Luận văn Giải quyết tranh chấp trong thương mại bằng trọng tài vụ việc theo pháp luật Việt Nam

Nội dung text: Luận văn Giải quyết tranh chấp trong thương mại bằng trọng tài vụ việc theo pháp luật Việt Nam

1. MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các từ viết tắt MỞ ĐẦU 1 Chƣơng 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ GIẢI QUYẾT TRANH 6 CHẤP TRONG THƢƠNG MẠI BẰNG TRỌNG TÀI VÀ TRỌNG TÀI VỤ VIỆC 1.1. Tranh chấp trong thương mại và các hình thức giải quyết 6 tranh chấp 1.1.1. Khái niệm tranh chấp trong thương mại 6 1.1.2. Các hình thức giải quyết tranh chấp 8 1.1.3. Hình thức giải quyết tranh chấp bằng trọng tài thương mại 10 1.2. Giải quyết tranh chấp bằng trọng tài vụ việc 17 1.2.1. Trọng tài vụ việc (Trọng tài ad-hoc) là gì? 17 1.2.2. Đặc điểm của trọng tài vụ việc 19 1.2.3. Trọng tài vụ việc - ưu điểm và nhược điểm 20 1.2.4. Khi nào nên giải quyết tranh chấp bằng trọng tài vụ việc 22 1.3. Kinh nghiệm giải quyết tranh chấp bằng trọng tài của một số nước 23 1.3.1. Trọng tài là một loại cơ quan tài phán tư 23 1.3.2. Thẩm quyền của trọng tài trong việc giải quyết các tranh chấp 24 phát sinh từ hoạt động thương mại 1.3.3. Về hiệu lực của thỏa thuận trọng tài 25
2. 1.3.4. Về sự giám sát của tòa án đối với trọng tài trong quá trình giải 25 quyết vụ việc Chƣơng 2: PHÁP LUẬT VÀ THỰC TRẠNG GIẢI QUYẾT TRANH 30 CHẤP TRONG THƢƠNG MẠI BẰNG TRỌNG TÀI VỤ VIỆC TẠI VIỆT NAM 2.1. Pháp luật hiện hành về giải quyết tranh chấp trong thương 30 mại bằng trọng tài 2.1.1. Lịch sử phát triển và hình thành pháp luật về trọng tài 30 thương mại 2.1.2. Pháp luật hiện hành về Trọng tài thương mại và trọng tài 36 vụ việc 2.1.3. Những điểm mới của Luật Trọng tài thương mại năm 2010 44 2.1.4. Các nguyên tắc giải quyết tranh chấp bằng trọng tài thương 46 mại và trọng tài vụ việc 2.1.5. Thẩm quyền của trọng tài thương mại 54 2.1.6. Thủ tục tố tụng trọng tài vụ việc 61 2.2. Thực trạng giải quyết tranh chấp thương mại bằng trọng tài 64 vụ việc 2.2.1. Hoạt động của trọng tài vụ việc 64 2.2.2. Nguyên nhân của những hạn chế trong hoạt động trọng tài 65 vụ việc Chƣơng 3: MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM NÂNG CAO HIỆU QUẢ SỬ 70 DỤNG HÌNH THỨC TRỌNG TÀI VỤ VIỆC GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP TRONG THƢƠNG MẠI TẠI VIỆT NAM 3.1. Sự cần thiết phải nâng cao hiệu quả sử dụng hình thức trọng 70 tài vụ việc nhằm giải quyết tranh chấp trong thương mại tại Việt Nam 3.1.1. Xuất phát từ thực tiễn sử dụng trọng tài vụ việc trong giải 70 quyết các tranh chấp thương mại tại Việt Nam
3. 3.1.2. Xuất phát từ vị trí, vai trò của trọng tài vụ việc 71 3.2. Những yêu cầu đặt ra đối với việc nâng cao hiệu quả sử dụng 72 hình thức trọng tài vụ việc giải quyết tranh chấp thương mại tại Việt Nam 3.3. Các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng hình thức 77 trọng tài vụ việc giải quyết tranh chấp trong thương mại tại Việt Nam 3.3.1. Giải pháp về mặt cơ chế, chính sách và pháp luật 77 3.3.2. Giải pháp về phía các trọng tài viên 79 3.3.3. Các giải pháp về phía tòa án và cơ quan thi hành án 80 3.3.4. Giải pháp về phía các doanh nghiệp 82 3.3.5. Tăng cường hợp tác quốc tế 82 KẾT LUẬN 84 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 86
4. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLDS : Bộ luật dân sự BLTTDS : Bộ luật tố tụng dân sự ICC : Phòng Thương mại quốc tế TTTM : Trọng tài thương mại UNCITRAL : Ủy ban của Liên hợp quốc về Luật Thương mại Quốc tế VCCI : Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam VIAC : Trung tâm Trọng tài Quốc tế Việt Nam WTO : Tổ chức Thương mại Thế giới
5. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài Có thể nói đặc trưng quan trọng, cơ bản, nổi bật nhất của kinh tế thế giới hiện nay là xu hướng toàn cầu hóa, trong đó quan hệ hợp tác kinh tế quốc tế luôn được củng cố và phát triển. Trong điều kiện hội nhập quốc tế diễn ra mạnh mẽ đó thì cũng phát sinh ngày càng nhiều những tranh chấp thương mại không chỉ dừng lại ở sự gia tăng về số lượng mà độ phức tạp của các tranh chấp cũng ngày một nâng cao. Trong quan hệ kinh tế quốc tế, trong kinh doanh thương mại tranh chấp phát sinh luôn là hiện tượng đương nhiên, giải quyết tranh chấp là việc làm tất yếu và đang là một vấn đề được bàn đến nhiều của nền kinh tế thế giới hiện nay. Điều đó cũng giúp định hướng tư duy của các chủ thể khi tham gia vào các quan hệ kinh tế có phát sinh tranh chấp các phương thức giải quyết tranh chấp tối ưu trong đó có trọng tài. Theo đánh giá của Tổng thư ký Tòa án trọng tài quốc tế thì trọng tài được coi là lựa chọn có nhiều ưu thế nổi bật là tính liên tục, mềm dẻo, bí mật và phán quyết trọng tài có giá trị chung thẩm Với tính năng ưu việt của mình mà phương thức giải quyết tranh chấp bằng trọng tài được coi là lựa chọn được ưa chuộng của các doanh nghiệp trên thế giới. Tuy nhiên, thực trạng Việt Nam lại cho thấy các doanh nghiệp chưa thực sự "mặn mà" với việc đem tranh chấp của mình ra giải quyết tại trọng tài, theo thống kê có hơn 95% tranh chấp thương mại trong nước được đưa ra Tòa án có thẩm quyền giải quyết theo quy định của Bộ luật Tố tụng dân sự (BLTTDS). Sở dĩ có tình trạng trên thì bên cạnh nguyên nhân chủ quan từ phía các doanh nghiệp còn có nguyên nhân xuất phát từ hệ thống pháp luật về trọng tài của Việt Nam, đó là hệ thống chưa thực sự tạo ra một hành lang pháp lý an toàn, hiệu quả để doanh nghiệp trong và ngoài nước tự tin khi lựa chọn trọng tài. Sự ra đời của Pháp lệnh Trọng tài thương mại (TTTM) năm 2003 đã đánh dấu một bước tiến mới trong việc hình thành và hoàn thiện pháp luật về 1
6. trọng tài tại Việt Nam, đáp ứng nhu cầu lựa chọn phương thức giải quyết tranh chấp của cộng đồng doanh nghiệp. Thực tiễn áp dụng Pháp lệnh trong hơn 6 năm qua, tuy được đánh giá có nhiều điểm tiến bộ cùng với sự xuất hiện của nhiều nhân tố mới như việc Việt Nam gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO), việc ban hành Luật Thương mại năm 2005, Luật Đầu tư năm 2005 nhưng một số quy định của Pháp lệnh đã bộc lộ sự bất cập như thẩm quyền của trọng tài còn nhiều hạn chế, đội ngũ trọng tài viên trong nước chưa phát triển, cơ chế hỗ trợ của Tòa án đối với trọng tài chưa hiệu quả Xuất phát từ thực tế trên đặc biệt trong bối cảnh Việt Nam đang thực thi các cam kết khi gia nhập WTO thì việc ban hành Luật TTTM là một tất yếu khách quan. Sự ra đời của Luật TTTM với nhiều quy định mới về cơ bản phù hợp với pháp luật và thông lệ quốc tế góp phần tạo niềm tin cho các cá nhân, tổ chức khi lựa chọn phương thức giải quyết tranh chấp bằng trọng tài. Một trong những điểm mới đáng ghi nhận là Luật TTTM chính thức quy định hai hình thức hoạt động trọng tài là trọng tài quy chế và trọng tài vụ việc và có các quy định nhằm hỗ trợ cho cả hai hình thức trọng tài có cơ hội phát triển ngang bằng nhau và khuyến khích các bên tranh chấp sử dụng cả hai hình thức này. Tuy nhiên để các quy định này không chỉ có hiệu lực trên giấy thì cần có sự đánh giá khách quan, chính xác những cơ sở lý luận và thực tiễn của việc ban hành các quy định về hình thức giải quyết tranh chấp bằng trọng tài vụ việc để thực tiễn hóa các quy định này vào đời sống kinh tế của các cá nhân, tổ chức. Với mong muốn được luận bàn chuyên sâu, góp phần hoàn thiện pháp luật trọng tài ở Việt Nam, tác giả chọn đề tài: "Giải quyết tranh chấp trong thương mại bằng trọng tài vụ việc theo pháp luật Việt Nam". 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Trong thực tiễn và trong khoa học pháp lý đã có một số bài viết và một số công trình nghiên cứu ở cấp độ khác nhau về phương thức giải quyết tranh chấp bằng trọng tài, có thể nêu một số công trình như: "Hoàn thiện pháp 2
