Luận văn Giải quyết vụ án dân sự có yếu tố nước ngoài từ thực tiễn Thành phố Đà Nẵng

Nội dung text: Luận văn Giải quyết vụ án dân sự có yếu tố nước ngoài từ thực tiễn Thành phố Đà Nẵng

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI LÊ THỊ THÚY HẰNG GIẢI QUYẾT VỤ ÁN DÂN SỰ CÓ YẾU TỐ NƢỚC NGOÀI TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Hà Nội, năm 2017
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI LÊ THỊ THÚY HẰNG GIẢI QUYẾT VỤ ÁN DÂN SỰ CÓ YẾU TỐ NƢỚC NGOÀI TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG Chuyên ngành : Luật kinh tế Mã số : 60.38.01.07 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS BÙI NGUYÊN KHÁNH Hà Nội, năm 2017
3. LỜI CẢM ƠN Trước tiên, tôi xin trân trọng cảm ơn PGS.TS Bùi Nguyên Khánh đã hướng dẫn, góp ý, động viên tôi trong quá trình thực hiện Luận văn này. Xin trân trọng cảm ơn Quý thầy cô của Học viện Khoa học xã hội đã tận tình giảng dạy tôi trong 02 năm qua để có được kết quả học tập toàn khoá. Tôi cũng gửi lời cảm ơn đến Lãnh đạo, các đồng nghiệp tại Toà án nhân dân thành phố Đà Nẵng và các Toà án nhân dân quận, huyện trên địa bàn thành phố Đà Nẵng đã tạo điều kiện và hỗ trợ tôi về tài liệu vụ án cũng như số liệu thống kê có giá trị trong quá trình nghiên cứu của tôi. Sau cùng xin cảm ơn những người thân trong gia đình, anh, chị, em học viên cùng khoá, cùng lớp đã hết lòng chia sẻ, tạo điều kiện tốt nhất cho tôi trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận văn. Xin trân trọng cảm ơn. Tác giả Lê Thị Thuý Hằng
4. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn thạc sĩ luật học “Giải quyết vụ án dân sự có yếu tố nước ngoài từ thực tiễn thành phố Đà Nẵng” là hoàn toàn trung thực, không trùng lặp với các đề tài khác trong cùng lĩnh vực. Các thông tin, tài liệu trình bày trong luận văn đã được ghi rõ nguồn gốc. Luận văn này là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi dưới sự hướng dẫn của PGS.TS Bùi Nguyên Khánh. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về lời cam đoan của mình. Tác giả luận văn Lê Thị Thuý Hằng
5. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chƣơng 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ VỤ ÁN DÂN SỰ CÓ YẾU TỐ NƢỚC NGOÀI VÀ GIẢI QUYẾT VỤ ÁN DÂN SỰ CÓ YẾU TỐ NƢỚC NGOÀI 7 1.1. Khái niệm vụ án dân sự có yếu tố nước ngoài, giải quyết vụ án dân sự có yếu tố nước ngoài 7 1.2. Đặc điểm của giải quyết vụ án dân sự có yếu tố nước ngoài 12 1.3. Vai trò của việc giải quyết các vụ án dân sự có yếu tố nước ngoài 13 1.4. Những nguyên tắc cơ bản trong việc giải quyết vụ án dân sự có yếu tố nước ngoài 15 1.5. Căn cứ pháp luật của việc giải quyết vụ án dân sự có yếu tố nước ngoài 19 Chƣơng 2. THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VÀ THỰC TIỄN GIẢI QUYẾT VỤ ÁN DÂN SỰ CÓ YẾU TỐ NƢỚC NGOÀI TẠI THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG 25 2.1. Thực trạng pháp luật về giải quyết vụ án dân sự có yếu tố nước ngoài 25 2.2. Thực tiễn áp dụng pháp luật về giải quyết vụ án dân sự có yếu tố nước ngoài tại thành phố Đà Nẵng 50 Chƣơng 3. ĐỊNH HƢỚNG VÀ GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ GIẢI QUYẾT VỤ ÁN DÂN SỰ CÓ YẾU TỐ NƢỚC NGOÀI QUA THỰC TIẾN TẠI THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG 66 3.1. Định hướng hoàn thiện 66 3.2. Giải pháp nâng cao hiệu quả giải quyết vụ án dân sự có yếu tố nước ngoài 68 KẾT LUẬN 79 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
6. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLDS : Bộ luật dân sự BLTTDS : Bộ Luật tố tụng dân sự TTTP : Tương trợ tư pháp TAND : Tòa án nhân dân UTTP : Ủy thác tư pháp YTNN : Yếu tố nước ngoài
7. DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu Tên bảng Trang bảng Số liệu thụ lý vụ án dân sự sơ thẩm có YTNN của 2.1. 51 TAND trên địa bàn thành phố Đà Nẵng Số liệu giải quyết án dân sự sơ thẩm có YTNN của 2.2. 52 TAND trên địa bàn thành phố Đà Nẵng Số liệu giải quyết án dân sự phúc thẩm có YTNN 2.3. 54 trên địa bàn thành phố Đà Nẵng
8. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Thực hiện chính sách đối ngoại đa phương hóa, đa dạng hóa và chủ trương chủ động, tích cực hội nhập quốc tế sâu rộng, có hiệu quả, cho đến nay Việt Nam đã có quan hệ ngoại giao, quan hệ thương mại với nhiều quốc gia và vùng lãnh thổ, tham gia các tổ chức khu vực, quốc tế quan trọng. Số lượng người Việt Nam sinh sống, lao động, học tập tại nước ngoài và người nước ngoài cư trú tại Việt Nam tăng nhanh. Theo đó, các quan hệ dân sự, kinh doanh thương mại, lao động, hôn nhân và gia đình hay còn gọi là quan hệ dân sự theo nghĩa rộng có YTNN phát triển mạnh mẽ, phong phú, đa dạng cả về nội dung và hình thức. Việc hội nhập quốc tế sâu rộng bên cạnh tác động tích cực cũng làm phát sinh tác động tiêu cực mà hệ quả tất yếu là các tranh chấp dân sự có YTNN phát sinh ngày càng nhiều. Các tranh chấp này cần phải được giải quyết bằng những phương thức khác nhau trên cơ sở nền tảng của pháp luật. Trong quá trình giải quyết tranh chấp, để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình, mỗi bên trong các quan hệ dân sự theo nghĩa rộng có YTNN đều mong muốn được giải quyết tranh chấp bởi một cơ quan Tư pháp trong nước được đảm bảo thực thi đó là Toà án. Việc thụ lý giải quyết vụ án dân sự theo nghĩa rộng có YTNN là một trong những vấn đề phức tạp, cần phải có sự hỗ trợ, hợp tác, TTTP giữa các nước có liên quan cũng như xây dựng và thực thi hệ thống pháp luật trong nước hoàn chỉnh, tương thích với thế giới. Đà Nẵng là một trong những thành phố đứng đầu cả nước về tốc độ phát triển, hội nhập quốc tế, các quan hệ dân sự có YTNN ngày càng nhiều hơn là nguyên nhân dẫn đến các tranh chấp dân sự có YTNN ngày càng gia tăng. Mỗi năm, các TAND trên địa bàn thành phố Đà Nẵng thụ lý giải quyết hàng trăm vụ án dân sự có YTNN. Nhìn chung, các TAND trên địa bàn thành phố đã thụ lý giải quyết thành công một số lượng lớn các vụ án dân sự có YTNN, chất lượng 1
9. xét xử ngày càng được nâng cao, phần nào bảo vệ được quyền và lợi ích hợp pháp của các cá nhân, tổ chức. Tuy nhiên, cũng phải thừa nhận rằng, tình hình giải quyết vụ án dân sự có YTNN tại Toà án còn tồn tại nhiều hạn chế, chưa được hiệu quả như mong muốn. Điều này thể hiện qua chất lượng giải quyết vụ án dân sự có YTNN không cao, tỷ lệ án bị huỷ, sửa chiếm tỷ lệ ngày càng đáng kể, thời gian giải quyết vụ án còn kéo dài, ảnh hưởng đến lợi ích của các chủ thể tham gia vào quan hệ dân sự có YTNN. Một số nguyên nhân khách quan và chủ quan có thể kể đến tình trạng này là do: đặc thù phức tạp của các vụ án dân sự có YTNN; Hệ thống pháp luật chưa thật sự đồng bộ; Nhiều quy định của pháp luật không còn phù hợp với nhu cầu của thực tiễn, nhưng chưa được sửa đổi, bổ sung; Cơ chế hợp tác quốc tế về TTTP chưa đạt hiệu quả cao; Chất lượng đội ngũ làm công tác tiến hành tố tụng vẫn còn những tồn tại nhất định chưa khắc phục được. Vì vậy, việc nghiên cứu giải quyết vụ án dân sự có YTNN nhằm phát hiện ra những hạn chế, thiếu sót, bất cập của hệ thống pháp luật và đưa ra những kiến nghị giúp cơ quan thẩm quyền có những giải pháp tích cực, góp phần tiếp tục hoàn thiện các văn bản pháp luật liên quan về giải quyết các vụ án dân sự có YTNN cho phù hợp với xu hướng phát triển, hội nhập và giao lưu quốc tế là việc làm hết sức cần thiết và mang ý nghĩa to lớn. Mặc khác, để góp phần giải quyết những vấn đề lý luận và thực tiễn hoàn thiện pháp luật về giải quyết vụ án dân sự có YTNN cũng như nâng cao hiệu quả công tác giải quyết vụ án dân sự có YTNN tại Toà án ở nước ta cần có những công trình nghiên cứu khoa học một cách có hệ thống về vấn đề này. Các công trình nghiên cứu, bài viết về đề tài giải quyết vụ án dân sự có YTNN trước đây đều dựa trên quy định của BLTTDS năm 2004 mà chưa có công trình nghiên cứu nào dựa trên quy định của BLTTDS năm 2015, cũng chưa có công trình nghiên cứu nào trên địa bàn thành phố Đà Nẵng. Xuất phát từ những lý do trên, tác giả đã chọn vấn đề: “Giải quyết vụ án dân sự có yếu tố nước ngoài từ thực tiễn thành phố Đà Nẵng” để làm đề tài luận 2
