Luận văn Giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự từ thực tiễn tỉnh Đồng Nai

Nội dung text: Luận văn Giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự từ thực tiễn tỉnh Đồng Nai

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI   TRẦN HOÀNG ÂN GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ DÂN SỰ TRONG VỤ ÁN HÌNH SỰ TỪ THỰC TIỄN TỈNH ĐỒNG NAI LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT LUẬT HÌNH SỰ VÀ TỐ TỤNG HÌNH SỰ Hà Nội, năm 2021
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI   TRẦN HOÀNG ÂN GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ DÂN SỰ TRONG VỤ ÁN HÌNH SỰ TỪ THỰC TIỄN TỈNH ĐỒNG NAI Ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số : 8.38.01.04 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC TS. LÊ NGUYÊN THANH Hà Nội, năm 2021
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan luận văn này là công trình nghiên cứu của riêng tôi, dưới sự hướng dẫn khoa học của TS. LÊ NGUYÊN THANH. Các số liệu và kết quả nghiên cứu được là trung thực, tôi hoàn toàn chịu trách nhiệm về kết quả nghiên cứu. Tác giả Trần Hoàng Ân
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÍ LUẬN VỀ GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ DÂN SỰ TRONG VỤ ÁN HÌNH SỰ 7 1.1. Khái niệm vấn đề dân sự và giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự 7 1.2. Đặc điểm của việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự 13 1.3. Ý nghĩa của việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự 27 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 30 Chương 2: QUY ĐỊNH PHÁP LUẬT VỀ GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ DÂN SỰ TRONG VỤ ÁN HÌNH SỰ 32 2.1. Pháp luật về quyền yêu cầu và nghĩa vụ của các chủ thể trong quan hệ dân sự của vụ án hình sự 32 2.2. Pháp luật về thẩm quyền của chủ thể giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự 37 2.3. Pháp luật về nội dung giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự 39 2.4. Pháp luật về thủ tục giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự 48 KÊT LUẬN CHƯƠNG 2 53 Chương 3: THỰC TIỄN GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ DÂN SỰ TRONG VỤ ÁN HÌNH SỰ VÀ NHỮNG KIẾN NGHỊ HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT 54 3.1. Thực tiễn giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự 54 3.2. Kiến nghị hoàn thiện pháp luật giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự 59 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 64 KẾT LUẬN 65 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 67
5. DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT BLDS Bộ luật dân sự BLHS Bộ luật hình sự BLTTDS Bộ luật tố tụng dân sự BLTTHS Bộ luật tố tụng hình sự ĐH Đại học ĐHQG Đại học Quốc gia TP Thành phố HĐTP Hội đồng Thẩm phÁN TÁND Tòa án Nhân dân TÁNDTC Tòa án Nhân dân Tối cao
6. DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU 1. Kết quả thi hành án dân sự bằng việc và bằng tiền theo yêu cầu THÁ năm 2015. 2. Kết quả thi hành án dân sự bằng việc và bằng tiền chủ động THÁ năm 2015. 3. Kết quả thi hành án dân sự bằng việc và bằng tiền theo yêu cầu THÁ năm 2016. 4. Kết quả thi hành án dân sự bằng việc và bằng tiền chủ động THÁ năm 2016. 5. Kết quả thi hành án dân sự bằng việc và bằng tiền theo yêu cầu THÁ năm 2017. 6. Kết quả thi hành án dân sự bằng việc và bằng tiền chủ động THÁ năm 2017. 7. Kết quả thi hành án dân sự bằng việc và bằng tiền theo yêu cầu THÁ năm 2018. 8. Kết quả thi hành án dân sự bằng việc và bằng tiền chủ động THÁ năm 2018. 9. Kết quả thi hành án dân sự bằng việc và bằng tiền theo yêu cầu THÁ năm 2019. 10. Kết quả thi hành án dân sự bằng việc và bằng tiền chủ động THÁ năm 2019. 11. Bản án số 94/2009/HSST ngày 19/11/2009 của Tòa án Nhân dân tỉnh Đồng Nai. 12, Bản án số 09/2013/HSST ngày 10/01/2013 của Tòa án Nhân Dân TP Biên Hòa, tỉnh Đông Nai.
7. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong vụ án hình sự, bên cạnh việc giải quyết vấn đề trách nhiệm hình sự thì việc giải quyết vấn đề dân sự liên quan đến tội phạm nhằm chứng minh thiệt hại do tội phạm gây ra cũng quan trọng không kém. Việc chứng minh này gắn liền với quá trình xác định trách nhiệm hình sự và trách nhiệm dân sự. Theo qui định của Hiến pháp thì Tòa án là cơ quan duy nhất có chức năng xét xử, vì vậy tại khoản 3 Điều 102 Hiến pháp 2013 đã xác định nhiệm vụ quan trọng hàng đầu của Tòa án là “bảo vệ công lí, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân”. Do đó, nghiên cứu vấn đề dân sự trong vụ án hình sự có ý nghĩa trong việc chứng minh vụ án, góp phần giải quyết nhanh chóng, chính xác, toàn diện, khách quan vụ án; góp phần bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của Nhà nước, của cá nhân, cơ quan, tổ chức. Tuy nhiên, một số qui định pháp luật hiện hành về vấn đề này chưa đầy đủ, không thống nhất dẫn đến việc Tòa án lúng túng trong cách hiểu và áp dụng pháp luật nên gặp nhiều khó khăn trong quá trình giải quyết vụ án. Thực tiễn cho thấy việc giải quyết dân sự trong vụ án hình sự có những hạn chế nhất định như chưa xác định được phạm vi các vấn đề dân sự cần giải quyết, thời hiệu yêu cầu bồi thường thiệt hại sau khi tách, sau khi đình chỉ; hoặc khi vụ án bị hủy phần dân sự thì áp dụng thủ tục tố tụng nào để giải quyết Tất cả những vấn đề này sẽ ảnh hưởng đến hiệu quả của công tác xét xử nói chung, đến quyền và nghĩa vụ của những người tham gia tố tụng nói riêng. Với những lí do nêu trên, tác giả đã chọn đề tài “Giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự” để nghiên cứu làm luận văn tốt nghiệp Thạc sĩ. 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Tuy việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự được áp dụng khá nhiều trong thực tiễn giải quyết các vụ án hình sự nhưng về mặt lí luận lại ít nhận được sự quan tâm của các nhà nghiên cứu. Qua khảo sát có thể kể đến một số công trình nghiên cứu sau đây: 1
8. - Đinh Tuấn Anh (2008), Hoàn thiện qui định pháp luật tố tụng hình sự về vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, Luận văn thạc sĩ Luật học, Trường Đại học Luật Hà Nội. Trong đề tài này tác giả Đinh Tuấn Anh đi sâu nghiên cứu công văn số 121/2003/KHXX ngày 19/9/2003 của Tòa án nhân dân tối cao và Nghị quyết số 05/2005/NQ-HĐTP ngày 08/12/2005 của Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao, từ đó có những kiến nghị hoàn thiện khắc phục những vướng mắc, bất cập. Bên cạnh đó, tác giả Đinh Tuấn Anh cũng nghiên cứu về kinh nghiệm giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự của một số nước trên thế giới. Tuy nhiên, tác giả Đinh Tuấn Anh chỉ dừng lại ở mặt lí luận, chưa đi sâu nghiên cứu thực tiễn của việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, những khó khăn vướng mắc dẫn đến tình trạng án bị hủy, sửa phần trách nhiệm dân sự; vấn đề này sẽ được tác giả làm rõ trong luận văn. - Phan Thành Bút (2009), Giải quyết vấn đề dân sự trong tố tụng hình sự, Luận văn thạc sĩ Luật học, Trường Đại học Luật thành phố Hồ Chí Minh. Trong đề tài này tác giả Phan Thành Bút đã nêu ra được các căn cứ, điều kiện giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, đồng thời tác giả Phan Thành Bút cũng đã xác định được những chủ thể có quyền yêu cầu giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Tuy nhiên, trong đề tài này tác giả Phan Thành Bút chưa xây dựng được khái niệm, phạm vi giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Khía cạnh chưa được khai thác này sẽ được tác giả làm rõ trong luận văn. Ở phần kiến nghị tác giả Phan Thành Bút có đề xuất bổ sung điều 28 BLTTHS 2003 theo hướng “Các cơ quan tiến hành tố tụng có nghĩa vụ chứng minh căn cứ yêu cầu bồi thường thiệt hại do hành vi phạm tội gây ra trong tiến trình giải quyết vụ án hình sự”. Theo ý kiến tác giả thì đề xuất này không mang tính khả thi khi áp dụng vào thực tiễn bởi vì có nhiều trường hợp khi phần dân sự không liên quan đến việc xác định cấu thành tội phạm, tăng nặng giảm nhẹ trách nhiệm hình sự đối với bị can, bị cáo thì trong trường hợp người bị thiệt hại được giải phóng khỏi nghĩa vụ chứng minh, tâm lí chung là họ sẽ yêu cầu mức bồi thường cao, và lúc này cơ quan tiến hành tố tụng phải “chạy” theo yêu cầu của họ, kéo dài thời gian giải quyết vụ án nhưng hiệu quả lại không cao. 2