7. luật về trọng tài thương mại của Việt Nam trong điều kiện hội nhập quốc tế", Luận án tiến sĩ Luật học của Nguyễn Đình Thơ, Trường Đại học Luật Hà Nội, 2007; "Pháp luật giải quyết tranh chấp bằng hình thức trọng tài", Luận văn thạc sĩ luật học của Phạm Thị Phương Thủy, Trường Đại học Luật Hà Nội, 2004; "Những vấn đề pháp lý về thỏa thuận trọng tài và thực tiễn áp dụng ở Việt Nam", Luận văn thạc sĩ luật học của Trần Thị Kim Liên, Trường Đại học Luật Hà Nội, 2006; "Trọng tài thương mại Việt Nam trong tiến trình đổi mới", của Dương Văn Hậu, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, 1999; và một số bài viết trên các tạp chí chuyên ngành Tuy nhiên các công trình trên chỉ đề cập một cách khái quát về phương thức giải quyết tranh chấp bằng trọng tài nói chung mà chưa có công trình nào đề cập một cách chuyên sâu về phương thức giải quyết tranh chấp bằng trọng tài vụ việc. Từ đó có thể khẳng định đây là công trình đầu tiên ở cấp độ luận văn thạc sĩ luật học nghiên cứu chuyên biệt về vấn đề này. 3. Mục đích, nhiệm vụ của việc nghiên cứu đề tài 3.1. Mục đích Luận văn tập trung nghiên cứu nhằm làm sáng tỏ những vấn đề lý luận để từ đó đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng hình thức trọng tài vụ việc vào giải quyết tranh chấp thương mại tại Việt Nam, đề xuất hướng hoàn thiện những quy định pháp luật về phương thức giải quyết tranh chấp bằng trọng tài nói chung và trọng tài vụ việc nói riêng. 3.2. Nhiệm vụ Để đạt được mục tiêu trên, luận văn đặt ra các nghiên cứu: - Luận giải cơ sở lý luận của các quy định về phương thức giải quyết tranh chấp thương mại bằng trọng tài vụ việc. - Phân tích các quy định hiện hành của pháp luật về trọng tài vụ việc; đánh giá thực trạng sử dụng phương thức trọng tài vụ việc trong thực tiễn giải 3
8. quyết các tranh chấp thương mại tại Việt Nam từ đó chỉ ra các khó khăn, vướng mắc đang và sẽ gặp phải và các nguyên nhân liên quan đến việc sử dụng trọng tài vụ việc giải quyết tranh chấp. - Nghiên cứu kinh nghiệm của một số nước trên thế giới về việc áp dụng và điều chỉnh pháp luật phương thức giải quyết tranh chấp bằng trọng tài nói chung và trọng tài vụ việc nói riêng nhằm lựa chọn những kinh nghiệp hay, phù hợp cho việc áp dụng vào Việt Nam. - Đưa ra những giải pháp nhằm thực tiễn hóa một cách hiệu quả các quy định của pháp luật nhằm khuyến khích các bên tranh chấp sử dụng phương thức trọng tài nói chung và trọng tài vụ việc nói riêng khi cần giải quyết các tranh chấp phát sinh trong lĩnh vực thương mại. 4. Phạm vi nghiên cứu của đề tài Phạm vi nghiên cứu của đề tài bao gồm những quy định pháp luật về các phương thức giải quyết tranh chấp thương mại bằng trọng tài, kinh nghiệm quốc tế và đi sâu nghiên cứu phương thức giải quyết tranh chấp thương mại bằng trọng tài vụ việc theo pháp luật Việt Nam. 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu của đề tài Để đạt được các mục đích nghiên cứu mà đề tài đặt ra, trong quá trình nghiên cứu luận văn sử dụng phương pháp luận nghiên cứu khoa học duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác - Lênin. Ngoài ra, luận văn còn sử dụng một số phương pháp nghiên cứu khác như phương pháp bình luận, diễn giải, so sánh, tổng hợp, phân tích 6. Những kết quả nghiên cứu của luận văn Trên cơ sở nghiên cứu các quy định của pháp luật về phương thức giải quyết tranh chấp bằng trọng tài vụ việc, luận văn có những đóng góp mới sau đây: Thứ nhất: Luận văn giải quyết những vấn đề lý luận về tranh chấp trong hoạt động thương mại và các hình thức giải quyết tranh chấp, nghiên 4