10. văn thạc sĩ luật học của mình. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Giải quyết vụ án dân sự có YTNN là một nội dung quan trọng của tố tụng dân sự. Từ trước đến nay, khoa học pháp lý ở Việt Nam cũng có một số công trình nghiên cứu, bài viết về vấn đề này, có thể kể đến một số công trình nghiên cứu, bài viết như: Luận văn thạc sỹ “Giải quyết tranh chấp dân sự có yếu tố nước ngoài bằng Toà án Việt Nam thực trạng và giải pháp” của Nguyễn Văn Năm, Đại học quốc gia Hà Nội, năm 2007; Luận văn thạc sỹ “Thẩm quyền giải quyết các vụ việc dân sự có yếu tố nước ngoài của Toà án nhân dân trong Bộ luật tố tụng dân sự Việt Nam” của Đào Thị Thuý, Đại học quốc gia Hà Nội, năm 2010; Luận văn thạc sỹ “Pháp luật quốc tế và pháp luật nước ngoài về giải quyết tranh chấp dân sự có yếu tố nước ngoài bằng Toà án – Những bài học kinh nghiệm cho Việt Nam” của Lê Quang Minh, Đại học quốc gia Hà Nội, năm 2012; Bài viết “Thẩm quyền của Tòa án Việt Nam trong giải quyết các vụ việc dân sự có yếu tố nước ngoài” của Nguyễn Trung Tín đăng trên Tạp chí luật học, năm 2004; Bài viết “Giải quyết vụ án dân sự có yếu tố nước ngoài còn nhiều vướng mắc” của Trang Trần đăng trên trang điện tử công an nhân dân, năm 2015. Nhìn chung các công trình nghiên cứu, bài viết nêu trên đã làm giàu thêm kiến thức lý luận và thực tiễn về vấn đề tranh chấp dân sự có YTNN và giải quyết vụ án dân sự có YTNN tại Toà án. Các công trình nghiên cứu, bài viết trên được tiếp cận, nghiên cứu, nhận định, đánh giá dưới nhiều khía cạnh và ở những mức độ khác nhau về những nội dung có liên quan trực tiếp hoặc gián tiếp đến pháp luật về tranh chấp dân sự có YTNN và giải quyết vụ án dân sự có YTNN. Tuy nhiên, vấn đề giải quyết vụ án dân sự có YTNN chưa được quan tâm, nghiên cứu dưới góc độ nhìn từ thực tiễn qua công tác giải quyết vụ án dân sự có YTNN của Toà án từ một địa phương cụ thể, cũng chưa có công trình nghiên cứu nào dựa trên quy định của BLTTDS năm 2015. Vì vậy, đề tài “Giải quyết vụ án dân sự có yếu tố nước ngoài từ thực tiễn thành phố Đà Nẵng” xin được đi sâu 3
11. phân tích về thực trạng pháp luật và thực tiễn áp dụng giải quyết vụ án dân sự có YTNN tại thành phố Đà Nẵng, từ đó đưa ra những giải pháp, kiến nghị hoàn thiện hơn nữa pháp luật Việt Nam. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài 3.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở tổng hợp những kiến thức lý luận và thực tiễn các quy định của pháp luật có liên quan, luận văn hướng đến làm sáng tỏ thực trạng pháp luật và thực tiễn áp dụng pháp luật trong việc giải quyết vụ án dân sự có YTNN tại thành phố Đà Nẵng trong thời gian qua, từ đó đưa ra những định hướng, giải pháp hoàn thiện pháp luật về giải quyết vụ án dân sự có YTNN tại Toà án trong tiến trình cải cách tư pháp và hội nhập quốc tế của Việt Nam hiện nay. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Với mục đích nghiên cứu trên, luận văn có những nhiệm vụ sau đây: - Phân tích những vấn đề lý luận cơ bản về giải quyết vụ án dân sự có YTNN như khái niệm, đặc điểm, vai trò, cơ sở pháp lý, nguyên tắc, thẩm quyền, trình tự, thủ tục giải quyết vụ án dân sự có YTNN; - Đánh giá thực trạng pháp luật và thực tiễn áp dụng pháp luật trong việc giải quyết vụ án dân sự có YTNN tại thành phố Đà Nẵng, từ đó chỉ ra những hạn chế, bất cập trong các quy định của pháp luật, những khó khăn, vướng mắc và nguyên nhân dẫn đến những khó khăn vướng mắc trong thực tiễn khi giải quyết các vụ án dân sự có YTNN; - Đề xuất một số phương hướng và giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả giải quyết vụ án dân sự có YTNN trên địa bàn thành phố Đà Nẵng nói riêng và cả nước nói chung. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1 Đối tượng nghiên cứu Giải quyết vụ án dân sự có YTNN là một vấn đề rộng lớn, phức tạp và có thể được nghiên cứu dưới nhiều góc độ và cách tiếp cận khác nhau. Trong khuôn 4
