúng đắn giữa quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp tạo cơ sở pháp lý quan trọng để kiểm soát quyền lực Nhà nước. Như vậy hoạt động xét xử án hành chính sẽ tạo ra cơ chế kiểm soát có hiệu quả hoạt động của chủ thể quản lý hành chính nhà nước trong quá trình quản lý, điều hành xã hội, khắc phục những biểu hiện lạm quyền, lộng quyền hoặc trốn tránh trách nhiệm. Bởi vì từ trước đến nay mối quan hệ giữa cơ quan nhà nước và người dân luôn là 10
16. mối quan hệ “không bình đẳng” giữa một bên là chủ thể quản lý và một bên là đối tượng quản lý. Vì vậy những mâu thuẫn, bất đồng giữa cơ quan nhà nước và người dân xảy ra ở nhiều lĩnh vực và thông qua chính hoạt động của hành pháp mà tạo ra đối tượng giải quyết khiếu kiện tại Tòa án nhân dân, đó chính là các QĐHC, HVHC mà đối tượng đó là một yếu tố, một tiền đề cho việc mở ra một thủ tục mới đó là hoạt động giải quyết vụ án hành chính tại TAND.Tòa án có quyền hủy bỏ các QĐHC trái pháp luật, buộc chủ thể quản lý hành chính nhà nước phải chấm dứt hành vi trái pháp luật. Từ đó có thể phát hiện những khiếm khuyết của pháp luật hành chính, của hoạt động quản lý hành chính nhà nước để đưa ra giải pháp sửa đổi, bổ sung, chấn chỉnh cho phù hợp. Nội dung này chính là cơ chế kiểm tra, giám sát và giải quyết các tranh chấp hành chính bằng con đường tư pháp-một kênh giám sát cơ quan quản lý nhà nước từ bên ngoài. - Thứ hai, khiếu kiện hành chính liên quan đến các QĐHC, HVHC, thực chất là liên quan đến hoạt động quản lý, điều hành của cơ quan hành chính nhà nước. Việc xét xử vụ án hành chính là xét xử các tranh chấp giữa chủ thể quản lý hành chính nhà nước và đối tượng quản lý hành chính nhà nước phát sinh do việc ban hành QĐHC, HVHC củachủ thể quản lý hành chính nhà nước. Một bên trong VAHC bao giờ cũng là chủ thể quản lý hành chính Nhà nước và một bên còn lại là đối tượng quản lý nhà nước. Vì vậy để đảm bảo tốt nhất quyền, lợi ích hợp pháp của công dân, pháp luật cho phép đối tượng quản lý hành chính nhà nước có quyền khởi kiện chủ thể quản lý hành chính nhà nước nếu có căn cứ cho rằng quyền, lợi ích hợp pháp của mình bị xâm phạm bởi QĐHC, HVHC. Như vậy có thể nói giải quyết VAHC là hoạt động nhà nước đặc biệt do Tòa án thực hiện bởi người bị kiện trong VAHC là chủ thể đặc biệt. Tính đặc biệt thể hiện ở chỗ, chủ thể quản lý hành chính nhà nước trong hoạt động của mình có quyền nhân danh nhà nước ban hành các văn bản pháp luật để đặt ra quy phạm pháp luật hoặc mệnh lệnh cụ thể buộc đối tượng bị quản lý có liên quan phải thực hiện. Trường hợp đối tượng bị quản lý hành chính không thực hiện có thể bị áp dụng các biện pháp cưỡng chế theo quy định của pháp luật. Tòa án là cơ quan xét xử, chủ thể quản lý hành chính nhà nước nhưng thực tế 11