9. cứu một cách khái quát về phương thức giải quyết tranh chấp bằng trọng tài vụ việc với những phân tích về đặc điểm của trọng tài vụ việc, ưu và nhược điểm của trọng tài vụ việc và khi nào thì nên dùng trọng tài vụ việc để giải quyết tranh chấp. Thứ hai: Luận văn đã phân tích một cách sâu sắc những quy định pháp luật hiện hành về trọng tài vụ việc, bắt đầu từ việc đánh giá khái quát hiệu quả của pháp luật đối với hoạt động trọng tài và trọng tài vụ việc, các nguyên tắc giải quyết tranh chấp bằng trọng tài vụ việc, thẩm quyền của trọng tài vụ việc và thủ tục của trọng tài vụ việc. Bên cạnh đó, luận văn còn phân tích chi tiết thực trạng sử dụng trọng tài vụ việc trong giải quyết tranh chấp tại Việt Nam, các bất cập và các nguyên nhân cụ thể của các bất cập đó. Thứ ba: Luận văn bước đầu đã đưa ra một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng phương thức trọng tài vụ việc nhằm giải quyết các tranh chấp phát sinh trong lĩnh vực thương mại bao gồm những giải pháp về mặt cơ chế, chính sách, pháp luật; các giải pháp từ phía các trọng tài viên, từ phía doanh nghiệp, từ phía tòa án và cơ quan thi hành án 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận về giải quyết tranh chấp trong thương mại bằng trọng tài vụ việc. Chương 2: Pháp luật và thực trạng giải quyết tranh chấp trong thương mại bằng trọng tài vụ việc tại Việt Nam. Chương 3: Một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả sử dụng trọng tài vụ việc giải quyết tranh chấp trong thương mại tại Việt Nam. 5
10. Chƣơng 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP TRONG THƢƠNG MẠI BẰNG TRỌNG TÀI VÀ TRỌNG TÀI VỤ VIỆC 1.1. Tranh chấp trong thƣơng mại và các hình thức giải quyết tranh chấp 1.1.1. Khái niệm tranh chấp trong thương mại Tranh chấp, theo cách hiểu thông thường, đó là sự bất đồng, sự mâu thuẫn về một vấn đề nào đó giữa hai hay nhiều bên liên quan. Tranh chấp thường biểu hiện rất đa dạng và sinh động trong xã hội, trong đời sống: tranh chấp về chủ thực sự của vật nuôi chạy từ nhà này sang nhà khác, tranh chấp về ngõ đi chung, tranh chấp về thỏa thuận mua bán đồ vật, về thanh toán, thời hạn thanh toán và trong quan hệ quốc tế là tranh chấp về chủ quyền quốc gia- biên giới, biển đảo Suy cho cùng, tranh chấp là những mâu thuẫn, bất đồng về lợi ích mà các bên không thống nhất được với nhau. Tranh chấp, theo Từ điển tiếng Việt, là sự "đấu tranh, giằng co khi có ý kiến bất đồng, thường là trong vấn đề quyền lợi giữa hai bên" [35, tr. 1024]. Từ góc độ pháp luật, tranh chấp được giải thích "là những mâu thuẫn về quyền và nghĩa vụ hợp pháp giữa các bên trong quan hệ pháp luật" [36, tr. 443]. Pháp luật thực định của Việt Nam hiện nay chưa có quy định nào giải thích thuật ngữ tranh chấp. Trong phạm vi nghiên cứu của luận văn, chúng tôi không tập trung lý giải và nghiên cứu sâu về thuật ngữ này mà chỉ đề cập khi liên quan đến đối tượng nghiên cứu. Hiện nay, có rất nhiều cách diễn đạt tranh chấp trong thương mại như: tranh chấp kinh doanh-thương mại (Điều 29 BLTTDS năm 2004 - cách dùng được chính thức hóa trong BLTTDS), tranh chấp trong hoạt động thương mại, tranh chấp kinh tế, tranh chấp trong thương mại Trong luận văn, tác giả sử dụng thuật ngữ "tranh chấp trong thương mại". 6
11. Theo Điều 29 BLTTDS năm 2004 có quy định các loại tranh chấp trong kinh doanh, thương mại - đây được coi như định nghĩa về tranh chấp kinh doanh - thương mại: Những tranh chấp về kinh doanh, thương mại thuộc thẩm quyền giải quyết của Tòa án 1. Tranh chấp phát sinh trong hoạt động kinh doanh, thương mại giữa cá nhân, tổ chức có đăng ký kinh doanh với nhau và đều có mục đích lợi nhuận bao gồm: a) Mua bán hàng hóa; b) Cung ứng dịch vụ; c) Phân phối; d) Ðại diện, đại lý; đ) Ký gửi; e) Thuê, cho thuê, thuê mua; g) Xây dựng; h) Tư vấn, kỹ thuật; i) Vận chuyển hàng hóa, hành khách bằng đường sắt, đường bộ, đường thủy nội địa; k) Vận chuyển hàng hóa, hành khách bằng đường hàng không, đường biển; l) Mua bán cổ phiếu, trái phiếu và giấy tờ có giá khác; m) Ðầu tư, tài chính, ngân hàng; n) Bảo hiểm; o) Thăm dò, khai thác. 2. Tranh chấp về quyền sở hữu trí tuệ, chuyển giao công nghệ giữa cá nhân, tổ chức với nhau và đều có mục đích lợi nhuận. 3. Tranh chấp giữa công ty với các thành viên của công ty, giữa các thành viên của công ty với nhau liên quan đến việc thành lập, hoạt động, giải thể, sáp nhập, hợp nhất, chia, tách, chuyển đổi hình thức tổ chức của công ty. 4. Các tranh chấp khác về kinh doanh, thương mại mà pháp luật có quy định [20]. Luật TTTM năm 2010 cũng quy định tranh chấp thương mại theo hướng xác định những tranh chấp trong thương mại thuộc thẩm quyền của TTTM, bao gồm: Tranh chấp giữa các bên phát sinh từ hoạt động thương mại. 7