9. - Nguyễn Thị Thu Hương (2009), Nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, Luận văn thạc sĩ Luật học, Trường Đại học Quốc gia Hà Nội. Trong đề tài này tác giả Nguyễn Thị Thu Hương đã đưa ra được khái niệm, đặc điểm và qui định của pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam về nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, từ đó đề xuất một số kiến nghị nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng nguyên tắc này. Tuy nhiên, luận văn này chỉ dừng lại ở nội dung phân tích chung nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự chứ không đi sâu biểu hiện của nguyên tắc này trong giai đoạn xét xử, điều này sẽ được khai thác trong luận văn của tác giả. - Nguyễn Trần Hồng Loan (2005), Giải quyết dân sự trong vụ án hình sự - Lý luận và thực tiễn, Khóa luận tốt nghiệp, Trường Đại học Luật TP Hồ Chí Minh. Trong luận văn này tác giả Nguyễn Trần Hồng Loan trên cơ sở phân tích một số bản án, đã chỉ ra được điểm bất hợp lí khi áp dụng mức bồi thường thiệt hại về tính mạng, sức khỏe của Hội đồng xét xử, theo đó thì mỗi Hội đồng xét xử khác nhau sẽ có cách áp dụng mức bồi thường khác nhau. Có nghĩa rằng chưa có qui định chung, thống nhất trong việc áp dụng mức bồi thường cho người bị thiệt hại. Tương tự như luận văn của tác giả Phan Thành Bút, tác giả Nguyễn Trần Hồng Loan chưa xác định được phạm vi các vấn đề dân sự cần giải quyết trong vụ án hình sự. Ở phần kiến nghị tác giả Nguyễn Trần Hồng Loan đã đề xuất bổ sung qui định về việc hòa giải giữa các bên tham gia vào việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự ở giai đoạn điều tra, vấn đề này tác giả có thể tham khảo, nghiên cứu để xem xét có nên tổ chức hòa giải cho các bên có liên quan hay không? Từ đó nếu khả thi thì sẽ đưa vào kiến nghị của luận văn. - Lê Nguyên Thanh (2010), “Một số vấn đề về giải quyết dân sự trong vụ án hình sự”, Tạp chí khoa học pháp lí, (01). Trong bài viết này tác giả Lê Nguyên Thanh đã nêu ra được những ưu điểm của việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự đồng thời nêu được quan điểm của cá nhân về việc xác định giới hạn phạm vi giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Hai vấn đề này tác giả có thể tham khảo, học hỏi trong quá trình viết luận văn, cụ thể là ở phần xây dựng khái niệm “vấn đề dân sự trong vụ án hình sự” và phần ý nghĩa của việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. 3
10. - Nguyễn Văn Tuân (2011), “Bản chất và phạm vi giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự”, Tạp chí Dân chủ và pháp luật, (08) và “Thủ tục giải quyết việc kiện dân sự trong vụ án hình sự”, Tạp chí Dân chủ và pháp luật, (09). Trong hai bài viết nêu trên, tác giả Nguyễn Văn Tuân xác định vấn đề trước tiên phải giải quyết trong vụ án hình sự là vấn đề tội phạm, trách nhiệm hình sự và nếu có điều kiện thì giải quyết vấn đề trách nhiệm dân sự, vấn đề bồi thường thiệt hại do tội phạm gây ra. Nếu không có điều kiện và để tránh kéo dài việc xét xử vụ án hình sự thì việc kiện dân sự được tách ra giải quyết theo thủ tục chung. Bên cạnh đó, theo tác giả Nguyễn Văn Tuân thì cần xác định rõ tư cách tham gia tố tụng của các chủ thể có liên quan đến việc kiện dân sự trong vụ án hình sự và cần xác định rõ chế định kiện dân sự trong vụ án hình sự bằng một chương hoặc một số điều luật trong BLTTHS. Trên cơ sở quan điểm này, tác giả có thể tham khảo, học tập để đề xuất các kiến nghị trong luận văn. - Thái Chí Bình (2014), “Hoàn thiện qui định của Bộ luật hình sự về vấn đề dân sự trong vụ án hình sự”, Tạp chí Nhà nước và pháp luật, (03). Trong bài viết, tác giả Thái Chí Bình đã đề xuất quan điểm cá nhân về các vấn đề sau: về khái niệm vấn đề dân sự trong vụ án hình sự; về các trường hợp tách vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Qua nghiên cứu, tác giả thấy rằng chưa có công trình nghiên cứu nào tiếp cận việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự - giai đoạn quan trọng nhất suốt quá trình tố tụng. Mặt khác, việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự hiện nay còn có nhiều quan điểm khác nhau. Do đó, đề tài này sẽ góp phần định hướng hoàn thiện qui định pháp luật về việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự; từ đó đảm bảo hơn nữa quyền của các chủ thể khi tham gia tố tụng. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài - Mục đích nghiên cứu: Từ những phân tích trên, mục đích nghiên cứu của đề tài trước hết là nhằm đánh giá những qui định của pháp luật hiện hành về việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự . Bên cạnh đó, dựa trên cơ sở khảo sát thực tiễn giải quyết vấn đề này để làm rõ những vấn đề bất cập trong việc áp dụng 4
11. pháp luật vào việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, từ đó hình thành những kiến nghị hoàn thiện pháp luật và áp dụng pháp luật. - Nhiệm vụ nghiên cứu: + Trình bày lý luận về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. + Phân tích, giải thích pháp luật về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. + Đánh giá thực tiễn giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự trên địa bàn tỉnh Đồng Nai. + Kiến nghị các giải pháp bảo đảm giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài Đối tượng nghiên cứu: là việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự được qui định trong BLTTHS 2015. Phạm vi nghiên cứu: luận văn chỉ nghiên cứu việc giải quyết vấn đề dân sự vụ án hình sự trong thủ tục của phiên Tòa Sơ thẩm Cụ thể như sau: - Về nội dung: đề tài tập trung nghiên cứu những vấn đề lí luận và thực tiễn trong việc giải quyết vấn đề dân sự của vụ án hình sự. - Về thời gian: luận văn được viết trên cơ sở phân tích, đánh giá các qui định của pháp luật tố tụng hình sự từ năm 2015 đến nay và sử dụng số liệu khảo sát từ năm 2015 đến năm 2019. - Về không gian: việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự được tác giả khảo sát trên địa bàn tỉnh Đồng Nai. 5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng các phương pháp khác nhau như: thống kê, phân tích, tổng hợp, so sánh để làm sáng tỏ những nội dung được nghiên cứu. Các phương pháp nêu trên được thực hiện trên nền tảng của phương pháp luận duy vật lịch sử, duy vật biện chứng và tinh thần cải cách tư pháp của Đảng cộng sản Việt Nam. Cụ thể các phương pháp thực hiện ở từng chương như sau: Chương 1: Phương pháp phân tích, so sánh, tổng hợp được sử dụng để phân tích những vấn đề lí luận chung về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Chương 2 và chương 3: Phương pháp phân tích, so sánh được sử dụng để nghiên cứu pháp luật. Mặt khác, phương pháp thống kê, nghiên cứu vụ án điển 5
12. hình cũng được sử dụng để đánh giá về thực tiễn giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự; từ đó đề xuất những kiến nghị hoàn thiện BLTTHS 2015. 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận văn Luận văn góp phần làm rõ hơn lí luận giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự về khái niệm, đặc điểm và ý nghĩa. Đồng thời, trên cơ sở phân tích những qui định của pháp luật về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, luận văn cũng nêu ra được những bất cập, hạn chế của BLTTHS 2015 và BLDS 2015, từ đó đề xuất một số kiến nghị để hoàn thiện pháp luật. Kết quả nghiên cứu của luận văn có thể dùng làm tài liệu tham khảo trong việc giảng dạy, học tập và nghiên cứu trong các cơ sở đào tạo ngành luật học. Luận văn cũng là tài liệu tham khảo bổ ích đối với việc hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự và cán bộ làm công tác thực tiễn. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo thì luận văn được bố cục thành 03 chương: Chương 1: Những vấn đề lí luận về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Chương 2: Quy định pháp luật về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Chương 3: Thực tiễn giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự và những kiến nghị hoàn thiện pháp luật. 6
13. Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÍ LUẬN VỀ GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ DÂN SỰ TRONG VỤ ÁN HÌNH SỰ 1.1. Khái niệm vấn đề dân sự và giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự Để có cái nhìn đúng và chính xác về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự trước tiên cần tìm hiểu một số khái niệm có liên quan đến vấn đề này như: xét xử sơ thẩm, vấn đề dân sự trong vụ án dân sự, giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án dân sự. Cụ thể như sau: Theo Từ điển Tiếng việt, xét xử sơ thẩm được hiểu là xét xử một vụ án với tư cách là Tòa án ở cấp xét xử thấp nhất. Theo giáo trình Luật tố tụng hình sự trường Đại học Luật Hà Nội năm 2006, xét xử sơ thẩm là một giai đoạn của tố tụng hình sự trong đó Tòa án có thẩm quyền tiến hành xem xét, giải quyết vụ án, ra bản án, quyết định tố tụng theo qui định của pháp luật. Theo giáo trình Luật tố tụng hình sự, xét xử sở thẩm vụ án hình sự là xét xử ở cấp thứ nhất do Tòa án có thẩm quyền thực hiện theo qui định của pháp luật tố tụng hình sự. Như vậy: Xét xử sơ thẩm vụ án hình sự là hoạt động Nhà nước do Tòa án thực hiện ở cấp xét xử thứ nhất nhằm xem xét, đánh giá toàn diện các chứng cứ, tài liệu của vụ án hình sự, trên cơ sở đó ra bản án, quyết định để xác định có hành vi phạm tội hay không. Người thực hiện hành vi phạm tội, hình phạt được áp dụng đối với người đã thực hiện hành vi phạm tội và giải quyết các vấn đề khác có liên quan trong vụ án hình sự. Trong việc ra một bản án đúng người, đúng tội và đúng pháp luật thì Tòa án còn phải giải quyết các vấn đề khác phát sinh trong vụ án như giải quyết vấn đề bồi thường thiệt hại về vật chất và tinh thần do tội phạm gây ra cho cá nhân, cơ quan, tổ chức hay còn gọi là giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Nhằm tạo cơ sở pháp lí cho việc giải quyết vấn đề bồi thường thiệt hại trong hoạt động tố tụng hình 7
14. sự, đảm bảo việc giải quyết vụ án hình sự được nhanh chóng, kịp thời, bảo đảm quyền lợi của những người tham gia tố tụng, BLTTHS 2015 đã qui định về chế định giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự và coi đây là một nguyên tắc cơ bản trong quá trình giải quyết vụ án. Cụ thể, Điều 30 BLTTHS 2015 qui định: “Việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự được tiến hành cùng với việc giải quyết vụ án hình sự. Trường hợp vụ án hình sự phải giải quyết vấn đề bồi thường, bồi hoàn mà chưa có điều kiện chứng minh và không ảnh hưởng đến việc giải quyết vụ án hình sự thì vấn đề dân sự có thể tách ra để giải quyết theo thủ tục tố tụng dân sự”. Muốn xác định vấn đề nào là vấn đề dân sự trong vụ án hình sự trước hết cần tìm hiểu vấn đề dân sự trong vụ án dân sự là gì? Vấn đề dân sự trong vụ án dân sự bao gồm những tranh chấp, những yêu cầu trong lĩnh vực dân sự, hôn nhân gia đình, kinh doanh thương mại, lao động. Và giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án dân sự là giải quyết những tranh chấp, những yêu cầu trong lĩnh vực dân sự, hôn nhân gia đình, kinh doanh thương mại, lao động khi có đơn khởi kiện, đơn yêu cầu của đương sự. Như vậy, BLTTDS 2015 đã qui định cụ thể những vấn đề nào là vấn đề cần xem xét giải quyết trong vụ án dân sự nhưng Điều 30 BLTTHS 2015 lại không giới hạn phạm vi cụ thể những vấn đề dân sự nào cần kết hợp giải quyết trong vụ án hình sự. Trong vụ án hình sự có phát sinh vấn đề dân sự cần giải quyết nếu vấn đề dân sự được xác định ở phạm vi rộng có thể bao gồm cả những vấn đề thuộc về hôn nhân, thừa kế, tranh chấp hợp đồng liên quan đến việc mua bán tài sản phạm pháp (vật chứng). Những vấn đề này đều liên quan đến vụ án hình sự. Ví dụ: kết hợp ra quyết định hạn chế quyền của cha, mẹ đối với con chưa thành niên khi cha, mẹ đã bị kết án về một trong các tội cố ý xâm phạm sức khỏe, nhân phẩm, danh dự của con chưa thành niên Trước đây, có một số nhà khoa học ở Liên Xô (cũ) đã từng ủng hộ việc mở rộng phạm vi những vấn đề dân sự cần được giải quyết trong vụ án hình sự, bao gồm: các quan hệ dân sự, quan hệ lao động, quan hệ hôn nhân và gia đình (ví dụ như tiền đưa hối lộ ) nhiều khi không có bên nào bị thiệt hại. Nếu không mở rộng phạm vi vấn đề dân sự cần giải quyết trong vụ án hình sự sẽ gây cản trở cho việc xử lí triệt để những hậu quả dân sự trong tố tụng hình sự. Ngược lại, nếu vấn đề dân sự 8