12. khổ đề tài, luận văn giới hạn nội dung chủ yếu đi sâu nghiên cứu những quy định của pháp luật trong việc giải quyết sơ thẩm vụ án dân sự theo nghĩa rộng có YTNN tại Toà án, cụ thể ở đây là các quy định về thẩm quyền, trình tự thủ tục tố tụng giải quyết các vụ án dân sự có yếu tố nước ngoài. Tuy nhiên, để nội dung luận văn có độ sâu, rộng cần thiết, trong một chừng mực nhất định, tác giả cũng đề cập đến một số quy định trong tư pháp quốc tế về dân sự có YTNN nói chung và tương trợ tư pháp trong giải quyết các vụ án dân sự có YTNN nói riêng. 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi về không gian: Đề tài luận văn nghiên cứu về giải quyết sơ thẩm vụ án dân sự có YTNN theo nghĩa rộng trên địa bàn thành phố Đà Nẵng, gồm Toà án nhân dân thành phố Đà Nẵng và 07 Toà án nhân dân quận, huyện trên địa bàn thành phố Đà Nẵng. - Phạm vi về thời gian: Các số liệu được lấy từ năm 2012 đến năm 2016. 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu 5. 1. Phương pháp luận Luận văn được thực hiện trên cơ sở vận dụng phương pháp luận duy vật biện chứng, duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác – Lê Nin, tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng, Nhà nước ta về phát triển kinh tế, xã hội, về xây dựng và hoàn thiện pháp luật trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Nghiên cứu đề tài, tác giả sử dụng tổng hợp các phương pháp nghiên cứu khoa học nói chung và phương pháp nghiên cứu khoa học pháp lý nói riêng như: phân tích, so sánh tổng hợp, đối chiếu, tư duy logic để làm sáng tỏ các nội dung cần nghiên cứu. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận Luận văn góp phần làm rõ khái niệm vụ án dân sự có YTNN và trình tự, thủ tục giải quyết vụ án dân sự có YTNN trong thời kỳ hội nhập quốc tế và khu 5
13. vực, góp phần phát triển lý luận về vụ án dân sự có YTNN và giải quyết vụ án dân sự có YTNN tại Toà án. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Kết quả nghiên cứu của luận văn giúp các chủ thể của Tư pháp quốc tế hiểu rõ hơn về quy trình, thủ tục giải quyết vụ án dân sự có YTNN tại Toà án, góp phần giữ vững thiết chế pháp lý trên địa bàn thành phố Đà Nẵng nói riêng và cả nước nói chung. Luận văn cũng là nguồn giúp các nhà xây dựng pháp luật ý tưởng liên quan đến việc xây dựng và hoàn thiện các quy định của pháp luật nước ta về giải quyết vụ án dân sự có YTNN. Luận văn còn chứa đựng nhiều thông tin hữu ích, có giá trị tham khảo cao đối với các Thẩm phán, Kiểm sát viên, Hội thẩm nhân dân, Thư ký Toà án và những người học tập, giảng dạy, nghiên cứu pháp luật. 7. Bố cục của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Danh mục tài liệu tham khảo, luận văn có bố cục gồm 3 chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận về vụ án dân sự có yếu tố nước ngoài và giải quyết vụ án dân sự có yếu tố nước ngoài Chương 2: Thực trạng pháp luật và thực tiễn giải quyết vụ án dân sự có yếu tố nước ngoài tại thành phố Đà Nẵng Chương 3: Phương hướng và các giải pháp nâng cao hiệu quả giải quyết vụ án dân sự có yếu tố nước ngoài từ thực tiễn thành phố Đà Nẵng. 6
14. Chƣơng 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ VỤ ÁN DÂN SỰ CÓ YẾU TỐ NƢỚC NGOÀI VÀ GIẢI QUYẾT VỤ ÁN DÂN SỰ CÓ YẾU TỐ NƢỚC NGOÀI 1.1. Khái niệm vụ án dân sự có yếu tố nƣớc ngoài, giải quyết vụ án dân sự có yếu tố nƣớc ngoài 1.1.1. Quan hệ dân sự, tranh chấp dân sự, vụ án dân sự 1.1.1.1. Quan hệ dân sự Quan hệ dân sự thường được hiểu là quan hệ giữa các cá nhân, tổ chức được xác lập theo nguyên tắc tự nguyện, tự do ý chí và bình đẳng về địa vị pháp lý để nhằm đáp ứng, giải quyết các vấn đề của đời sống xã hội dân sự. Đối tượng của quan hệ dân sự là quan hệ tài sản hay quan hệ nhân thân, làm phát sinh các quyền và nghĩa vụ tương ứng giữa các bên. Trong khoa học pháp lý, quan hệ dân sự dùng để chỉ các hoạt động mang tính dân sự và khác biệt với các nhóm quan hệ hình sự, quan hệ hành chính. Quan hệ dân sự được hiểu theo nghĩa hẹp chỉ có quan hệ dân sự thuần túy còn theo nghĩa rộng quan hệ dân sự có thêm quan hệ hôn nhân và gia đình, quan hệ kinh doanh thương mại, quan hệ lao động. Khái niệm quan hệ dân sự được hiểu theo nghĩa rộng hay nghĩa hẹp là phụ thuộc vào quy định của mỗi hệ thống pháp luật, nhưng thông thường quan hệ dân sự nói chung được hiểu theo nghĩa rộng bởi các quan hệ được hình thành trên cơ sở bình đẳng, tự do ý chí, độc lập về tài sản và tự chịu trách nhiệm. 1.1.1.2. Tranh chấp dân sự Theo giải thích của từ điển Tiếng Việt thì tranh chấp nói chung được hiểu là “Giành nhau một cách giằng co cái không rõ thuộc về bên nào” [71, tr. 989]. Theo từ điển giải thích từ ngữ luật học, nêu khái niệm tranh chấp trong lĩnh vực dân sự là “Những mâu thuẩn, bất hoà về quyền và nghĩa vụ hợp pháp giữa 7