12. 1. Tranh chấp phát sinh giữa các bên, trong đó ít nhất một bên có hoạt động thương mại 2. Tranh chấp khác giữa các bên mà pháp luật quy định được giải quyết bằng trọng tài [25]. Tranh chấp trong thương mại, có thể được hiểu như sau: Tranh chấp trong thương mại là những bất đồng, xung đột về lợi ích kinh tế giữa các chủ thể có liên quan đến lĩnh vực hợp đồng thương mại hoặc các hoạt động kinh tế khác mà theo quy định pháp luật là tranh chấp thuộc thẩm quyền giải quyết của cơ quan tài phán kinh tế. Nội dung khái niệm tranh chấp trong thương mại bao hàm những nội dung: Thứ nhất, là những bất đồng, xung đột về lợi ích kinh tế giữa các chủ thể có liên quan đến lĩnh vực hợp đồng thương mại; Thứ hai, là tranh chấp phát sinh trong lĩnh vực hợp đồng thương mại hoặc các hoạt động kinh tế khác Thứ ba, theo quy định pháp luật những tranh chấp này thuộc thẩm quyền giải quyết của cơ quan tài phán kinh tế (Tòa án hoặc trọng tài). 1.1.2. Các hình thức giải quyết tranh chấp Giải quyết tranh chấp có thể hiểu là việc dàn xếp, giải quyết các mâu thuẫn, bất đồng phát sinh từ quan hệ pháp luật bằng những phương thức khác nhau do các bên tranh chấp thỏa thuận lựa chọn hoặc do pháp luật quy định. Phương thức giải quyết tranh chấp do các bên tranh chấp thỏa thuận lựa chọn đã được giới doanh nhân thừa nhận và sử dụng rộng rãi, đặc biệt trong lĩnh vực thương mại là thương lượng, hòa giải, trọng tài và tòa án. Nội dung của các phương thức này cụ thể như sau: Thương lượng là phương thức giải quyết tranh chấp, trong đó, hai bên tranh chấp tự mình đàm phán, thỏa thuận về các giải pháp nhằm dàn xếp, giải quyết ổn thỏa tranh chấp phát sinh giữa họ mà không có sự can thiệp, giúp đỡ 8
13. của bên thứ ba dưới bất kỳ hình thức và mức độ nào. Thương lượng là phương thức giải quyết tranh chấp xuất hiện sớm nhất, thông dụng và phổ biến nhất được các bên áp dụng rộng rãi để giải quyết mọi tranh chấp phát sinh trong đời sống đặc biệt là trong hoạt động thương mại. Thương lượng có thể được các bên áp dụng trước khi phát sinh tranh chấp. Điều này được lý giải bởi trong thực hiện hợp đồng đã ký kết, khởi nguồn của các tranh chấp là việc vi phạm hợp đồng. Khi một bên vi phạm hợp đồng, các bên thường gặp gỡ, trao đổi nhằm xác định rõ ai vi phạm, vi phạm gì, mức độ nào, hậu quả đến đâu và nếu như quá trình này diễn ra suôn sẻ, bên vi phạm công nhận và tự giác khắc phục hậu quả thì sẽ không phát sinh tranh chấp. Do vậy, trong khoa học pháp lý và trong thực tiễn thường cũng có phân biệt rõ vi phạm và tranh chấp. Quá trình thương lượng có thể kéo dài từ khi vi phạm cho đến khi các bên hóa giải xong tranh chấp phát sinh. - Hòa giải là phương thức giải quyết tranh chấp, trong đó, hai bên tranh chấp nhờ bên thứ ba giúp đỡ để họ gặp gỡ, thảo luận và thỏa thuận về các giải pháp nhằm dàn xếp, giải quyết ổn thỏa tranh chấp phát sinh. Hòa giải và trung gian hòa giải thông thường được đánh đồng với nhau. Tuy nhiên trong thực tiễn giữa hòa giải và trung gian hòa giải cũng có những điểm khác nhau về phương pháp tiến hành. Người đóng vai trò trung gian và hòa giải thường đều có những cuộc tiếp xúc với các bên tranh chấp, tuy nhiên, người trung gian thì tiếp xúc riêng với từng bên để nắm bắt quan điểm, khả năng hòa giải của từng bên sau đó mới tổ chức buổi hòa giải. Người hòa giải (hòa giải viên) thường gặp gỡ trực tiếp hai bên ngay từ đầu, có thể đưa ra gợi ý, đề xuất một hoặc một vài giải pháp, phương án khác nhau để các bên suy nghĩ, thảo luận và tự quyết định phương án nào mà họ cho là phù hợp nhất nhằm giải quyết tranh chấp. Thỏa thuận hòa giải không có giá trị bắt buộc. Việc thi hành thỏa thuận hòa giải hoàn toàn phụ thuộc vào sự tự nguyện của các bên tranh chấp. Nói đến hòa giải thì cần thiết phải phân biệt hòa giải trước (tiền) tố tụng và hòa giải trong tố tụng Hòa giải tiền tố tụng là việc hòa giải được tiến 9