15. được xác định ở phạm vi hẹp thì nó chỉ liên quan đến vấn đề bồi thường, bồi hoàn, khắc phục hoặc ngăn chặn những thiệt hại do tội phạm gây ra. Đây là quan điểm của Tòa án nhân dân tối cao hướng dẫn việc giải quyết phần dân sự trong vụ án hình sự trước khi vấn đề này được qui định thành nguyên tắc trong BLTTHS Việt Nam. Trong đó, phần dân sự cần giải quyết được xác định bao gồm: đòi trả tài sản bị chiếm đoạt; đòi bồi thường giá trị tài sản do tài sản bị chiếm đoạt nhưng đã bị mất hoặc bị hủy hoại; buộc phải sửa chữa tài sản bị hư hỏng; đòi bồi thường thiệt hại về lợi ích gắn liền với việc sử dụng, khai thác tài sản, chi phí hợp lí để ngăn chặn, hạn chế và khắc phục thiệt hại do tài sản bị chiếm đoạt, bị hủy hoại hoặc bị hư hỏng; đòi bồi thường thiệt hại do tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, uy tín bị xâm phạm. Do chưa xác định được phạm vi giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự nên hiện nay vẫn còn nhiều quan điểm khác nhau: Quan điểm thứ nhất cho rằng vấn đề bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự không phải là vấn đề dân sự thuần túy mà vấn đề này có ảnh hưởng tới mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội, thủ tục tố tụng về bồi thường trong trường hợp này cũng có những đặc điểm riêng. Do vậy, vấn đề bồi thường này phải được qui định trong BLHS làm căn cứ cho việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Theo ý kiến cá nhân, tác giả không đồng ý với quan điểm này vì đây là vấn đề dân sự chứ không phải là vấn đề hình sự, nó cần được qui định trong BLDS cho đúng và phù hợp với bản chất quan hệ cần điều chỉnh theo pháp luật dân sự chứ không thể qui định trong BLHS. Quan điểm thứ hai cho rằng vấn đề dân sự trong vụ án hình sự là tất cả những gì không phải là tội phạm và hình phạt có liên quan đến tài sản hoặc tiền bạc. Theo quan điểm này, vấn đề dân sự trong vụ án hình sự rất rộng bao gồm các vấn đề mà cơ quan tiến hành tố tụng phải chứng minh trong quá trình giải quyết vụ án hình sự như: tịch thu công cụ phương tiện dùng vào việc phạm tội, vật hoặc tiền do phạm tội hoặc do mua bán đổi chác những thứ ấy mà có; vật hoặc tiền bị người phạm tội chiếm đoạt, sử dụng trái phép; vật hoặc tiền của người khác đưa cho người phạm tội thực hiện tội phạm; tiền hoặc tài sản bị kê biên, thu giữ trong quá trình giải quyết vụ án hình sự nhưng không thuộc trường hợp tịch thu vật, tiền trực tiếp liên quan đến tội phạm qui định tại Điều 47 BLHS 2015 nên Tòa án quyết định hủy bỏ quyết định kê 9
16. biên hoặc trả lại tài sản cho chủ sở hữu hoặc người quản lí hợp pháp; trả lại tài sản, sửa chữa tài sản, bồi thường thiệt hại cho người bị thiệt hại; án phí hình sự, án phí dân sự và những khoản tiền hoặc tài sản khác mà cơ quan tiến hành tố tụng quyết định trong quá trình giải quyết vụ án hình sự. Những vấn đề nêu trên bao gồm cả các biện pháp tư pháp theo qui định tại Điều 46, xử lý vật chứng theo Điều 47 và trả lại tài sản, sửa chửa hoặc bồi thường thiệt hại; buộc công khai xin lỗi theo Điều 48 BLHS 2015, trong đó “bồi thường”, “bồi hoàn” chỉ là một phần của vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Theo ý kiến cá nhân, tác giả cho rằng việc áp dụng các biện pháp tư pháp, xử lí vật chứng nêu trên, tuy có liên quan đến tài sản, tiền bạc nhưng đây là quan hệ giữa người tiến hành tố tụng và người tham gia tố tụng, được điều chỉnh bởi BLHS và BLTTHS, không phải là vấn đề dân sự chịu sự điều chỉnh của BLDS. Trường hợp tài sản là vật chứng mà trước đó đem đi thế chấp Ngân hàng thì tài sản tranh chấp giữa Ngân hàng và bị cáo sẽ được giải quyết bằng một vụ án khác mà Ngân hàng là nguyên đơn dân sự. Ở đây, cần xác định cho đúng nhiệm vụ trọng tâm của vụ án hình sự là xem xét giải quyết trách nhiệm hình sự vì vậy không nên mở rộng phạm vi các vấn đề dân sự được kết hợp giải