15. các chủ thể tham gia vào quan hệ pháp luật dân sự” [72, tr. 35]. Tranh chấp dân sự được cấu thành bởi các yếu tố đó là: - Phải có quan hệ dân sự tồn tại giữa các bên tranh chấp; - Có sự vi phạm nghĩa vụ của một bên dẫn đến quyền và lợi ích của bên khác bị ảnh hưởng; - Có sự bất đồng giữa các bên về việc đánh giá sự vi phạm, lỗi của từng chủ thể, cách thức giải quyết, mức độ xử lý và chịu hậu quả phát sinh từ sự vi phạm pháp luật tố tụng dân sự. Theo quy định của BLTTDS năm 2015, có khoản hơn 30 loại tranh chấp cụ thể trong các tranh chấp dân sự theo nghĩa rộng. Tranh chấp là điều không thể tránh khỏi trong quan hệ dân sự nói chung và quan hệ dân sự có YTNN nói riêng. Tranh chấp trong quan hệ dân sự có YTNN phức tạp hơn so với tranh chấp dân sự thông thường do các bên trong quan hệ tranh chấp thường cư trú ở các nước khác nhau dẫn đến khác biệt trong nhận thức pháp luật và tập quán sinh hoạt. 1.1.1.3. Vụ án dân sự Theo quy định của BLTTDS thì vụ án dân sự được phân biệt với việc dân sự. Dấu hiệu phân biệt vụ án dân sự và việc dân sự là trong vụ án có yếu tố tranh chấp còn việc thì không có tranh chấp. Vụ án được hiểu là các tranh chấp về dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh doanh thương mại, lao động được khởi kiện tại Toà án có thẩm quyền, Toà án thụ lý đơn khởi kiện để giải quyết, xét xử bằng một quyết định hoặc bản án. Những người tham gia tố tụng trong vụ án dân sự gồm có người khởi kiện là nguyên đơn, người bị kiện là bị đơn, người có quyền lợi và nghĩa vụ liên quan đến quan hệ tranh chấp, ngoài ra còn có những người tham gia tố tụng khác như người làm chứng, người giám định, người phiên dịch. Vụ án dân sự sẽ được Tòa án giải quyết, xét xử theo trình tự, thủ tục tố tụng 8
16. chặt chẽ và kết thúc bằng một bản án, quyết định của Tòa án. Quyết định, bản án này được đảm bảo thi hành bằng sức mạnh cưỡng chế của Nhà nước. 1.1.2. Yếu tố nước ngoài trong vụ án dân sự Các nước trên thế giới có quan điểm khác nhau về quan niệm YTNN trong quan hệ dân sự. YTNN được xác định thường dựa vào một trong ba dấu hiệu đó là: có chủ thể ở nước ngoài; Khách thể của quan hệ đó được thực thi ở nước ngoài hoặc được xác lập theo luật nước ngoài; Sự kiện pháp lý làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt quan hệ dân sự đó ở nước ngoài. Việc nhận diện YTNN trong quan hệ dân sự là hết sức cần thiết, đây chính là dấu hiệu phân biệt đối tượng điều chỉnh giữa tư pháp quốc tế và luật dân sự nói chung. Ở Việt Nam, đã định nghĩa quan hệ hay vụ việc dân sự có YTNN trong một số văn bản quy phạm pháp luật. Thuật ngữ “Yếu tố nước ngoài” lần đầu tiên được xác định cụ thể trong Điều 826 BLDS năm 1995. Theo đó, quan hệ dân sự có YTNN được hiểu là “các quan hệ dân sự có người nước ngoài, pháp nhân nước ngoài tham gia hoặc căn cứ để xác lập, thay đổi, chấm dứt quan hệ đó phát sinh ở nước ngoài hoặc tài sản liên quan đến quan hệ đó ở nước ngoài” [34]. Tuy nhiên, quan niệm YTNN này vẫn bỏ sót nhiều đối tượng nên nảy sinh nhiều trường hợp tranh cãi như việc xác định quốc tịch của cá nhân, pháp nhân. Thời điểm này pháp luật Việt Nam không thừa nhận cá nhân vừa có quốc tịch Việt Nam vừa có quốc tịch nước khác. Những đối tượng rơi vào trường hợp này sẽ khó được pháp luật Việt Nam bảo vệ với tư cách là công dân Việt Nam. Bắt đầu từ BLTTDS năm 2004, khái niệm “yếu tố nước ngoài” được xác định rõ ràng hơn, trong đó tại Điều 405 có quy định “Vụ việc dân sự có yếu tố nước ngoài là vụ việc có ít nhất một trong các đương sự là người nước ngoài, người Việt Nam định cư ở nước ngoài hoặc có quan hệ dân sự giữa các đương sự là công dân, cơ quan, tổ chức Việt Nam hoặc căn cứ để xác lập, thay đổi, chấm dứt quan hệ theo pháp luật nước ngoài, phát sinh tại nước ngoài hoặc tài 9