14. hành trước khi các bên khởi kiện ra tòa hoặc gửi đơn đến trọng tài. Sau khi nhận đơn, thụ lý đơn, Tòa án hoặc Trọng tài có nghĩa vụ hòa giải giữa các bên để giải quyết tranh chấp. Đây là hai quá trình, hai giai đoạn khác nhau trong giải quyết tranh chấp dân sự nói chung, trong đó có giải quyết tranh chấp trong thương mại. - Xét xử của tòa án là phương thức giải quyết tranh chấp, trong đó, một bên tranh chấp có quyền yêu cầu Tòa án giải quyết tranh chấp mà không cần có sự đồng ý, thỏa thuận của bên kia. Tòa án, cụ thể là thẩm phán/hội đồng xét xử, thụ lý và giải quyết tranh chấp theo đúng quy định của pháp luật, bản án do tòa án tuyên có hiệu lực bắt buộc thi hành đối với các bên tranh chấp và với mọi cá nhân, tổ chức có liên quan. - Trọng tài là phương thức giải quyết tranh chấp, trong đó, bên trung gian thứ ba (trọng tài viên) do các bên lựa chọn sẽ đưa ra một quyết định sau khi hai bên tranh chấp đã có cơ hội bình đẳng để trình bày các vấn đề liên quan đến tranh chấp. Nếu quá trình trọng tài bảo đảm nguyên tắc tự nguyện, công bằng thì quyết định của trọng tài viên có hiệu lực bắt buộc thi hành đối với các bên. Khoản 1, Điều 3, Luật TTTM năm 2010 quy định: "Trọng tài thương mại là phương thức giải quyết tranh chấp do các bên thỏa thuận và được tiến hành theo quy định của Luật này" [25]. 1.1.3. Hình thức giải quyết tranh chấp bằng trọng tài thương mại Trọng tài thương mại là một tổ chức phi chính phủ, chỉ nhận giải quyết các vụ tranh chấp khi các bên có thỏa thuận bằng văn bản về việc chọn trọng tài. Quá trình giải quyết, được thực hiện theo nguyên tắc "phân xử trọng tài" phù hợp với quy định trong Luật TTTM và quy chế của Tổ chức trọng tài mà các bên đã lựa chọn. Trọng tài cũng là một phương thức giải quyết tranh chấp thương mại mang tính tài phán. Không giống như tòa án quốc gia, không có hội đồng trọng tài cố định để giải quyết tranh chấp thương mại mà ở đó cùng một số 10
15. trọng tài viên nhất định giải quyết nhiều vụ. Trọng tài là một phương thức giải quyết tranh chấp tư, dựa trên thỏa thuận giữa các bên. i) Đặc điểm của TTTM Thứ nhất, tính chung thẩm và hiệu lực của quyết định trọng tài đối với việc giải quyết tranh chấp Việc giải quyết tranh chấp tại Trung tâm TTTM có ưu điểm nổi bật so với Tòa án ở chỗ nhanh gọn, kín đáo và phán quyết của trọng tài là có giá trị chung thẩm, tức có hiệu lực cuối cùng. Trong khi Tòa án xử thì phải 2 - 3 lần, từ sơ thẩm đến phúc thẩm, rồi còn thủ tục giám đốc thẩm, tái thẩm, rồi còn khiếu nại, khiếu kiện và còn có sự tham gia của nhiều cơ quan khác (như Viện kiểm sát ). Còn cách thức giải quyết bằng trọng tài lại hết sức đơn giản và linh động. Tính chung thẩm của quyết định trọng tài không chỉ có giá trị bắt buộc đối với các bên đương sự mà nó còn khiến các bên không thể chống án hay kháng cáo. Xét xử tại trọng tài chỉ có một cấp xét xử. Khi tuyên phán quyết xong, Ủy ban Trọng tài (Hội đồng trọng tài) hoàn thành nhiệm vụ và chấm dứt sự tồn tại của mình. Những ưu điểm này đặc biệt quan trọng đối với hoạt động đầu tư thương mại. Chính những ưu điểm đó bảo đảm rằng nếu các bên ưu tiên giải quyết tranh chấp bằng trọng tài thì các nhà đầu tư sẽ giảm rủi ro cho bên nước ngoài khi quyết định tham gia đầu tư thương mại tại Việt Nam; tạo thuận lợi cho các bên nước ngoài và cả bên Việt Nam thông qua việc giải quyết tranh chấp tại Việt Nam. Quyết định trọng tài được thực hiện ngay, đáp ứng yêu cầu khôi phục nhanh những tổn thất về tiền, hàng trong kinh doanh thương mại. Quyết định trọng tài là quyết định cuối cùng và có hiệu lực pháp luật, như bản án của Tòa án. Tuy là chung thẩm, nhưng tố tụng trọng tài không đặt vấn đề cưỡng chế thi hành, nên bên đương sự nào không chấp nhận phán quyết của trọng tài thì có thể kiện ra Tòa kinh tế theo thủ tục giải quyết các vụ án. 11