17. vẫn là đối tượng của hoạt động quản lý hành chính nhà nước, điều này sẽ ảnh hưởng không nhỏ đến hoạt động xét xử nói chung và xét xử án hành chính nói riêng.Vấn đề độc lập xét xử của Tòa án với chủ thể quản lý hành chính nhà nước vẫn đang còn là vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu, xem xét và hoàn thiện. - Thứ ba, chức năng giải quyết KKHC hay xét xử hành chính là một trong những chức năng của TAND.Tòa án nhân dân với chức năng xét xử đã khẳng định được vị thế, vai trò, tầm quan trọng của mình trong đời sống xã hội. Vai trò của Tòa án đã được khẳng định trong nhiều bản Hiến pháp của Việt Nam qua các thời kỳ và tiếp tục được ghi nhận tại khoản 3 Điều 102 Hiến pháp 2013: “Tòa án có nhiệm vụ bảo vệ c ng lý, quyền con người, quyền c ng dân, bảo vệ chế độ XHCN, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân”[26]. Tài phán hành chính nói chung và Luật TTHC của Việt Nam nói riêngcòn rất mới so với các ngành luật khác nên pháp luật hành chính còn nhiều bất cập và đang trong quá trình hoàn thiện.Hệ thống Tòa hành chính chính thức được thành lập vào năm 1996 bên cạnh các Tòa chuyên trách khác có thể coi là một thiết chế tài phán mới-thiết chế bảo vệ hữu hiệu đối tượng của hoạt động quản lý nhà nước. Tòa hành chính ra đời là dấu mốc đánh dấu sự ra đời của ngành luật hành chính Việt Nam. Đây cũng là mục tiêu xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam XHCN. Hoạt động xét xử án hành chính thể hiện chế độ trách nhiệm giữa Nhà nước với công dân, bảo đảm thực hiện quyền công dânvà pháp chế trong hoạt động quản lý hành chính nhà nước thông qua thủ tục tố tụng với những nguyên tắc dân chủ, công khai, bình đẳng. Tòa án nhân danh Nhà nước thông qua hoạt động xét xử của mình có thể ra phán quyết buộc các bên trong vụ án hành chính phải chấp hành phán quyết của mình (gồm cả bên khởi kiện: cá nhân, cơ quan, tổ chức và bên bị kiện: có thể là cơ quan Nhà nước, cán bộ, công chức trong cơ quan Nhà nước). Trong trường hợp bên khởi kiện thắng kiện thì thực chất đó là Tòa án yêu cầu cơ quan quản lý nhà nước, cán bộ, công chức trong cơ quan nhà nước phải chấp hành quyết định của Tòa án. Điều này cần có cơ chế đặc thù để bản án, quyết định của Tòa án được thi hành nghiêm chỉnh. 12
18. 1.1.3. Vai trò của giải quyết vụ án hành chính. Một là, giải quyết vụ án hành chính có vai trò quan trọng trong việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân, tổ chức là đối tượng của quản lý hành chính nhà nước, vừa đảm bảo quyền khiếu kiện của công dân vừa bảo đảm các quyền tự do khác của công dân. Hoạt động quản lý nhà nước của các cơ quan hành chính nhà nước diễn ra thường xuyên trên hầu hết các lĩnh vực và thường xuyên tác động trực tiếp đến lợi ích của người dân nên nguy cơ vi phạm quyền và lợi ích hợp pháp của công dân là rất lớn. Khi tình trạng khiếu nại hành chính có xu hướng ngày càng tăng, việc giải quyết của các cơ quan hành chính ngày càng tỏ ra kém hiệu quả thì cần thiết phải tìm ra những giải pháp mới hữu hiệu hơn để giải quyết vấn đề này. Đó chính là thiết lập cơ chế giải quyết tranh chấp hành chính thông qua hoạt động xét xử của Tòa án. Đây là quy đinh hoàn toàn đúng đắn và phù hợp với chức năng xét xử của Tòa án, trong đó hoạt động xét xử hành chính với những đặc thù riêng biệt đã đóng góp vai trò quan trọng bảo vệ quyền và lợi ích của công dân trong mối quan hệ giữa nhà nước và công dân.Tòa án nhân dân là cơ quan độc