Luận văn Giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự từ thực tiễn Thành phố Hồ Chí Minh

Nội dung text: Luận văn Giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự từ thực tiễn Thành phố Hồ Chí Minh

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI Đỗ Thị Kim Ngân GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ DÂN SỰ TRONG VỤ ÁN HÌNH SỰ TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2018
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI Đỗ Thị Kim Ngân GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ DÂN SỰ TRONG VỤ ÁN HÌNH SỰ TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Chuyên ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số: 8 38 01 04 LUẬN VĂN THẠC SỸ LUẬT HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. HOÀNG THỊ MINH SƠN HÀ NỘI - 2018
3. LỜI CAM ĐOAN Tác giả xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tác giả. Các số liệu ghi trong luận văn là trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chƣa từng đƣợc công bố trong bất kỳ công trình nào khác. TÁC GIẢ LUẬN VĂN Đỗ Thị Kim Ngân
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: LÝ LUẬN VỀ GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ DÂN SỰ TRONG VỤ ÁN HÌNH SỰ 7 1.1 Khái niệm, đặc điểm và ý nghĩa của việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự 7 1.2 Nội dung, hình thức và ý nghĩa của việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự 15 1.3 Mối quan hệ giữa nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự với các nguyên tắc liên quan trong tố tụng hình sự 34 Chương 2: QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VỀ GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ DÂN SỰ TRONG VỤ ÁN HÌNH SỰ VÀ THỰC TIỄN GIẢI QUYẾT TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH 40 2.1. Pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự 40 2.2. Pháp luật luật tố tụng hình sự một số nƣớc trên thế giới về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự và kinh nghiệm đối với Việt Nam 47 2.3. Thực tiễn giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự tại thành phố Hồ Chí Minh 53 Chương 3: GIẢI PHÁP BẢO ĐẢM THỰC HIỆN ĐÚNG QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VỀ GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ DÂN SỰ TRONG VỤ ÁN HÌNH SỰ TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH 67 3.1. Giải pháp về lập pháp 67 3.2. Giải pháp về thực hiện pháp luật 70 3.3. Các giải pháp khác 72 KẾT LUẬN 74 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
5. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLDS Bộ luật Dân sự BLHS Bộ luật Hình sự BLTTDS Bộ luật tố tụng dân sự BLTTHS Bộ luật Tố tụng hình sự TAND Tòa án nhân dân TTHS Tố tụng hình sự VAHS Vụ án hình sự
6. DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Bảng 3.1: Tổng hợp số vụ án hình sự có giải quyết vấn đề dân sự từ năm 2013 - 2017 tại Tòa án nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh 555 Bảng 3.2: Tổng hợp số vụ án hình sự có giải quyết vấn đề dân sự bị kháng cáo, kháng nghị từ năm 2013 - 2017 tại Tòa án nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh 555 Bảng 3.3: Tổng hợp số vụ án hình sự có giải quyết vấn đề dân sự bị kháng cáo, kháng nghị phần dân sự từ năm 2013 - 2017 tại Tòa án nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh 566 Bảng 3.4: Tổng hợp kết quả xét xử phúc thẩm số vụ án hình sựcó giải quyết vấn đề dân sự bị kháng cáo, kháng nghị phần dân sựtừ năm 2013 - 2017 tại Tòa án nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh 577
7. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Xét xử vụ án hình sự là hoạt động trung tâm, đóng vai trò chính đó là Tòa án có thẩm quyền căn cứ vào các quy định của pháp luật tố tụng hình sự tiến hành rà soát và đánh giá một cách toàn diện, khách quan, đầy đủ các chứng cứ, các tình tiết của vụ án hình sự để giải quyết, phán xét và quyết định bị cáo có tội hay không bằng việc tuyên một bản án công minh, đúng pháp luật, có căn cứ, đảm bảo sức thuyết phục tránh bỏ lọt tội phạm và kết án oan ngƣời vô tội, góp phần có hiệu quả vào cuộc đấu tranh phòng và chống tội. Vì vậy, bên cạnh giải quyết tốt các vấn đề trong vụ án hình sự thì cũng cần phải quan tâm tới những vấn đề dân sự khác có liên quan. Nhƣng trên thực tế, vì nhiều nguyên nhân khác nhau là do chủ quan hay do khách quan nên trong thực tiễn xét xử, các cơ quan tiến hành tố tụng gặp nhiều khó khăn khi giải quyết vấn đề này, dẫn đến có nhiều bản án hoặc quyết định của Tòa án bị hủy về phần dân sự do vi phạm pháp luật tố tụng hình sự. Bên cạnh đó, pháp luật quy định vấn đề này chƣa đƣợc cụ thể và chặt chẽ nên dễ gây cản trở cho Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát và Tòa án trong quá trình tố tụng. Ngoài ra, Thành phố Hồ Chí Minh là trung tâm kinh tế của đất nƣớc nên tập trung nhiều thành phần kinh tế, nhiều tầng lớp, trình độ dân trí cũng có sự phân hóa, tình hình tội phạm phức tạp. Vì vậy, việc áp dụng pháp luật trong việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự còn nhiều sai sót nhất định. Ngoài ra, thực trạng nghiên cứu về nội dung giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự vẫn còn ít và là vấn đề phức tạp. Việc nghiên cứu nguyên tắc này đòi hỏi phải có phƣơng pháp tổng hợp vì nó liên quan chặt chẽ đến BLHS, BLDS và BLTTDS. Ngoài ra đây là vấn đề phát sinh trong vụ án hình sự nên các cơ quan tiến hành tố tụng cũng nhƣ những ngƣời tiến hành tố tụng thƣờng không quan tâm đúng mức tới việc giải quyết vấn đề trách nhiệm dân sự mà chỉ chú trọng đến việc giải quyết vấn đề trách nhiệm hình sự. Nhiều vụ án hình sự không xác định đúng thiệt hại, quyết định không đúng mức bồi thƣờng, làm ảnh hƣởng đến quyền và lợi ích chính đáng của những ngƣời tham gia tố tụng. 1
8. Vì vậy việc hoàn thiện các quy định pháp luật về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự là một việc cần thiết và là nội dung quan trọng trong việc hoàn thiện chính sách pháp luật hình sự. Bên cạnh đó, việc tìm ra những khó khăn và thuận lợi trong quá trình áp dụng việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự vào trong thực tiễn là vấn đề tất yếu và sẽ góp phần trong việc định hƣớng, chi phối toàn bộ quá trình giải quyết vụ án từ giai đoạn khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử. Với cách đặt vấn đề nhƣ vậy, có thể thấy vẫn còn những hạn chế của nguyên tắc này. Làm thế nào để áp dụng pháp luật đúng trong việc xác định thiệt hại? Liệu tách vụ án dân sự ra khỏi vụ án hình sự có làm sáng tỏ vụ án và giải quyết đúng bản chất vụ án? Để trả lời những câu hỏi này, đòi hỏi cấp bách hiện nay đó là cần triển khai nguyên tắc này một cách có hệ thống, trƣớc tiên là làm sáng tỏ những vấn đề lý luận cơ bản, đánh giá thực tiễn áp dụng và từ đó đƣa ra những kiến nghị và giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng của nguyên tắc này. Chính vì những lý do đó, tác giả đã lựa chọn “Giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự từ thực tiễn Thành phố Hồ Chí Minh” làm đề tài luận văn thạc sĩ của mình. 2. Tình hình nghiên cứu Hiện nay, việc nghiên cứu luật tố tụng hình sự Việt Nam cũng nhƣ trong thực tiễn áp dụng đối với việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự vẫn chƣa đƣợc quan tâm, nghiên cứu một cách đầy đủ, có hệ thống và toàn diện. Giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự đƣợc đề cập trong các luận văn thạc sĩ, bài viết đăng trên các tạp chí của một số tác giả nhƣ: - Nguyễn Thanh Tùng (2016), Vấn đề dân sự trong vụ án hình sự từ thực tiễn thành phố Hà Nội, Luận văn thạc sĩ, Học viện khoa học xã hội: Luận văn đã làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận liên quan đến nguyên tắc nhƣ: khái niệm, đặc điểm của nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, phân tích mối quan hệ giữa nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự với một số nguyên tắc liên quan của BLTTHS, những nội dung cơ bản của nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự theo BLTTHS Việt Nam; trên cơ sở thực tiễn xét xử chỉ ra những điểm bất cập để đề xuất những kiến nghị và giải pháp nhằm nâng cao hiệu 2
