Luận văn Giải quyết tranh chấp tài sản chung của vợ, chồng khi ly hôn từ thực tiễn xét xử của tòa án nhân dân quận Ba Đình, Thành phố Hà Nội

Nội dung text: Luận văn Giải quyết tranh chấp tài sản chung của vợ, chồng khi ly hôn từ thực tiễn xét xử của tòa án nhân dân quận Ba Đình, Thành phố Hà Nội

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI LƯƠNG HẢI ANH GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP TÀI SẢN CHUNG CỦA VỢ, CHỒNG KHI LY HÔN TỪ THỰC TIỄN XÉT XỬ CỦA TÒA ÁN NHÂN DÂN QUẬN BA ĐÌNH, THÀNH PHỐ HÀ NỘI Chuyên ngành : Luật Kinh tế Mã số : 60.38.01.07 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS HÀ THỊ MAI HIÊN HÀ NỘI, 2016
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi; các số liệu, tư liệu được sử dụng trong Luận văn là trung thực, có xuất xứ rõ ràng; những phát hiện đưa ra trong Luận văn là kết quả nghiên cứu của chính tác giả Luận văn. TÁC GIẢ LUẬN VĂN LƯƠNG HẢI ANH
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CỦA PHÁP LUẬT VỀ GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP TÀI SẢN CHUNG CỦA VỢ CHỒNG KHI LY HÔN . 8 1.1. Khái niệm, ý nghĩa của giải quyết tranh chấp tài sản chung của vợ chồng khi ly hôn 8 1.2. Căn cứ pháp luật và trình tự, thủ tục giải quyết tranh chấp tài sản vợ chồng khi ly hôn 19 1.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến giải quyết tranh chấp tài sản chung của vợ, chồng khi ly hôn 30 Chương 2: THỰC TRẠNG LY HÔN VÀ THỰC TIỄN GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP TÀI SẢN CHUNG CỦA, VỢ CHỒNGTẠI TÒA ÁN QUẬN BA ĐÌNH, HÀ NỘI 34 2.1. Thực tiễn áp dụng pháp luật trong giải quyết tranh chấp tài sản chung của vợ chồng khi ly hôn qua các giai đoạn tố tụng tại tòa án Quận Ba Đình 34 2.2. Các phương thức giải quyết tranh chấp và vận dụng trong một số trường hợp cụ thể vào giải quyết tranh chấp tài sản của vợ chồng khi ly hôn của Tòa án Quận Ba Đình 43 Chương 3: MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VÀ TĂNG CƯỜNG HIỆU QUẢ GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP TÀI SẢN CHUNG CỦA VỢ, CHỒNG KHI LY HÔN 54 3.1. Một số giải pháp và kiến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật về giải quyết tranh chấp tài sản chung của vợ, chồng trong vụ án ly hôn 54 3.2. Một số giải pháp và kiến nghị nhằm tăng cường hiệu quả trong giải quyết tranh chấp về tài sản trong vụ án ly hôn 61 KẾT LUẬN 69 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 70
4. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLDS Bộ luật dân sự BLTTDS Bộ luật tố tụng dân sự năm 2004, sửa đổi, bổ sung năm 2011 HN&GĐ Hôn nhân và gia đình TAND Tòa án nhân dân TANDTC Tòa án nhân dân tối cao
5. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Chế độ tài sản của vợ chồng bao gồm các qui định về vấn đề sở hữu tài sản của vợ chồng; căn cứ xác lập tài sản chung và tài sản riêng của vợ, chồng; quyền và nghĩa vụ của vợ chồng đối với các loại tài sản đó; các trường hợp và nguyên tắc chia tài sản chung của vợ chồng Những qui định về chế độ tài sản của vợ chồng trong Luật Hôn nhân và gia đình (HN&GĐ) và hệ thống pháp luật Việt Nam đã có từ lâu; được nhà làm luật lựa chọn, "rút tỉa" theo thời gian, phù hợp với sự phát triển của các điều kiện kinh tế, văn hóa, xã hội, tập quán mà ngày càng thêm hoàn thiện. Theo hệ thống