16. Thứ hai, trọng tài là một cơ chế giải quyết tranh chấp bí mật Trọng tài là một tiến trình giải quyết tranh chấp có tính riêng biệt. Hầu hết pháp luật về trọng tài của các nước đều thừa nhận nguyên tắc trọng tài xử kín (in camera) nếu các bên không quy định khác. Tính bí mật thể hiện rõ ở nội dung tranh chấp và danh tính của các bên được giữ kín, đáp ứng nhu cầu tin cậy trong quan hệ thương mại. Điều đó có ý nghĩa lớn trong điều kiện cạnh tranh. Đây là ưu điểm đối với những doanh nghiệp không muốn các chi tiết trong vụ tranh chấp của mình bị đem ra công khai, tiết lộ trước Tòa án (hoặc công chúng) - điều mà các doanh nghiệp luôn coi là tối kỵ trong hoạt động kinh doanh của mình. Thứ ba, trọng tài là một cơ chế giải quyết tranh chấp liên tục Các bên đương sự được tự do lựa chọn trọng tài viên. Cách thức lựa chọn trọng tài và Hội đồng trọng tài phát huy tính dân chủ, khách quan trong quá trình tố tụng. Hoạt động trọng tài diễn ra liên tục vì Hội đồng trọng tài (Ủy ban trọng tài) xét xử vụ kiện đã được các bên lựa chọn, hoặc được chỉ định để giải quyết vụ kiện đó. Khi mang một vụ việc ra xét xử ở Tòa án, có khả năng thẩm phán được chỉ định giải quyết vụ việc không có trình độ chuyên môn liên quan đến đối tượng tranh chấp, đặc biệt các ngành có đặc thù chuyên môn cao như: dầu khí, xây dựng, tài chính, đầu tư, bảo hiểm Khi giải quyết bằng trọng tài, các bên hoàn toàn có thể lựa chọn trọng tài viên có trình độ chuyên môn (4) phù hợp với đối tượng tranh chấp, góp phần nâng cao hiệu quả, công bằng và chính xác trong giải quyết tranh chấp. Trọng tài viên - người chủ trì phân xử tranh chấp theo suốt vụ kiện từ đầu đến cuối, vì vậy, họ có cơ hội tìm hiểu tình tiết vụ việc. Điều này có lợi ngay cả khi các bên muốn hòa giải hoặc giải quyết tranh chấp thông qua đàm phán, trọng tài có thể hỗ trợ các bên đạt tới một thỏa thuận. 12
17. Thứ tư, trọng tài là một cơ chế giải quyết tranh chấp mềm dẻo, nhanh chóng, linh hoạt cho các bên Tòa án, khi xét xử các bên hoàn toàn phụ thuộc vào sự chỉ đạo của Tòa án về thủ tục, thời gian, địa điểm, cách thức xét xử được quy định trước đó. Trong khi đó, với trọng tài, các bên thông thường được tự do lựa chọn thủ tục, thời gian, địa điểm phương thức giải quyết tranh chấp theo phương thức tiện lợi, nhanh chóng, hiệu quả nhất cho các bên trong khuôn khổ pháp luật cho phép. Điều này có thể làm giảm chi phí, thời gian và tăng hiệu quả cho quá trình giải quyết tranh chấp. Thứ năm, tiết kiệm thời gian Tính liên tục, đặc biệt trong hoạt động kinh doanh quốc tế đòi hỏi các bên không thể lãng phí thời gian, điều mà các Tòa án sẽ rất khó đáp ứng được do luôn phải giải quyết nhiều tranh chấp cùng một lúc, gây ra khả năng ách tắc hồ sơ. Giải quyết tranh chấp bằng Tòa án cho phép các bên được quyền kháng án cũng làm cho tiến độ bị kéo dài. Trong thực tế, giải quyết tranh chấp bằng trọng tài, ví dụ như giải quyết tranh chấp bằng VIAC thường kéo dài tối đa là 6 tháng, còn tại Tòa án có thể kéo dài hàng năm trời. Thứ sáu, duy trì được quan hệ đối tác Việc thắng, thua trong tố tụng tại trọng tài kinh tế vẫn giữ được mối hòa khí lâu dài giữa các bên tranh chấp. Đây là điều kiện không làm mất đi quan hệ hợp tác kinh doanh giữa các đối tác. Bởi lẽ tố tụng tại trọng tài là tự nguyện. Xét xử bằng trọng tài sẽ làm giảm mức độ xung đột căng thẳng của những bất đồng trên cơ sở những câu hỏi gợi mở, trong một không gian kín đáo, nhẹ nhàng Đó là những yếu tố tạo điều kiện để các bên duy trì được quan hệ đối tác, quan hệ thiện chí đối với nhau và đặc biệt, sự tự nguyện thi hành quyết định trọng tài của một bên sẽ làm cho bên kia có sự tin tưởng tốt hơn trong quan hệ làm ăn trong tương lai. 13