9. quả trong việc áp dụng nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự [46]. - Nguyễn Thị Thu Hƣơng (2009), Nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, Luận văn thạc sĩ Luật hình sự, Đại học quốc gia Hà Nội: Luận văn nghiên cứu một số vấn đề chung về nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Tìm hiểu nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự theo quy định của pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam. Phân tích thực trạng nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự ở Việt Nam hiện nay. Đƣa ra các kiến nghị nhằm hoàn thiện nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự trong thực tiến xét xử [11]. - Ngoài ra còn các công trình khác nhƣ: Hoàng Thị Sơn (1998), “Việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự”, Tạp chí Luật học số 6/1998 [24]; Đỗ Văn Đại (2007), “Bàn về việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự”, Tạp chí kiểm sát, số 9 [8]; Đinh Văn Quế (2009), “Kháng nghị giám đốc thẩm về dân sự trong vụ án hình sự”, Tạp chí Tòa án nhân dân số 9 [15]; Nguyễn Xuân Đang (2005), “Giải quyết trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự”, Tạp chí Tòa án nhân dân, số 21 [9]; Nguyễn Văn Trƣợng (2007), “Bàn về thủ tục tố tụng khi điều tra lại hoặc xét xử lại phần dân sự trong vụ án hình sự”, Tạp chí Kiểm sát, số 9 [42]. Các công trình trên đã bƣớc đầu tiếp cận và phân tích một số nội dung liên quan đến giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự dƣới góc độ luật thực định hoặc dƣới góc độ nguyên tắc của tố tụng hình sự, chƣa chỉ ra đƣợc những hạn chế, vƣớng mắc trong thực tiễn thực hiện và nguyên nhân của hạn chế, vƣớng mắc dƣới góc độ khoa học cũng nhƣ giải pháp bảo đảm thực hiện tại thành phố Hồ Chí Minh. Những nội dung này đƣợc tác giả tiếp tục nghiên cứu, đánh giá, bình luận và là tài liệu tham khảo để tác giả hoàn thành luận văn thạc sĩ của mình. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu những vấn đề lý luận, quy định của pháp luật và thực tiễn áp dụng việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, luận văn xây dựng 3
10. các giải pháp nhằm nâng cao chất lƣợng giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt đƣợc mục đích nói trên, luận văn xác định và thực hiện các nhiệm vụ nghiên cứu sau đây: Thứ nhất: thu thập, hệ thống hóa các nghiên cứu về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự có tính tiêu biểu, chọn lọc, phân tích, đánh giá các tài liệu này theo những nội dung cụ thể và đƣa ra các bình luận về xu hƣớng nghiên cứu nguyên tắc này trong thời gian qua; Thứ hai: luận giải những vấn đề lý luận về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự nhƣ khái niệm, ý nghĩa, bản chất và phạm vi giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, ; Thứ ba: nghiên cứu những quy định chung về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam, thủ tục giải quyết và thực tiễn áp dụng; Thứ tư: tổng hợp số liệu các vụ án hình sự có liên quan đến việc bồi thƣờng dân sự và từ đó đƣa ra những nhận xét, đánh giá, kiến nghị giải pháp hoàn thiện về việc áp dụng nguyên tắc này trên thực tế. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu trọng tâm của luận văn bao gồm: Thứ nhất, những vấn đề lý luận về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự nhƣ khái niệm, đặc điểm việc giải quyểt vấn đề dân sự trong vụ án hình sự dƣới góc độ là hoạt động tố tụng. Thứ hai, các quy định pháp luật về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Thứ ba, thực trạng và giải pháp để đảm bảo thực hiện đúng quy định pháp luật về việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự tại thành phố Hồ Chí Minh. 4.2. Phạm vi nghiên cứu 4