quyết trong vụ án hình sự để tránh trường hợp kéo dài thời gian giải quyết vụ án hình sự. Do đó, nếu xác định vấn đề dân sự trong vụ án hình sự theo quan điểm này thì quá rộng, không phù hợp với việc xem xét giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Quan điểm thứ ba cho rằng vấn đề dân sự trong vụ án hình sự chỉ liên quan đến vấn đề bồi thường, bồi hoàn, khắc phục hoặc ngăn chặn những thiệt hại do tội phạm gây ra. Hay nói cách khác, vấn đề dân sự trong vụ án hình sự chỉ trong phạm vi trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng theo qui định tại chương XX BLDS 2015. Đây là quan điểm của Tòa án nhân dân tối cao hướng dẫn việc giải quyết phần dân sự trong vụ án hình sự trước khi vấn đề này được qui định thành nguyên tắc trong BLTTHS. Theo công văn số 121/2003/KHXX ngày 19/9/2003 của Tòa án nhân dân tối cao hướng dẫn việc giải quyết các vấn đề liên quan đến tài sản, bồi thường thiệt hại trong vụ án hình sự thì vấn đề dân sự trong vụ án hình sự bao gồm: đòi trả lại tài sản bị chiếm đoạt; đòi bồi thường giá trị tài sản do tài sản bị chiếm đoạt, nhưng tài sản đã bị mất hoặc bị hủy hoại; buộc phải sửa chữa tài sản bị hư hỏng; đòi bồi thường thiệt hại 10
17. về lợi ích gắn liền với việc sử dụng, khai thác tài sản, chi phí hợp lí để ngăn chặn, hạn chế và khắc phục thiệt hại do tài sản bị chiếm đoạt, bị hủy hoại hoặc bị hư hỏng, đòi bồi thường thiệt hại do tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, uy tín bị xâm phạm. Tuy nhiên, không phải tất cả những vấn đề này đều được xem xét giải quyết trong vụ án hình sự mà chỉ có những thiệt hại do tội phạm gây ra hoặc có liên quan đến hành vi phạm tội mới được xem xét giải quyết trong vụ án hình sự. Theo tác giả, đây là quan điểm phù hợp nhất về việc xác định phạm vi vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Từ khái niệm người tham gia tố tụng được qui định trong BLTTHS 2015 có thể xác định rằng những vấn đề dân sự trong vụ án hình sự bị giới hạn bởi các thiệt hại vật chất, tinh thần do hành vi phạm tội gây ra hoặc có liên quan đến hành vi phạm tội; nếu có thiệt hại xảy ra nhưng không có tội phạm thì không có việc xem xét giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, cụ thể: - Bị hại là cá nhân trực tiếp bị thiệt hại về thể chất, tinh thần, tài sản hoặc là cơ quan, tổ chức bị thiệt hại về tài sản, uy tín do tội phạm gây ra hoặc đe dọa gây ra. - Nguyên đơn dân sự là cá nhân, cơ quan, tổ chức bị thiệt hại do tội phạm gây ra và có đơn yêu cầu bồi thường thiệt hại. - Bị đơn dân sự là cá nhân, cơ quan, tổ chức mà pháp luật qui định phải chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại. - Người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan đến vụ án là cá nhân, thể nhân có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan đến vụ án hình sự. Ngoài ra, vấn đề dân sự cần kết hợp giải quyết trong vụ án hình sự vì chúng có nguyên nhân chung từ hành vi phạm tội và với mong muốn bảo vệ kịp thời lợi ích bên bị thiệt hại do tội phạm gây ra hoặc có khả năng bị thiệt hại bởi quyết định của cơ quan tiến hành tố tụng. Xét về bản chất, nguyên tắc giải quyết vụ án hình sự cũng như phương thức để đạt được mục đích giải quyết khác hẳn với việc giải quyết vụ án dân sự, vì thế không nên lạm dụng việc mở rộng các vấn đề dân sự trong vụ án hình sự nếu thấy việc kết hợp giải quyết làm phức tạp thêm quá trình giải quyết vụ án hình sự, chưa kể còn có khả năng gây ra tác động tiêu cực trong quá trình giải quyết vấn đề dân sự do khó khăn trong việc vận dụng các nguyên tắc, thủ tục tố tụng dân sự trong tố tụng hình sự (ví dụ như nguyên tắc tự định đoạt, thủ tục hòa giải ). 11