pháp luật về HN&GĐ của Nhà nước ta từ năm 1945 đến nay đã có nhiều qui định về chế độ tài sản của vợ chồng: Từ chế độ cộng đồng toàn sản của vợ chồng theo Luật HN&GĐ năm 1959, đến chế độ cộng đồng tạo sản của vợ chồng theo Luật HN&GĐ năm 1986 và 2000. Pháp luật điều chỉnh về chế độ tài sản của vợ chồng vừa mang tính khách quan, vừa thể hiện ý chí chủ quan của Nhà nước. Kế thừa và phát triển các qui định về chế độ tài sản của vợ chồng trong pháp luật Việt Nam, Luật HN&GĐ năm 2000 của Nhà nước ta (các điều 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 95) đã qui định chế độ cộng đồng tạo sản của vợ chồng tương đối cụ thể và có nhiều điểm mới. Thực hiện và áp dụng chế độ tài sản của vợ chồng những năm qua góp phần vào sự ổn định các quan hệ HN&GĐ, tạo cơ sở pháp lý thực hiện các quyền, nghĩa vụ về tài sản của vợ chồng. Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đã đạt được của pháp luật điều chỉnh vấn đề tài sản của vợ chồng, quá trình thực hiện và áp dụng Luật HN&GĐ năm 2000 về chế độ tài sản của vợ chồng cho thấy còn khá nhiều bất cập và vướng mắc. Mặc dù, đã có khá nhiều văn bản của các cơ quan nhà nước có thẩm quyền qui định, hướng dẫn áp dụng về chế độ tài sản của vợ chồng, nhưng do tính chất phức tạp và rất "nhạy cảm" từ các quan hệ HN&GĐ nói chung, trong đó có các 1
6. tranh chấp về tài sản giữa vợ và chồng. Thực tiễn áp dụng đã có nhiều quan điểm, nhận thức, đánh giá khác nhau, chưa có sự thống nhất từ phía các cơ quan nhà nước có thẩm quyền và cá nhân thực thi pháp luật, liên quan đến chế độ tài sản của vợ chồng. Trong báo cáo tổng kết và hướng dẫn đường lối xét xử của ngành Tòa án hàng năm, hầu như đều có các vấn đề về xác định và nguyên tắc chia tài sản giữa vợ chồng. Điều đó cho thấy các tranh chấp về tài sản giữa vợ chồng luôn là loại việc phức tạp, thường gặp nhiều khó khăn, vướng mắc khi áp dụng, hạn chế và có nhiều bất cập trong công tác thi hành án liên quan đến chế độ tài sản của vợ chồng. Nguyên nhân có nhiều, trong đó phải kể đến một số qui định của Luật HN&GĐ về chế độ tài sản của vợ chồng mới chỉ dừng lại ở tính chất định khung, nguyên tắc chung; các văn bản qui định chi tiết thi hành và hướng dẫn áp dụng chế độ tài sản của vợ chồng còn thiếu, chưa cụ thể, chưa theo kịp với sự phát triển kinh tế - xã hội trong điều kiện nền kinh tế thị trường có định hướng xã hội chủ nghĩa (XHCN). Bằng đề tài: "Chế độ tài sản của vợ chồng theo Luật Hôn nhân và gia đình Việt Nam", luận án làm sáng tỏ những qui định của pháp luật điều chỉnh chế độ tài sản của vợ chồng; cơ sở lý luận và thực tiễn của việc qui định về chế độ tài sản của vợ chồng và chỉ rõ những nội dung (điểm) mới, hợp lý và bất hợp lý, không thống nhất, chưa cụ thể của pháp luật điều chỉnh về chế độ tài sản của vợ chồng. Từ đó, luận án có các kiến nghị xác đáng nhằm hoàn thiện chế độ tài sản của vợ chồng theo Luật HN&GĐ Việt Nam. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Trong khoa học pháp lý từ trước đến nay, ở nước ta, chưa có nhiều công trình nghiên cứu chuyên sâu về chế độ tài sản của vợ chồng. Theo thời gian, bên cạnh những văn bản hướng dẫn áp dụng Luật HN&GĐ, mới chỉ có một số bài viết trên các Tạp chí Luật học, Tạp chí Tòa án nhân dân (TAND), Tạp chí Nhà nước và pháp luật nghiên cứu, đề xuất kiến nghị một số vấn đề liên quan đến chế độ tài sản của vợ chồng. Trong các giáo trình giảng dạy luật học tại các cơ sở đào tạo luật học ở nước ta những năm qua (giáo trình Luật dân sự Việt Nam, 2