11. Luận văn xác lập phạm vi nghiên cứu là nghiên cứu về lý luận, quy định của pháp luật tố tụng hình sự và pháp luật tố tụng dân sự có tham khảo Luật của một số nƣớc trên thế giới. Luận văn tiếp cận thực tiễn áp dụng các quy phạm pháp luật về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự và kết hợp đánh giá tình hình áp dụng quy định về giải quyết vấn đề dân sự trong giải quyết vụ án hình sự trong thực tiễn xét xử của Tòa án trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh; từ đó kiến nghị những giải pháp hoàn thiện luật thực định và nâng cao hiệu quả áp dụng quy định giải quyết vấn đề dân sự trong thực tiễn xét xử các vụ án hình sự; Về thời gian thì luận văn nghiên cứu thực tiễn áp dụng việc giải quyết vấn đề dân sự trong quá trình xét xử các vụ án hình sự trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh trong 05 năm (2013 - 2017). 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận nghiên cứu Luận văn nghiên cứu vấn đề dân sự trong vụ án hình sự theo cách tiếp cận đa ngành: sử dụng phƣơng pháp luận duy vật biện chứng, phƣơng pháp luận duy vật lịch sƣ của chủ nghĩa Mác – Lênin, kết hợp hài hòa với các học thuyết, quan điểm, tƣ tƣởng Hồ Chí Minh làm kim chỉ nam, đƣờng lối của Đảng về Nhà nƣớc và pháp luật, vềquyền con ngƣời và quyền công dân trong xã hội. Mức độ sử dụng các lý thuyết nghiên cứu trên đƣợc rải đều trong từng nội dung vấn đề và có sự cân đối, một mặt vẫn giải quyết thấu đáo các vấn đề đặt ra, mặt khác, vẫn đảm bảo nội dung luận văn phù hợp với chuyên ngành Luật hình sự và Tố tụng hình sự. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng các phƣơng pháp nghiên cứu truyền thống nhƣ: Thứ nhất, phƣơng pháp tổng hợp và thống kê. Phƣơng pháp này đƣợc tập trung sử dụng trong phần tổng quan tình hình nghiên cứu, nhằm tổng hợp, thống kê một cách có hệ thống các công trình nghiên cứu về nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự; Thứ hai, phƣơng pháp phân tích. Đây là phƣơng pháp đƣợc áp dụng trong toàn bộ cấu trúc, nội dung luận văn. Phƣơng pháp này đƣợc sử dụng nhằm làm sáng tỏ 5
12. các vấn đề lý luận, phân tích các nội dung và từ đó đƣa ra những nhận định, đánh giá mang tính kết luận; Thứ ba, phƣơng pháp so sánh. Phƣơng pháp này đƣợc dung để so sánh các số liệu tổng hợp đƣợc qua các năm để cho thấy đƣợc sự thay đổi về quy định, áp dụng, thi hành qua từng giai đoạn. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận Luận văn có tính hệ thống và tƣơng đối toàn diện về thực tiễn áp dụng giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh giúp chúng ta có cái nhìn tổng quát về các quy định của pháp luật có liên quan đến việc giải quyết vấn đề này mà từ trƣớc đến nay chƣa có dịp nghiên cứu. Kết quả nghiên cứu sẽ làm phong phú hệ thống tri thức, hiểu biết hơn về nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, thiết lập một định hƣớng nghiên cứu mới trong việc giải quyết vấn đề này. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Các kết quả nghiên cứu có thể đƣợc sử dụng để đánh giá thực tiễn áp dụng các quy phạm pháp luật đối với nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự ở nƣớc ta hiện nay; đánh giá hiệu quả thông qua thực tiễn xét xử và các quá trình xây dựng, hoàn thiện hệ thống pháp luật liên quan đến nguyên tắc này. Bên cạnh đó, luận văn giúp các cơ quan tiến hành tố tụng xác định và áp dụng đúng đắn, thống nhất nguyên tắc, trình tự, thủ tục giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự trong quá trình giải quyết vụ án. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, luận văn có bố cục gồm có 03 chƣơng: Chương 1: Lý luận về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Chương 2: Pháp luật về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Chương 3: Thực trạng và giải pháp đảm bảo thực hiện đúng quy định của pháp luật về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự tại Thành phố Hồ Chí Minh. 6