17. sản liên quan ở nước ngoài”[37]. Tiếp theo, tại Điều 758 BLDS năm 2005 có quy định: “Quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài là quan hệ dân sự có ít nhất một trong các bên tham gia là cơ quan, tổ chức, cá nhân nước ngoài, người Việt Nam định cư ở nước ngoài hoặc là các quan hệ dân sự giữa các bên tham gia là công dân, tổ chức Việt Nam nhưng căn cứ để xác lập, thay đổi, chấm dứt quan hệ đó theo pháp luật nước ngoài, phát sinh tại nước ngoài hoặc tài sản liên quan đến quan hệ đó ở nước ngoài” [35]. Như vậy, BLDS năm 2005 đã đưa thêm chủ thể người Việt Nam định cư ở nước ngoài vào khái niệm YTNN để thừa nhận trên thực tế khi giải quyết tranh chấp liên quan đến người Việt Nam định cư ở nước ngoài. Tuy nhiên, việc xác định như thế nào là người Việt Nam định cư ở nước ngoài là một vấn đề cần phải làm rõ. Theo quy định tại khoản 2 Điều 4 Luật Quốc tịch xác định “Người Việt Nam định cư ở nước ngoài là công dân Việt Nam và người gốc Việt Nam cư trú, làm ăn sinh sống lâu dài ở nước ngoài” [53]. Tuy nhiên, chưa có văn bản nào quy định cụ thể làm ăn, sinh sống ở nước ngoài thời gian bao lâu thì được gọi là lâu dài, gây khó khăn cho việc xác định người Việt Nam định cư ở nước ngoài cũng như không cho phép chủ thể người Việt Nam ở nước ngoài không cư trú, sinh sống lâu dài ở nước ngoài tham gia tố tụng tại Toà án có thẩm quyền của Việt Nam. Theo quy định tại khoản 2 Điều 663 BLDS năm 2015 như sau: “Quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài là quan hệ dân sự thuộc một trong các trường hợp sau đây: Có ít nhất một trong các bên tham gia là cá nhân, pháp nhân nước ngoài; Các bên tham gia đều là công dân Việt Nam, pháp nhân Việt Nam nhưng việc xác lập, thay đổi, thực hiện hoặc chấm dứt quan hệ đó xảy ra tại nước ngoài; Các bên tham gia đều là công dân Việt Nam, pháp nhân Việt Nam nhưng đối tượng của quan hệ dân sự đó ở nước ngoài” [38]. So với các văn bản quy phạm pháp luật trước đây, thì BLDS năm 2015 đã đưa ra khái niệm quan hệ dân sự có YTNN đầy đủ hơn. 10
18. Tương tự BLDS năm 2015, BLTTDS năm 2015 phân loại vụ việc dân sự có YTNN dựa trên hai tiêu chí cơ bản đó là: Quốc tịch của đương sự và nơi xác lập, thực hiện, thay đổi, chấm dứt quan hệ dân sự; Quốc tịch của đương sự và nơi có đối tượng của quan hệ dân sự cần được thực hiện. BLTTDS năm 2015 không còn sử dụng tiêu chí “người Việt Nam định cư ở nước ngoài” để làm căn cứ xác định vụ việc dân sự có yếu tố nước ngoài. Đồng thời BLTTDS năm 2015 cũng xác định tiêu chí YTNN dựa trên “đối tượng của quan hệ dân sự ở nước ngoài” là vật (tài sản) ở nước ngoài và công việc được thực hiện ở nước ngoài. Bên cạnh BLDS và BLTTDS, các luật chuyên nghành cũng nêu định nghĩa về quan hệ dân sự có YTNN. Như tại khoản 25 Điều 3 Luật hôn nhân và gia đình năm 2014 có ghi nhận: “Quan hệ hôn nhân và gia đình có yếu tố nước ngoài là quan hệ hôn nhân và gia đình mà ít nhất một bên tham gia là người nước ngoài, người Việt Nam định cư ở nước ngoài; Quan hệ hôn nhân và gia đình giữa các bên tham gia là công dân Việt Nam nhưng căn cứ để xác lập, thay đổi, chấm dứt quan hệ đó theo pháp luật nước ngoài, phát sinh tại nước ngoài hoặc tài sản liên quan đến quan hệ đó ở nước ngoài” [47]. Về từ ngữ, trong các văn bản luật quan niệm có YTNN trong quan hệ dân sự hay vụ việc dân sự cũng có những thay đổi nhất định theo thời gian, giúp cho dễ hiểu và rõ ràng hơn. Tuy nhiên, trong xã hội hiện đại, các quan hệ dân sự có YTNN ngày càng phát triển. Do đó, quan niệm về YTNN chỉ có thể dừng lại ở việc xác định những yếu tố chung nhất liên quan đến YTNN. Ở từng lĩnh vực cụ thể của quan hệ dân sự theo nghĩa rộng, còn nhiều vấn đề khác nhau phải làm rõ về YTNN. Như vậy, qua phân tích khái niệm như trên, chúng ta có thể hiểu vụ án dân sự có YTNN là những tranh chấp dân sự thuộc một trong các trường hợp sau đây: Có ít nhất một trong các bên tham gia là cá nhân, cơ quan, tổ chức nước ngoài; Các bên tham gia đều là cá nhân, cơ quan, tổ chức Việt Nam nhưng việc xác lập, thay đổi, thực hiện hoặc chấm dứt quan hệ đó xảy ra tại nước ngoài; Các 11