7. giáo trình Luật HN&GĐ Việt Nam, giáo trình kỹ năng giải quyết các vụ án dân sự ) cũng mới chỉ đề cập đến một lượng kiến thức cơ bản và khái quát về chế độ tài sản của vợ chồng trong chương trình đào tạo cử nhân luật hoặc cán bộ pháp lý. Một số sách tham khảo liên quan đến chế độ tài sản của vợ chồng (Hỏi đáp về Luật HN&GĐ của một số tác giả như Nguyễn Thế Giai, Nguyễn Ngọc Điệp hoặc Trần Văn Sơn ) cũng mới chỉ đề cập một lượng kiến thức cơ bản, phổ thông hoặc trích đăng phụ lục các văn bản liên quan đến vấn đề HN&GĐ. Hàng năm, tại các cơ sở đào tạo luật học ở nước ta, đã có một số khóa luận tốt nghiệp cử nhân luật hoặc luận án cao học luật nghiên cứu về chế độ tài sản của vợ chồng (Nguyễn Văn Huyên: "Chế độ tài sản của vợ chồng theo Luật Hôn nhân và gia đình năm 1986"; Nguyễn Hồng Hải: "Xác định tài sản của vợ chồng - một số vấn đề lý luận và thực tiễn"). Song, các khóa luận và luận án này mới chỉ chủ yếu đề cập nghiên cứu một số vấn đề về chế độ tài sản của vợ chồng dựa theo các văn bản hướng dẫn áp dụng Luật HN&GĐ của các cơ quan nhà nước có thẩm quyền: Nội dung cơ bản của các qui định của Luật HN&GĐ về chế độ tài sản của vợ chồng, nguyên tắc và căn cứ xác định tài sản của vợ chồng Đã có một số cuốn sách tham khảo: "Một số vấn đề về pháp luật dân sự Việt Nam từ thế kỷ XV đến thời kỳ Pháp thuộc" của Viện Nghiên cứu Khoa học pháp lý - Bộ Tư pháp; "Chế độ hôn sản và thừa kế trong Luật dân sự Việt Nam" của Nguyễn Mạnh Bách có liên quan đến chế độ tài sản của vợ chồng ở góc độ lịch sử phát triển và hệ thống hóa nội dung chế độ tài sản của vợ chồng trong pháp luật Việt Nam, cho đến trước ngày Luật HN&GĐ năm 2000 có hiệu lực thi hành (01/01/2001). Vừa qua, tác giả cùng với thạc sĩ Ngô Thị Hường viết cuốn sách tham khảo "Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về Luật Hôn nhân và gia đình năm 2000"; "Bình luận Luật Hôn nhân và gia đình năm 2000" công trình khoa học đề tài cấp Viện (Viện Nghiên cứu Khoa học pháp lý - Bộ Tư pháp) đã được nghiệm thu. Tuy vậy, những công trình này cũng mới chỉ dừng lại ở việc giải thích nội dung các điều của Luật HN&GĐ năm 2000 qui định về vấn đề tài 3
8. sản của vợ chồng. Luận án là một công trình khoa học nghiên cứu riêng và chuyên sâu về chế độ tài sản của vợ chồng một cách toàn diện, có tính hệ thống trong kho tàng khoa học pháp lý Việt Nam. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1 Mục đích của đề tài Dựa trên cơ sở lý luận để nghiên cứu các qui định của luật thực định về chế độ tài sản của vợ chồng, tìm hiểu thực tiễn áp dụng luật thực định để giải quyết các tranh chấp về tài sản giữa vợ và chồng trong hoạt động xét xử của Tòa án. Từ đó, tìm hiểu những qui định bất cập, chưa cụ thể, trên cơ sở đó có những nhận xét, kiến nghị về hướng hoàn thiện pháp luật dự liệu về chế độ tài sản của vợ chồng theo Luật HN&GĐ năm 2000. 