13. Chương 1 LÝ LUẬN VỀ GIẢI QUYẾT VẤN ĐỀ DÂN SỰ TRONG VỤ ÁN HÌNH SỰ 1.1 Khái niệm, đặc điểm và ý nghĩa của việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự 1.1.1 Khái niệm giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự Pháp luật về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự do chƣa có quy định chặt chẽ nên quá trình giải quyết những vụ án hình sự có liên quan đến vấn đề dân sự không tránh khỏi thiếu sót. Trong thực tiễn áp dụng pháp luật, trƣớc khi pháp điển hóa vấn đề này trong BLTTHS, việc giải quyết vấn đề dân sự trong vấn hình sự không thống nhất, mỗi nơi thực hiện một cách. Mặt khác, trong quá trình giải quyết các vụ án hình sự mà tội phạm xâm hại đến tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, tài sản của cá nhân, tổ chức thì các cơ quan tiến hành tố tụng phải giải quyết các vấn đề liên quan đến trách nhiệm hình sự và trách nhiệm dân sự của bị can trong việc bồi thƣờng thiệt hại về vật chất và tinh thần cho cá nhân, tổ chức bị thiệt hại [47, tr.5]. Theo pháp luật TTHS Việt Nam thì, việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự đƣợc tiến hành cùng với việc giải quyết vụ án hình sự. Trƣờng hợp vụ án hình sự phải giải quyết vấn đề bồi thƣờng thiệt hại, bồi hoàn mà chƣa có điều kiện chứng minh và không ảnh hƣởng đến việc giải quyết vụ án hình sự thì vấn đề dân sự có thể tách ra để giải quyết theo thủ tục tố tụng dân sự [19, Đ.30]. Dựa vào quy định trên, chúng ta cần tìm hiểu khái niệm vấn đề dân sự trong vụ án hình sự và khái niệm giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự là gì vì thực tế hiện nay cho thấy cách hiểu khái niệm này có nhiều nhận thức quan điểm khác nhau. Trƣớc hết là tìm hiểu quan điểm về khái niệm vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Theo tác giả Đinh Văn Quế thì vấn đề dân sự trong vụ án hình sự chỉ bao gồm những khoản tiền hoặc tài sản có liên quan đến trả lại tài sản, sửa chữa hoặc bồi thƣờng thiệt hại quy định tại Điều 42 BLHS năm 1999 (nay là Điều 46 BLHS năm 2015) hay nói cách khác là vấn đề dân sự trong vụ án hình sự chỉ trong phạm vi 7
14. “trách nhiệm bồi thƣờng ngoài hợp đồng” theo quy định tại chƣơng V BLDS 1995 (nay là chƣơng XX BLDS 2015). Đó là những quan hệ bồi thƣờng thiệt hại phát sinh do tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, tài sản của tổ chức, cá nhân bị tội phạm xâm hại [15]. Theo Công văn số 121/2003/KHXX ngày 19/9/2003 của Tòa án nhân dân tối cao quy định về việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự quyết các vấn đề liên quan đến tài sản, bồi thƣờng thiệt hại trong vụ án hình sự thì phần dân sự trong vụ án hình sự đƣợc hƣớng dẫn trong Công văn này bao gồm: đòi trả lại tài sản bị chiếm đoạt; đòi bồi thƣờng giá trị tài sản do tài sản bị chiếm đoạt, nhƣng đã bị mất hoặc bị huỷ hoại; buộc phải sửa chữa tài sản bị hƣ hỏng; đòi bồi thƣờng thiệt hại về lợi ích gắn liền với việc sử dụng, khai thác tài sản, chi phí hợp lý để ngăn chặn, hạn chế và khắc phục thiệt hại do tài sản bị chiếm đoạt, bị huỷ hoại hoặc bị hƣ hỏng; đòi bồi thƣờng thiệt hại do tính mạng, sức khoẻ, danh dự, nhân phẩm, uy tín bị xâm phạm [36]. Ngoài ra, cũng có những ý kiến cho rằng, vấn đề dân sự trong vụ án hình sự là tất cả những gì không phải là tội phạm và hình phạt có liên quan đến tiền hoặc tài sản nhƣ việc tịch thu vật, tiền trực tiếp liên quan đến tội phạm; trả lại tài sản, sửa chữa hoặc bồi thƣờng thiệt hại; tiền, tài sản bị kê biên, bị thu giữ trong quá trình giải quyết vụ án theo quy định của BLTTHS nhƣng không thuộc trƣờng hợp bị tịch thu, sung quỹ Nhà nƣớc nên Tòa án quyết định hủy bỏ quyết định kê biên hoặc trả lại cho chủ sở hữu hoặc ngƣời quản lý hợp pháp; án phí và những khoản tiền hoặc tài sản mà cơ quan tiến hành tố tụng quyết định trong quá trình giải quyết vụ án hình sự. Từ những quan điểm trên cho thấy khái niệm “vấn đề dân sự trong vụ án hình sự” là một khái niệm rộng và không dễ xác định trên thực tế. Mặc dù đƣợc quy định rõ trong BLTTHS 2015 nhƣng nhà làm luật vẫn chƣa xác định đƣợc và đƣa ra khái niệm về “vấn đề dân sự trong vụ án hình sự”. Vậy có thể hiểu quy định tại Điều 30 BLTTHS 2015 rằng, ngoài vấn đề bồi thƣờng thiệt hại do hành vi phạm tội gây ra mà còn có cả vấn đề bồi hoàn và bên cạnh đó vấn đề dân sự trong vụ án hình sự là 8