19. bên tham gia đều là cá nhân, cơ quan, tổ chức Việt Nam nhưng đối tượng của quan hệ dân sự đó ở nước ngoài, được các bên khởi kiện tại Tòa án có thẩm quyền, Tòa án thụ lý giải quyết thành một vụ án. 1.1.3. Giải quyết vụ án dân sự có yếu tố nước ngoài Có thể hiểu giải quyết vụ án dân sự có YTNN là việc Toà án dùng những cách thức phù hợp trên cở sở của pháp luật nhằm giải quyết những bất đồng, mâu thuẩn của các bên trong quan hệ tranh chấp, đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp cho bên bị xâm hại, đồng thời buộc bên vi phạm phải gánh chịu những hậu quả pháp lý nhất định do hành vi của họ gây ra. Toà án đóng vai trò là cơ quan tài phán có quyền nhân danh Nhà nước đưa ra phán quyết giải quyết tranh chấp dân sự có YTNN buộc các bên có nghĩa vụ thi hành. Trên thực tế, giải quyết vụ án dân sự có YTNN là một vấn đề phức tạp, bởi vì cơ chế pháp lý này không chỉ bó hẹp trong phạm vi quốc gia mà luôn liên quan đến quan hệ với nước ngoài, có tính chất quốc tế. Do đó, giải quyết vụ án dân sự có YTNN đang là một thách thức được đặt ra hiện nay đối với Toà án, giải quyết đúng pháp luật vụ án dân sự có YTNN góp phần duy trì ổn định trật tự an toàn xã hội trong nước và quốc tế. 1.2. Đặc điểm của giải quyết vụ án dân sự có yếu tố nƣớc ngoài Cũng như giải quyết vụ án dân sự bằng Toà án nói chung, giải quyết vụ án dân sự có YTNN có những đặc điểm cơ bản sau: - Quyết định, bản án của Toà án có tính bắt buộc thi hành đối với các bên và được đảm bảo bởi sức mạnh cưỡng chế của Nhà nước; - Các phán quyết của Toà án được thông qua theo đa số do vậy sẽ hạn chế sai sót, vụ án có thể được giải quyết lại ở cấp xét xử cao hơn nếu kết quả giải quyết không được các bên chấp nhận và kháng cáo hoặc việc giải quyết của Toà án có vi phạm pháp luật bị phát hiện và kháng nghị; - Lệ phí Toà án thường thấp hơn so với lệ phí cơ quan tài phán khác là Trọng tài; 12
20. - Đây là giải pháp mà các bên có thể tính đến khi các phương án giải quyết tranh chấp khác không có giá trị khả thi, ví dụ như tranh chấp về hôn nhân gia đình với yêu cầu ly hôn thì chỉ có lựa chọn duy nhất là khởi kiện tại Toà án. Ngoài ra, giải quyết vụ án dân sự có YTNN bằng Toà án còn có những đặc trưng riêng so với giải quyết vụ án dân sự thông thường đó là: - Về thẩm quyền xét xử: Khi giải quyết tranh chấp dân sự có YTNN việc xác định thẩm quyền của Toà án quốc gia nào xét xử vụ kiện rất quan trọng, dễ làm nảy sinh vấn đề xung đột về thẩm quyền Toà án giữa các quốc gia; - Về thủ tục tố tụng: Toà án các nước thường áp dụng luật tố tụng của nước mình để giải quyết tranh chấp dân sự có YTNN, trừ những trường hợp đặc biệt nhất định. Trong quá trình giải quyết, Toà án thường phải thông qua việc thực hiện UTTP quốc tế; - Về áp dụng luật nội dung: Toà án có thể áp dụng pháp luật nước ngoài để giải quyết tranh chấp dân sự có YTNN; - Về yếu tố ảnh hưởng: giải quyết tranh chấp dân sự có YTNN chịu ảnh hưởng bởi mối quan hệ hợp tác trong lĩnh vực Tư pháp giữa các quốc gia liên quan đến quan hệ tranh chấp. 1.3. Vai trò của việc giải quyết các vụ án dân sự có yếu tố nƣớc ngoài Tại Nghị quyết số 49/NQ-TW ngày 02/6/2005 của Bộ chính trị về chiến lược cải cách Tư pháp đến năm 2020 đã khẳng định: “Tổ chức các cơ quan Tư pháp và các chế định Tư pháp hợp lý, khoa học và hiện đại về cơ cấu tổ chức và điều kiện phương tiện làm việc, trong đó xác định Toà án có vị trí trung tâm và xét xử là hoạt động trọng tâm” [5]. Tại Điều 2 Luật tổ chức TAND có quy định chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của TAND đó là: “Toà án nhân dân là cơ quan xét xử của nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam, thực hiện quyền Tư pháp. Toà án nhân dân có nhiệm vụ bảo vệ quyền công lý, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của 13