3.2 Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu những vấn đề lý luận về chế độ tài sản của vợ chồng. Với nhiệm vụ này, Luận văn đưa ra một số khái niệm khoa học trong nội hàm chế độ tài sản của vợ chồng; các đặc điểm, vai trò, ý nghĩa của chế độ tài sản của vợ chồng đối với sự tồn tại và phát triển của gia đình và xã hội; tìm hiểu một cách có hệ thống và đầy đủ về chế độ tài sản của vợ chồng trong pháp luật Việt Nam và pháp luật về HN&GĐ của một số nước trên thế giới. Từ đó, khẳng định tính tất yếu và cần thiết của chế độ tài sản của vợ chồng được qui định trong pháp luật; - Nghiên cứu các qui định của pháp luật hiện hành về chế độ tài sản của vợ chồng. Với nhiệm vụ này, luận án đi sâu phân tích nội dung các qui định về chế độ tài sản của vợ chồng theo Luật HN&GĐ năm 2000 và những ngành luật có liên quan (Luật Dân sự, Luật Đất đai ); tìm hiểu về mục đích, cơ sở của việc qui định các điều luật điều chỉnh chế độ tài sản của vợ chồng; phân tích tính kế thừa và phát triển, cũng như những điểm mới qui định về chế độ tài sản của vợ chồng theo Luật HN&GĐ năm 2000 để có cách hiểu đúng nhất, phù hợp với khoa học pháp lý về chế độ tài sản của vợ chồng và thực tiễn đời sống xã hội trong lĩnh vực HN&GĐ. Đồng thời, qua việc phân tích nội dung chế độ tài sản của vợ chồng trong luật thực 4
9. định, luận án cũng đưa ra những điểm bất cập, chưa hợp lý, thiếu tính khoa học của các qui định đó, để làm cơ sở cho các kiến nghị nhằm hoàn thiện chế độ tài sản của vợ chồng theo Luật HN&GĐ năm 2000; - Tìm hiểu thực tiễn áp dụng pháp luật về chế độ tài sản của vợ chồng qua hoạt động xét xử của ngành Tòa án giải quyết các tranh chấp từ quan hệ HN&GĐ liên quan trực tiếp về vấn đề tài sản giữa vợ và chồng. Qua đó, đánh giá về những thành công và hạn chế của việc áp dụng pháp luật về chế độ tài sản của vợ chồng; - Trên cơ sở phân tích nội dung và thực tiễn áp dụng chế độ tài sản của vợ chồng theo luật thực định, luận án nêu một số kiến nghị đề xuất hướng sửa đổi, bổ sung các qui định trong Luật HN&GĐ năm 2000 nhằm hoàn thiện chế độ tài sản của vợ chồng. Từ những nhiệm vụ trên đây, luận án được nghiên cứu chủ yếu trong phạm vi luật thực định qui định về chế độ tài sản của vợ chồng. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu - Các quy định của pháp luật hiện hành về quy trình, thủ tục, căn cứ pháp luật giải quyết tranh chấp về chia tài sản chung của vợ chồng khi ly hôn và thực tiễn việc giải quyết tại Tòa án. - Các vụ án cụ thể mà toà án đã xét xử giải quyết tranh chấp về chia tài sản chung của vợ chồng khi ly hôn. - Báo cáo tổng kết công tác xét xử của ngành toà án. 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi thời gian : Đề tài nghiên cứu đối tượng từ năm 200 cho đến nay. - Phạm vi không gian : Đề tài thực hiện nghiên cứu trên phạm vi quận Ba Đình, thành phố Hà Nội. - Phạm vi chuyên ngành : Luật Kinh tế. 5
10. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Xuất phát từ các nguyên lý của chủ nghĩa duy vật biện chứng và duy vật lịch sử theo quan điểm khoa học của chủ nghĩa Mác - Lênin: Tồn tại xã hội quyết định ý thức xã hội, đồng thời giữa chúng có mối liên hệ biện chứng. Pháp luật là một bộ phận của kiến trúc thượng tầng xã hội, được hình thành từ một cơ sở hạ tầng phù hợp. Pháp luật được coi là tấm gương phản chiếu xã hội, còn về phần mình, xã hội được coi là cơ sở thực tiễn của pháp luật. Về lý thuyết và thực tiễn cho thấy, các qui định của pháp luật phù hợp với sự phát triển của các điều kiện kinh tế, văn hóa, xã hội thì mới có tính khả thi trong quá trình thực