18. Thứ bảy, trọng tài cho phép các bên sử dụng được kinh nghiệm của các chuyên gia Ưu điểm này thể hiện ở quyền được chọn trọng tài viên của các bên đương sự, điều mà không tồn tại ở Tòa án. Các bên có thể chọn một Hội đồng trọng tài dựa trên năng lực, sự hiểu biết vững vàng của họ về pháp luật thương mại quốc tế, về các lĩnh vực chuyên ngành có tính chuyên sâu như chứng khoán, licensing, leasing, xuất nhập khẩu hàng hóa và dịch vụ, sở hữu trí tuệ Thứ tám, tuy là giải quyết tranh chấp thương mại bằng trọng tài - một tổ chức phi chính phủ, nhưng được hỗ trợ, bảo đảm về pháp lý của Tòa án trên các mặt sau: Xác định giá trị pháp lý của thỏa thuận trọng tài; giải quyết khiếu nại về thẩm quyền của Hội đồng trọng tài; ra lệnh áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời; xét đơn yêu cầu hủy quyết định trọng tài; công nhận và thi hành quyết định trọng tài. Trong quá trình giải quyết tranh chấp, nếu quyền và lợi ích của một bên bị xâm hại hoặc có nguy cơ xâm hại thì có quyền làm đơn yêu cầu Tòa án áp dụng biện pháp khẩn cấp tạm thời, nhằm: bảo toàn chứng cứ trong trường hợp chứng cứ bị tiêu hủy hoặc có nguy cơ bị tiêu hủy; kê biên tài sản tranh chấp để ngăn ngừa việc tẩu tán tài sản; cấm chuyển dịch tài sản tranh chấp; cấm thay đổi hiện trạng của tài sản tranh chấp; kê biên và niêm phong tài sản ở nơi gửi giữ; phong tỏa tài khoản tại ngân hàng. Việc đánh giá và sử dụng nguồn chứng cứ tại các cơ quan trọng tài rộng hơn, tự do hơn, mang tính xã hội hơn, tạo điều kiện cho các bên làm sáng tỏ những vấn đề nhạy cảm. Trong khi đó, Tòa án áp dụng các chứng cứ để tố tụng bị ràng buộc hơn về mặt pháp lý, làm cho các bên tham gia tố tụng không có cơ hội làm sáng tỏ hết được nhiều vấn đề khúc mắc, không thể hiện trên các chứng cứ "pháp lý". 14
19. (ii) Các hình thức tổ chức TTTM Theo quy định của pháp luật Việt Nam cũng như quốc tế, hiện có hai hình thức trọng tài được sử dụng là Trọng tài vụ việc và Trọng tài quy chế. Tùy thuộc vào ý chí, điều kiện thực tế, thói quen hay nội dung của tranh chấp, các bên đương sự sẽ quyết định lựa chọn cho mình một hình thức trọng tài phù hợp. Trọng tài vụ việc Trong trọng tài vụ việc, các bên tự chịu trách nhiệm thành lập hội đồng trọng tài để giải quyết tranh chấp và phải quy định các quy tắc sẽ điều chỉnh cách thức tiến hành tố tụng trọng tài. Khi gặp khó khăn, đôi khi các bên có thể nhờ một tòa án quốc gia có thẩm quyền can thiệp. Bởi các bên tự tiến hành trọng tài vụ việc nên họ phải thỏa thuận trực tiếp vấn đề thù lao và chi phí với trọng tài viên. Trọng tài quy chế Trong trọng tài quy chế, các bên nhờ một trung tâm trọng tài hoặc một tổ chức trọng tài quy chế giám sát tố tụng theo quy tắc tố tụng trọng tài của tổ chức đó. Mức độ giám sát tố tụng trọng tài của mỗi tổ chức là khác nhau. Nói chung, tổ chức trọng tài quy chế giám sát một phần tố tụng trọng tài, và giới hạn sự trợ giúp trong việc thành lập hội đồng trọng tài (chỉ định các trọng tài viên), dựa trên nguyện vọng của các bên cũng như các quy tắc tố tụng trọng tài của chính tổ chức đó. Tổ chức trọng tài có thể thông báo đơn kiện cho bên kia và yêu cầu bên đó trình bày rõ quan điểm về vụ kiện và việc thành lập hội đồng trọng tài. Đôi khi, tổ chức trọng tài có quyền ấn định một khoản tiền ước tính đủ để trả chi phí trọng tài, có quyền yêu cầu các bên thanh toán và khi kết thúc tố tụng, có quyền quyết định các chi phí cuối cùng. Tổ chức trọng tài quy chế cũng có thể giám sát quá trình thông báo cho các bên về quyết định được hội đồng 15