21. tổ chức, cá nhân .Toà án nhân dân nước Cộng Hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam xét xử các vụ án hình sự, dân sự, hôn nhân và gia đình, kinh doanh, thương mại, lao động, hành chính” [52]. Như vậy, Toà án là cơ quan xét xử của nước Cộng Hoà Xã Hội Chủ Nghĩa Việt Nam, trong đó bao gồm cả việc giải quyết, xét xử các vụ án dân sự có YTNN. Giải quyết vụ án dân sự có YTNN theo thủ tục tố tụng tại Toà án gắn liền với quyền lực Nhà nước, Toà án nhân danh Nước Cộng Hoà Xã Hội Chủ Nghĩa Việt Nam giải quyết vụ án bằng tuyên một bản án, quyết định. Bản án, quyết định của Toà án mang tính bắt buộc thi hành đối với các bên và được đảm bảo bằng sức mạnh cưỡng chế của Nhà nước. Giải quyết vụ án dân sự có YTNN bằng Toà án có vai trò đặc biệt quan trọng và thường được coi là giải pháp cuối cùng để giải quyết dứt điểm tranh chấp khi các phương thức khác không có hiệu quả. Vai trò của Toà án trong giải quyết vụ án dân sự có YTNN được xét trên các phương diện: Về phương diện chính trị: Thông qua việc giải quyết các vụ án dân sự có YTNN tại Tòa án một quốc gia sẽ góp phần thúc đẩy quan hệ hợp tác trong lĩnh vực Tư pháp giữa các quốc gia, qua đó vừa khẳng định tính độc lập và tự quyết của cơ quan tài phán của quốc gia đó. Về phương diện kinh tế: Giải quyết vụ án dân sự có YTNN có ý nghĩa rất quan trọng trong sự phát triển kinh tế. Hợp tác giải quyết tốt các tranh chấp dân sự có YTNN giữa các quốc gia sẽ xác lập hàng lang pháp lý cho quan hệ dân sự có YTNN trên phạm vi quốc tế, thúc đẩy giao lưu dân sự hợp pháp giữa các nước, hạn chế tranh chấp xảy ra. Bên cạnh đó, chi phí Tòa án thấp so với các phương thức giải quyết tranh chấp khác như Trọng tài, từ đó giảm bớt gánh nặng tài chính cho các đương sự. Việc đảm bảo cho quyết định, bản án của Tòa án được thi hành ở các quốc gia sẽ khuyến khích sự thỏa thuận giữa các bên trong tranh chấp. 14
22. Về phương diện pháp luật: thông qua việc giải quyết các vụ án dân sự có YTNN, pháp luật điều chỉnh vấn đề này phát huy được vai trò trong đời sống xã hội, đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của các cá nhân, tổ chức khi tham gia vào quan hệ tố tụng có YTNN; Có chế tài xử lý những hành vi vi phạm, xâm hại đến quan hệ pháp luật cần bảo vệ, khôi phục lại trật tự của quan hệ pháp luật dân sự. Qua đó, giúp các nước có điều kiện trao đổi kinh nghiệm, hiểu biết pháp luật của nhau, từ đó hoàn thiện hơn pháp luật của nước mình. 1.4. Những nguyên tắc cơ bản trong việc giải quyết vụ án dân sự có yếu tố nƣớc ngoài Những nguyên tắc cơ bản về giải quyết tranh chấp trong quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài là những nguyên lý, những tư tưởng chỉ đạo mang tính bắt buộc chung, thể hiện tập trung nhất quan điểm chính trị, pháp lý và cách xử sự giữa các quốc gia trong việc giải quyết những vấn đề cơ bản, quan trọng nhất, quyết định nội dung, quy trình giải quyết tranh chấp trong quan hệ dân sự có yếu tố nước ngoài. Các nguyên tắc được các quốc gia thừa nhận đó là: Tôn trọng chủ quyền, an ninh quốc gia; Tôn trọng quyền miễn trừ Tư pháp của Nhà nước nước ngoài và những người được hưởng quyền miễn trừ Tư pháp; Bảo đảm quyền bình đẳng của các bên tham gia tố tụng; Nguyên tắc có đi có lại cùng có lợi; Nguyên tắc luật Toà án. 1.4.1. Nguyên tắc tôn trọng chủ quyền, an ninh quốc gia Nguyên tắc tôn trọng chủ quyền, an ninh quốc gia là nguyên tắc cơ bản, có vai trò đặc biệt quan trọng trong tố tụng dân sự quốc tế. Theo quan niệm hiện nay, chủ quyền quốc gia là quyền làm chủ một cách độc lập đầy đủ về mặt lập pháp, hành pháp, tư pháp của một quốc gia trong phạm vi lãnh thổ của quốc gia đó. Chủ quyền quốc gia bao gồm quyền tối cao của quốc gia trong phạm vi lãnh thổ của mình và quyền độc lập trong quan hệ quốc tế, không một chủ thể nào được đứng trên chủ quyền quốc gia, được đưa ra các mệnh lệnh buộc các quốc gia khác phải phục tùng. Cơ sở pháp lý của nguyên tắc này được ghi nhận trong 15