hiện và áp dụng pháp luật; từ đó tạo cơ sở cho xã hội ổn định và phát triển. trong quá trình thực hiện đề tài này, 5.2. Phương pháp nghiên cứu Trong quá trình thực hiện đề tài này Luận văn sử dụng các biện pháp nghiên cứu như: + Phương pháp lịch sử được sử dụng khi nghiên cứu, tìm hiểu chế độ tài sản của vợ chồng qua các thời kỳ ở Việt Nam; + Phương pháp phân tích, tổng hợp được sử dụng khi phân tích các vấn đề liên quan đến chế độ tài sản của vợ chồng và khái quát những nội dung cơ bản của từng vấn đề được nghiên cứu trong luận án; + Phương pháp so sánh được thực hiện nhằm tìm hiểu qui định của pháp luật hiện hành với hệ thống pháp luật trước đây ở Việt Nam cũng như pháp luật của một số nước khác qui định về chế độ tài sản của vợ chồng. Qua đó, phân tích nét tương đồng và đặc thù của pháp luật Việt Nam qui định về chế độ tài sản của vợ chồng, phù hợp với điều kiện về kinh tế, văn hóa, xã hội và tập quán của gia đình truyền thống Việt Nam; + Phương pháp thống kê được thực hiện trong quá trình khảo sát thực tiễn hoạt động xét xử của ngành Tòa án, với các số liệu cụ thể giải quyết các tranh chấp từ quan hệ HN&GĐ liên quan đến tài sản giữa vợ và chồng. Tìm ra mối 6
11. liên hệ giữa các qui định của pháp luật với thực tiễn áp dụng đã phù hợp hay chưa? Các lý do? Từ đó mà xem xét nội dung qui định của pháp luật về chế độ tài sản của vợ chồng, với thực tiễn của đời sống xã hội nhằm nâng cao hiệu quả điều chỉnh của pháp luật về vấn đề này. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Hoàn thành luận văn này, tác giả hy vọng rằng, những kiến thức khoa học trong luận văn được sử dụng làm tài liệu tham khảo cho công tác nghiên cứu, giảng dạy luật học tại các cơ sở đào tạo luật ở nước ta; đặc biệt, đối với chuyên ngành luật HN&GĐ. Nội dung của luận văn có ý nghĩa thiết thực cho mọi cá nhân, đặc biệt là cho các cặp vợ chồng tìm hiểu các qui định về chế độ tài sản của vợ chồng; biết được cơ sở pháp lý tạo lập các loại tài sản chung và tài sản riêng của vợ, chồng; quyền và nghĩa vụ cụ thể của vợ, chồng đối với những loại tài sản này; các trường hợp và nguyên tắc phân chia tài sản của vợ chồng Từ đó, góp phần thực hiện pháp luật, xây dựng gia đình dân chủ, hòa thuận, hạnh phúc, bền vững. Chúng tôi tin tưởng rằng, những kiến nghị khoa học trong luận án được sử dụng trong công việc pháp điển hóa Luật HN&GĐ của Nhà nước ta; bởi lẽ, việc sửa đổi, bổ sung những qui định của Luật HN&GĐ (trong đó có chế độ tài sản của vợ chồng) là rất cần thiết, tạo cơ sở pháp lý vững chắc và thống nhất trong quá trình thực hiện và áp dụng chế độ tài sản của vợ chồng theo Luật HN&GĐ Việt Nam. 7. Cơ cấu của luận văn Luận văn ngoài lời mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1. Một số vấn đề lý luận của pháp luật về giải quyết tranh chấp tài sản chung của vợ chồng khi ly hôn Chương 2. Nội dung pháp luật hiện hành và thực tiễn áp dụng trong việc giải quyết tranh chấp tài sản chung của vợ, chồng tại Tòa án Quận Ba Đình Hà Nội. Chương 3. Một số giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật và tăng cường hiệu quả giải quyết tranh chấp tài sản chung của vợ, chồng khi ly hôn. 7
12. Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CỦA PHÁP LUẬT VỀ GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP TÀI SẢN CHUNG CỦA VỢ CHỒNG KHI LY HÔN 1.1. Khái niệm, ý nghĩa của giải quyết tranh chấp tài sản chung của vợ chồng khi ly hôn 1.1.1. Khái niệm tranh chấp tài sản chung của vợ chồng khi ly hôn Tranh chấp tài sản khi ly hôn là một quan hệ pháp lý tương đối phổ biến trong cuộc sống hiện đại. Để làm rõ nội hàm khái niệm tranh chấp tài sản chung của vợ chồng khi ly hôn cần thiết phải làm rõ một số khái niệm có liên quan. 1.1.1.1. Khái niệm tài sản chung của vợ chồng Tài sản được định nghĩa nhiều cách khác nhau tuỳ thuộc vào góc độ và mục đích tiếp cận. -Theo Tiêu chuẩn Thẩm định giá Việt Nam số 12: Tài sản bao gồm vật, tiền, giấy tờ có giá và các quyền tài sản. - Theo Bộ luật Dân sự năm 2005: Điều 163, tài sản bao gồm vật, tiền, giấy tờ có giá (như trái phiếu, cổ phiếu, kỳ phiếu ) và các quyền tài sản (như quyền tác giả, quyền sở hữu công nghiệp, quyền đối với giống cây trồng, quyền đòi nợ, quyền được nhận số tiền bảo hiểm đối với vật bảo đảm, quyền tài sản đối với phần vốn góp trong doanh nghiệp, quyền tài sản phát sinh từ hợp đồng ). Theo quy định tại Điều 181: Quyền tài sản là quyền trị giá được bằng tiền và có thể chuyển giao trong giao dịch dân sự, kể cả quyền sở hữu trí tuệ. Vậy, quyền sở hữu trí tuệ được coi là tài sản. Theo quy định tại Điều 164: thì quyền sở hữu bao gồm: quyền chiếm hữu, quyền sử dụng và quyền định đoạt tài sản của chủ sở hữu theo quy định của pháp luật (quyền chiếm hữu là quyền nắm giữ, quản lý tài sản; quyền sử dụng là quyền khai thác công dụng, hưởng hoa lợi, lợi tức từ tài sản; quyền định đoạt là quyền chuyển giao quyền sở hữu tài sản hoặc từ bỏ quyền sở hữu đó). 8
13. Chủ sở hữu là cá nhân, pháp nhân, chủ thể khác có đủ ba quyền là quyền chiếm hữu, quyền sử dụng, quyền định đoạt tài sản. - Theo Từ điển Việt Nam: Của cải vật chất dùng để sản xuất hoặc tiêu dùng: (tk: bảo vệ tài sản của nhân dân tịch thu tài sản). - Từ điển Wikipedia: Tài sản là của cải vật chất dùng vào mục đích sản xuất hoặc tiêu dùng. Khi phân loại tài sản theo chu kỳ sản xuất, ta có tài sản cố định và tài sản lưu động. Còn khi phân loại tài sản theo đặc tính cấu tạo của vật chất, ta có tài sản hữu hình và tài sản vô hình. Như vậy, từ những định nghĩa trên có thể thấy rằng Tài sản là những của cải vật chất có giá trị trong việc sản xuất hoặc tiêu dùng. Trên cơ sở đó, Tài sản chung vợ chồng là những tài sản được hình thành hoặc tạo ra phù hợp với những căn cứ xác lập tài sản chung vợ chồng theo quy định của Luật HN&GĐ và các quy định của pháp luật có liên quan khác. Tài sản chung vợ, chồng là tài sản thuộc sở hữu chung hợp nhất, khi vợ, chồng chưa phân chia tài sản thì không xác định được tỷ lệ tài sản của mỗi người. Khi hai bên thỏa thuận phân chia xong hoặc có quyết định phân chia của Tòa án thì phần tài sản của vợ, chồng trong khối tài sản chung mới được xác định. Đây là điểm khác biệt đặc trưng của tài sản chung vợ, chồng so với các tài sản chung theo phần. Tài sản chung của vợ và chồng thuộc sở hữu chung hợp nhất (trong hình thức sở hữu chung thì có sở hữu chung hợp nhất và sở hữu chung theo phần). Vợ, chồng có quyền và nghĩa vụ ngang nhau đối với tài sản chung (ngang nhau trong việc chiến hữu, sử dụng, định đoạt tài sản chung). Tài sản chung của vợ và chồng được chi dùng để bảo đảm nhu cầu của gia đình, thực hiện các nghĩa vụ chung của vợ, chồng. Việc xác lập, thực hiện giao dịch dân sự liên quan đến tài sản chung của vợ, chồng cần phải được sự đồng ý của cả vợ và chồng. Những tài sản có giá trị lớn (theo qui định của pháp luật) thì sự đồng ý này phải được thể hiện bằng văn bản. Còn những tài sản khác thì khi vợ (hoặc chồng) 9