18. Như vậy, vấn đề dân sự được xem xét giải quyết trong vụ án hình sự chỉ nên giới hạn trong phạm vi trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng theo qui định tại Chương XX BLDS 2015. Một vấn đề khác cũng cần quan tâm khi xác định vấn đề dân sự trong vụ án hình sự đó là cần phân biệt vấn đề dân sự trong vụ án hình sự với vấn đề xử lí vật chứng (có liên quan đến tài sản bị thiệt hại) trong vụ án hình sự và các biện pháp tư pháp được áp dụng khi xử lí hành vi phạm tội. Tại khoản 2 Điều 47 BLHS 2015 qui định “Đối với vật, tiền bị người phạm tội chiếm đoạt hoặc sử dụng trái phép thì không tịch thu mà trả lại cho chủ sở hữu hoặc người quản lí hợp pháp”. Bên cạnh đó, Điều 48 BLHS 2015 cũng qui định “1. Người phạm tội phải trả lại tài sản đã chiếm đoạt cho chủ sở hữu hoặc người quản lí hợp pháp, phải sửa chữa hoặc bồi thường thiệt hại vật chất đã được xác định do hành vi phạm tội gây ra. 2. Trong trường hợp phạm tội gây thiệt hại về tinh thần, Tòa án buộc người phạm tội phải bồi thường về tinh thần bằng một số tiền tương ứng, công khai xin lỗi người bị hại”. Ngoài ra, Điều 89 BLTTHS 2015 còn qui định “Vật chứng là vật dùng làm công cụ, phương tiện phạm tội, vật mang dấu vết tội phạm, tiền hoặc vật khác có giá trị chứng minh tội phạm và người phạm tội hoặc có ý nghĩa trong việc giải quyết vụ án”. Như vậy, trong một số trường hợp, việc giải quyết vấn đề trách nhiệm dân sự, biện pháp tư pháp và xử lí vật chứng liên quan đến tài sản bị thiệt hại trùng lặp với nhau. Biện pháp tư pháp được hiểu là những biện pháp hỗ trợ cho việc áp dụng hình phạt hoặc thay thế hình phạt đối với người dưới 18 tuổi trong những trường hợp đáp ứng điều kiện khi cần thiết. Còn xử lí vật chứng được hiểu “là việc cơ quan, người tiến hành tố tụng áp dụng các hình thức xử lí phù hợp với tính chất, đặc điểm của từng loại vật chứng nhằm xóa bỏ hay khôi phục quyền sở hữu, quyền chiếm hữu của chủ sở hữu, người quản lí hợp pháp đối với vật chứng của vụ án”. Tuy nhiên, theo thứ tự giải quyết trong vụ án hình sự thì việc xử lí vật chứng bắt buộc phải được áp dụng nếu tài sản đã thu thập được xác định là vật chứng của vụ án. Bởi vì, xử lí vật chứng và biện pháp tư pháp gắn với việc xử lí trách nhiệm hình sự của người phạm tội. Trong trường hợp việc xử lí trách nhiệm dân sự trùng với việc xử lí vật chứng, biện pháp tư pháp thì trách nhiệm dân sự không được đề cập đến, hoặc chỉ được bổ sung các qui định của 12
19. pháp luật dân sự để làm rõ trách nhiệm của người gây thiệt hại. Vì vậy, khi xây dựng khái niệm về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự thì cần loại trừ nội dung xử lí vật chứng và việc áp dụng biện pháp tư pháp trong khái niệm đó. Từ những phân tích nêu trên, tác giả xin đưa ra khái niệm về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự như sau: “Giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự là việc Tòa án và cơ quan, người tiến hành tố tụng xem xét giải quyết những yêu cầu bồi hoàn tài sản; bồi thường thiệt hại về tài sản, tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm do hành vi phạm tội gây ra hoặc có liên quan đến hành vi phạm tội nhưng không thuộc nội dung xử lí vật chứng và việc áp dụng biện pháp tư pháp trong các vụ án hình sự, bao gồm: - Yêu cầu trả lại tài sản bị chiếm đoạt; bồi thường tài sản bị mất, bị hủy hoại hoặc bị hư hỏng; chi phí để ngăn chặn, hạn chế và khắc phục thiệt hại. - Bồi thường thiệt hại về tính mạng, sức khỏe, uy tín, danh dự, nhân phẩm do tội phạm gây ra hoặc có liên quan đến hành vi phạm tội; bồi thường một khoản tiền để bù đắp những tổn thất về tinh thần của người thân của người bị hại; bồi thường thu nhập thực tế bị mất hoặc bị giảm sút của người bị thiệt hại từ việc sức khỏe bị xâm hại, chi phí hợp lí và phần thu nhập thực tế bị mất của người chăm sóc người bị thiệt hại.” 1.2. Đặc điểm của việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự 1.2.1. Đặc điểm về chủ thể Việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự bao gồm nhiều chủ thể. Trong đó, việc xác định các chủ thể tham gia vào quá trình này phải được xác định đầu tiên bằng cách trả lời các câu hỏi: Ai là người có quyền được bồi thường thiệt hại? Ai là người chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại? Và ai có thẩm quyền giải quyết vấn đề bồi thường thiệt hại? Tội phạm là những hành vi nguy hiểm cho xã hội, xâm phạm đến những quan hệ xã hội được pháp luật hình sự bảo vệ, gây ra những hậu quả và thiệt hại nhất định. Những thiệt hại do tội phạm gây ra có thể hiểu theo nghĩa rộng và nghĩa 13