15. vấn đề có thể đƣợc giải quyết cùng vụ án hình sự và cũng có thể giải quyết riêng theo thủ tục tố tụng dân sự. Ngoài ra, chúng ta cần phải xác định rõ việc bồi thƣờng này phát sinh trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại giữa ngƣời phạm tội do hành vi phạm tội cũng gây ra một số thiệt hại về thể chất, tinh thần hoặc tài sản; hoàn toàn khác với những biện pháp tƣ pháp mà cơ quan tiến hành tố tụng áp dụng trong quá trình giải quyết vụ án nhƣ: tịch thu vật hoặc tiền do phạm tội hoặc do mua bán, đổi chác những thứ ấy mà có; tịch thu vật hoặc trả lại vật hoặc tiền của ngƣời khác mà ngƣời phạm tội đã sử dụng vào việc thực hiện tội phạm nhƣng những quyết định này không phải là quan hệ dân sự giữa những ngƣời tham gia tố tụng trong vụ án hình sự, mà chỉ là quan hệ giữa cơ quan tiến hành tố tụng với ngƣời tham gia tố tụng. Ta có thể đƣa ra khái niệm vấn đề dân sự trong vụ án hình sự là “việc xem xét nghĩa vụ trả lại tài sản, sửa chửa, bồi thường thiệt hại do hành phạm tội gây ra của người phạm tội” và vấn đề này đƣợc quy định tại Chƣơng XX của BLDS 2015 quy định về trách nhiệm bồi thƣờng ngoài hợp đồng. Nhƣ vậy, căn cứ để xác định trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại bao gồm các yếu tố: có tội phạm xảy ra, có thiệt hại, có quan hệ nhân quả giữa tội phạm và thiệt hại. Giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự là vấn đề mang tính lý luận và thực tiễn cao và là vấn đề cần quan tâm trong suốt quá trình giải quyết vụ án. Theo đó, việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự một mặt là hoạt động xác định mức bồi thƣờng thiệt hại, khắc phục hậu quả cũng nhƣ xác định trách nhiệm bồi thƣờng và vấn đề này đƣợc điều chỉnh bởi pháp luật dân sự nghĩa là thuộc lĩnh vực luật nội dung. Mặt khác, giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự là một quá trình giải quyết vụ án và đƣợc tiến hành theo thủ tục, trình tự luật định để xác định mức bồi thƣờng thiệt hại và đƣợc điều chỉnh bởi pháp luật tố tụng hình sự, nghĩa là thuộc luật hình thức. Vấn đề dân sự trong vụ án hình sự thành hai loại: - Thứ nhất, các vấn đề dân sự có liên quan đến trách nhiệm hình sự của ngƣời phạm tội nhƣ giá trị tài sản bị chiếm đoạt; thiệt hại về vật chất hoặc tinh thần mà những thiệt hại này là yếu tố định tội hoặc định khung hình phạt. 9
16. - Thứ hai, các vấn đề dân sự không liên quan đến trách nhiệm hình sự của ngƣời phạm tội. Ví dụ nhƣ: chi phí cho việc cứu chữa nạn nhân, tiền bồi dƣỡng sức khỏe, tiền mất thu nhập, tiền trợ cấp cho ngƣời mà ngƣời bị hại khi còn sống phải trợ cấp, tổn thất về tinh thần hay khoản tiền mai táng phí Việc phân loại nhƣ vậy có ý nghĩa vô cùng quan trọng trong việc giải quyết vụ án. Nó giúp cho các cơ quan tiến hành tố tụng, những ngƣời tiến hành tố tụng có thể đƣa ra các quyết định đúng đắn trong việc tách hay không tách vấn đề dân sự trong vụ án hình sự. Bởi vì, trong các vụ án hình sự có liên quan đến việc giải quyết vấn đề dân sự, có nhiều trƣờng hợp vấn đề trách nhiệm dân sự có quan hệ mật thiết với vấn đề trách nhiệm hình sự, là cơ sở của trách nhiệm hình sự, thậm chí vấn đề trách nhiệm hình sự chỉ có thể đƣợc giải quyết đúng đắn trên cơ sở giải quyết đúng vấn đề trách nhiệm dân sự. Do đó, đối với những trƣờng hợp này thì không thể tách phần dân sự ra để giải quyết riêng bằng một vụ án dân sự khác, vì nếu tách ra để giải quyết riêng bằng vụ án khác thì sẽ không giải quyết đƣợc vấn đề trách nhiệm hình sự hoặc giải quyết vấn đề trách nhiệm hình sự không triệt để. Bên cạnh đó, đối với một số trƣờng hợp vấn đề dân sự phát sinh trong vụ án hình sự không ảnh hƣởng đến phần trách nhiệm hình