lập thực hiện chức năng giải quyết KKHC hay xét xử hành chính, giải quyết tranh chấp hành chính phát sinh giữa một bên là cơ quan nhà nước, cán bộ, công chức trong cơ quan nhà nước với một bên là cá nhân, tổ chức trong xã hội, thông qua quan hệ tố tụng thì các bên tham gia tố tụng bình đẳng, có quyền, nghĩa vụ theo qui định. Chỉ có Tòa án nhân dân mới được nhân danh Nhà nước ra các phán quyết buộc một cơ quan quản lý hành chính nhà nước phải chấp hành bản án, quyết định của Tòa án trongvụ án hành chính.TAND đóng vai trò quan trọng khi giải quyết KKHC vừa đảm bảo quyền khiếu kiện của công dân vừa bảo đảm các quyền tự do khác của công dân. Bản thân KKHC là một quyền của công dân, và khi giải quyết KKHC tại TAND là một cách để bảo vệ quyền của cá nhân, tổ chức khiếu kiện hành chính ưu việt nhất, đảm bảo quan trọng nhất cho việc giải quyết các tranh chấp mâu thuẫn giữa Nhà nước với công dân. 13
19. Ở Việt Nam, việc giải quyết vụ án hành chính tại Tòa án nhân dân được coi là một công cụ mới có hiệu quả để bảo vệ các quyền công dân. Thông qua hoạt động xét xử của Tòa án các QĐHC, HVHC sai trái ảnh hưởng đến quyền lợi ích hợp pháp của cá nhân, tổ chức sẽ bị hủy bỏ hoặc chấm dứt, góp phần đảm bảo mục tiêu của nhà nước pháp quyền XHCN đó là thực hiện quyền làm chủ của nhân dân, bảo vệ nhân dân, đảm bảo kỷ cương xã hội. Hai là, giải quyết vụ án hành chính tại Tòa án nhân dân có vai trò quan trọng trong kiểm soát quyền lực nhà nước. Tòa án nhân dân thông qua hoạt động giải quyết vụ án hành chính mà cụ thể là hoạt động xét xử án hành chính sẽ có tác động phát huy hiệu quả hoạt động của nền hành chính nhà nước, bởi vì với bản chất dân chủ, Nhà nước ta luôn coi trọng sự tham gia đông đảo của quần chúng nhân dân lao động vào hoạt động quản lý nhà nước, quản lý xã hội, tiếp thu những kiến nghị, giải pháp, khiếu nại, tố cáo của người dân nhằm tăng cường hoạt động của bộ máy nhà nước có hiệu quả, phục vụ quyền và lợi ích của nhân dân. Hoạt động xét xử hành chính là công cụ bảo đảm pháp chế và kỷ luật trong hoạt động quản lý hành chính. Khía cạnh đầu tiên của việc bảo đảm pháp chế là kỷ luật là ngăn chặn sự lạm quyền trong quá trình quản lý hành chính, ngăn chặn việc vượt quá giới hạn thẩm quyền được trao, ngăn chặn việc sử dụng thẩm quyền sai mục đích hoặc không hành động trái pháp luật. Xét xử hành chính sẽ góp phần làm cho bộ máy hành chính nhà nước nâng cao trách nhiệm, tăng cường kỷ luật, kỷ cương, tăng cường pháp chế XHCN, nâng cao trách nhiệm, bổn phận của cán bộ, công chức trong thi hành công vụ, tôn trọng và bảo vệ quyền tự do dân chủ, lợi ích hợp pháp của công dân. Bên cạnh đó hoạt động này còn là biện pháp kiểm tra, giám sát hữu hiệu hoạt động đối với cơ quan hành chính nhà nước, tránh được hiện tượng lạm quyền, lộng quyền, trốn tránh trách nhiệm, quan liêu góp phần xây dựng nền hành chính nhà nước trong sạch, năng động, có hiệu quả, đáp ứng ngày một tốt hơn dịch vụ hành chính công. Tiếp đó hoạt động xét xử hành chính còn bảo đảm cho hoạt động quản lý được thực hiện đúng nội dung, hình thức và công bằng giữa các cá 14