sự của bị cáo thì các cơ quan tiến hành tố tụng có thể giải quyết đồng thời với vụ án hình sự hoặc tách ra để giải quyết bằng một vụ án dân sự khác. Tuy nhiên, theo quy định của pháp luật, cũng có vụ án mà vấn đề dân sự phát sinh trong vụ án hình sự không ảnh hƣởng đến phần trách nhiệm hình sự của bị cáo thì các cơ quan tiến hành tố tụng có thể giải quyết đồng thời với vụ án hình sự hoặc tách ra để giải quyết bằng một vụ án dân sự khác [46, tr.8]. Từ những phân tích trên, ta có thể đƣa ra khái niệm về giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự nhƣ sau: Giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự là hoạt động của cơ quan, người có thẩm quyền nhằm xác định trách nhiệm của bị can, bị cáo trong việc trả lại tài sản, sửa chửa hoặc bồi thường thiệt hại do hành vi phạm tội gây ra. 10
17. 1.1.2 Đặc điểm giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự Dựa vào khái niệm nêu trên, ta có thể đƣa ra những đặc điểm cơ bản của giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự nhƣ sau: - Thứ nhất, giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự là một trong những nguyên tắc cơ bản của BLTTHS nên nó sẽ chứa đựng các nội dung thể hiện phƣơng châm, định hƣớng của Đảng và Nhà nƣớc về hoạt động tố tụng nói chung và về việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự nói riêng, đồng thời thể hiện tính nhân đạo, công bằng, dân chủ. Việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự bao gồm giải quyết trách nhiệm hình sự và giải quyết phần trách nhiệm dân sự trong vụ án phải đảm bảo tính chính xác, toàn diện, khách quan, có hiệu quả và đồng thời cũng đảm bảo các quyền, lợi ích hợp pháp của công dân đƣợc thực hiện và hoàn toàn phù hợp với tinh thần cải cách tƣ pháp trong giai đoạn hiện nay. Bên cạnh đó, việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự còn có ý nghĩa thực tiễn trong việc xét xử các vụ án hình sự. Trong hoạt động thực tiễn cho thấy có nhiều vụ án hình sự đƣợc giải quyết thấu đáo thông qua việc xem xét vấn đề dân sự, nhƣ: trong việc định tội danh, định khung hình phạt đối với bị cáo hoặc khắc phục hậu quả liên quan đến vấn đề bồi thƣờng thiệt hại còn là một tình tiết giảm nhẹ theo quy định tại điểm b, khoản 1 Điều 51 BLHS 2015 “Người phạm tội tự nguyện sửa chữa, bồi thường thiệt hại, khắc phục hậu quả” [17]. - Thứ hai, nguyên tắc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự chỉ đƣợc áp dụng trong việc giải quyết những quan hệ về bồi thƣờng thiệt hại ngoài hợp đồng khi có tội phạm xuất hiện. Khi giải quyết vụ án hình sự sẽ có nhiều vấn đề dân sự phát sinh do việc thực hiện tội phạm gây ra, gây thiệt hại cho các quan hệ dân sự nhƣ: hành vi phạm tội xâm hại đến sức khỏe, tính mạng, danh dự, nhân phẩm, tài sản hoặc những vấn đề liên quan nhƣ tang vật, án phí, tịch thu tang vật, đòi tài sản, đòi bồi thƣờng thiệt hại, nhƣng không phải vấn đề nào liên quan đến tài sản mà cơ quan tiến hành tố tụng giải quyết cũng đều là vấn đề dân sự trong vụ án hình sự và nằm trong phạm vi điều chỉnh của quy định tại Điều 30 BLTTHS. Điển hình nhƣ tại Điều 48 BLHS quy định “Người phạm tội phải trả lại tài sản đã chiếm đoạt cho 11
18. chủ sở hữu hoặc người quản lý hợp pháp, phải sửa chữa hoặc bồi thường thiệt hại vật chất đã được xác định do hành vi phạm tội gây ra. Trong trường hợp phạm tội gây thiệt hại về tinh thần, Tòa án buộc người phạm tội phải bồi thường về vật chất, công khai xin lỗi người bị hại”[17]. Do đó, việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự chỉ bao gồm việc đòi trả lại tài sản bị chiếm đoạt, đòi bồi thƣờng giá trị tài sản do bị can, bị cáo chiếm đoạt nhƣng bị mất hoặc bị hủy hoại, buộc phải sửa chữa tài sản bị hƣ hỏng, đòi bồi thƣờng thiệt hại về lợi ích gắn liền với việc sử dụng, khai thác tài sản, chi phí hợp lý để ngăn chặn, khắc phục thiệt hại do tài sản bị chiếm đoạt; đòi bồi thƣờng thiệt hại về vật chất và tinh thần do tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, uy tín bị xâm phạm hay nói cách khác vấn đề dân sự trong vụ án hình sự chỉ đƣợc xác định trong phạm vi "trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại ngoài hợp đồng" theo quy định tại chƣơng XX BLDS. Vì vậy, những quan hệ pháp luật dân sự trong vụ án hình sự là những quan hệ bồi thƣờng thiệt hại phát sinh do tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, tài sản của tổ chức, cá nhân bị tội phạm xâm hại. Bên cạnh đó, để giải quyết triệt để vụ án hình sự thì ngoài việc xử lý hình sự Tòa án còn phải xử lý về dân sự để đảm bảo cho quyền lợi của những ngƣời bị thiệt hại do hành vi phạm tội gây ra. - Thứ ba, vấn đề dân sự trong vụ án hình sự đƣợc giải quyết khi có quyết định khởi tố và vấn đề bồi thƣờng thiệt hại có liên quan thì việc dân sự đó đƣơng nhiên đƣợc xem xét và giải quyết mà không cần phải khởi kiện riêng bằng một thủ tục khác nữa. Đây là một điểm khác biệt với việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án dân sự vì theo thủ tục tố tụng dân sự thì vụ án dân sự chỉ đƣợc đặt ra và xem xét giải quyết khi có đơn khởi kiện của các chủ thể có quyền khởi kiện theo quy định tại các Điều 186, Điều 187 BLTTDS 2015. Ngƣợc lại, trong vụ án hình sự, sau khi có quyết định khởi tố vụ án mà có vấn đề dân sự cần phải giải quyết thì cơ quan tiến hành tố tụng cần phải đƣa những chủ thể có liên quan đến vấn đề dân sự vào xem xét giải quyết mà không cần phải khởi kiện riêng bằng một thủ tục khác nữa. Tuy nhiên, trong quá trình giải quyết vụ án thì những chủ thể liên quan đến vấn đề dân sự có quyền đƣa ra yêu cầu, cung cấp các tài liệu, chứng cứ để giải quyết vấn đề dân 12
19. sự liên quan đến quyền và lợi ích hợp pháp của mình. Thời điểm nguyên đơn dân sự có đơn yêu cầu bồi thƣờng là thời điểm vấn đề dân sự trong vụ án hình sự bắt đầu đƣợc giải quyết. - Thứ tư, việc giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự phải tuân theo các quy định của BLTTHS. Tuy xét về bản chất thì vấn đề dân sự trong vụ án hình sự là quan hệ pháp luật dân sự nhƣng nó phát sinh trên cơ sở hành vi phạm tội, thậm chí còn là yếu tố quan trọng trong việc xác định trách nhiệm hình sự cũng nhƣ các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự về nội dung phải tuân theo các quy định của BLDS nhƣng về hình thức phải tuân theo trình tự, thủ tục của BLTTHS chứ không phải tuân theo thủ tục, trình tự của BLTTDS. - Thứ năm, khi giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự quyết thì Tòa án sẽ tiến hành kết hợp nguyên tắc của BLTTHS và nguyên tắc của BLTTDS để giải quyết. Bên cạnh việc áp dụng các nguyên tắc trong tố tụng hình sự để xét xử vấn đề dân sự thì Tòa án còn áp dụng một số nguyên tắc của tố tụng dân sự nhằm đảm bảo quyền lợi cho các đƣơng sự tham gia tố tụng nhƣ nguyên tắc đảm bảo sự bình đẳng giữa các đƣơng sự, nguyên tắc đảm bảo quyền tự định đoạt của đƣơng sự, . Mặc dù đây là vấn đề dân sự trong vụ án hình sự nhƣng thực chất đó vẫn là quan hệ dân sự, mà đặc thù của quan hệ pháp luật dân sự là quan hệ bình đẳng giữa các bên đƣơng sự do đó cần phải đảm bảo quyền bình đẳng thỏa thuận giữa các đƣơng sự khi tham gia tố tụng. Ngoài ra, trong tố tụng hình sự việc chứng minh tội phạm thuộc trách nhiệm của các cơ quan tiến hành tố tụng. Cơ quan tiến hành tố tụng phải điều tra, thu thập chứng cứ để chứng minh tội phạm và việc thực hiện phải tuân theo các nguyên tắc của tố tụng hình sự, do vậy các cơ quan tiến hành tố tụng có trách nhiệm điều tra, thu thập chứng cứ để làm sáng tỏ vụ án bao gồm cả việc điều tra, thu thập chứng cứ để làm rõ về phần trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự. Ngƣợc lại thì trong tố tụng dân sự thì nghĩa vụ cung cấp chứng cứ để chứng minh thuộc về các đƣơng sự. Tòa án không tiến hành thu thập chứng cứ mà chỉ xét xử trên cơ sở chứng cứ của các bên đƣơng sự cung cấp. Tuy nhiên, theo quy định tại khoản 2 Điều 6 BLTTDS 2015 thì Tòa án vẫn tiến hành xác minh, thu thập chứng cứ trong 13