14. xác lập, thực hiện giao dịch liên quan đến tài sản đó nhằm đáp ứng nhu cầu chung của gia đình thì đương nhiên được hiểu là đã được sự đồng ý của người kia. Vì vậy, khi một trong hai người xác lập, thực hiện giao dịch nhằm đáp ứng nhu cầu sinh hoạt thiết yếu của gia đình thì vợ, chồng phải chịu trách nhiệm liên đới. (22, Điều 25). 1.1.1.2. Khái niệm tranh chấp tài sản chung của vợ chồng khi ly hôn Ly hôn là chấm dứt quan hệ hôn nhân do Tòa án quyết định theo yêu cầu của vợ hoặc của chồng hoặc cả hai vợ chồng, hủy bỏ các trách nhiệm pháp lý và trách nhiệm của hôn nhân và các ràng buộc dân sự khác. Tòa án là cơ quan duy nhất có trách nhiệm ra phán quyết chấm dứt quan hệ hôn nhân của vợ chồng. Tranh chấp được Từ điển Tiếng Việt 2004 định nghĩa: Giành giật, giằng co nhau cái không rõ thuộc về bên nào hay Bất đồng, trái ngược nhau. (34, tr1165) Tranh chấp tài sản chung của vợ chồng khi ly hôn là việc phân định tài sản chung của vợ chồng có được trước khi ly hôn. Các tranh chấp về tài sản chung của vợ chồng khi ly hôn chủ yếu là các nội dung sau đây: - Tranh chấp về việc xác định tài sản chung hay tài sản riêng, đây là dạng tranh chấp phổ biến nhất (vì dụ như tài sản do vợ, chồng tạo lập được trong thời kỳ hôn nhân như nhà, đất nhưng trong giấy tờ mua bán hoặc giấy chứng nhận quyền sử dụng chỉ đứng tên vợ hoặc chồng; tài sản là của bố mẹ vợ hoặc chồng cho vợ chồng nhưng khi ly hôn thì bố mẹ lại thay đổi là chỉ cho con trai hoặc con gái hoặc cha mẹ đòi lại; tài sản riêng vợ chồng có trước khi kết hôn nhưng lại đưa vào sử dụng chung trong thời kỳ hôn nhân ). - Tranh chấp về việc xác định tài sản thuộc sở hữu chung của vợ chồng hay của gia đình (trong trường hợp vợ chồng sống chung cùng gia đình mà ly hôn). - Tranh chấp về việc phân chia hiện vật. - Tranh chấp về việc thỏa thuận giá trị tài sản tranh chấp. 10
15. - Tranh chấp về việc thực hiện nghĩa vụ dân sự đối với người thứ ba. Khi vợ chồng tranh chấp về chia tài sản chung thì họ khó thỏa thuận thống nhất trong việc phân chia tài sản chung nên cần có một cơ quan Nhà nước có đủ thẩm quyền tiến hành giải quyết việc chia tài sản chung của vợ chồng. Theo quy định của pháp luật hiện hành thì việc giải quyết ly hôn và chia tài sản chung của vợ chồng thuộc thẩm quyền giải quyết của Tòa án. Khi vợ, chồng có đơn gửi đến Tòa án yêu cầu giải quyết ly hôn và cùng với việc giải quyết ly hôn họ yêu cầu giải quyết về tài sản thì Tòa án sẽ tiến hành thụ lý vụ án, thực hiện các thủ tục, quy trình tố tụng đã được pháp luật quy định cụ thể trong Bộ luật Tố tụng dân sự như lấy lời khai, thu thập chứng cứ, hòa giải, định giá, mở phiên tòa (nếu hòa giải không thành) Các bước tố tụng này giúp Tòa án có thể xem xét, đánh giá chứng cứ, cân nhắc kỹ, quyết định về tính hợp pháp, hợp lý trong lời khai, chứng cứ do các bên đưa ra. Nếu đủ cơ sở pháp lý xác định tài sản tranh chấp là tài sản chung của vợ chồng thì Tòa án căn cứ vào quy định của Luật HN&GĐ hiện hành để giải quyết chia tài sản chung của vợ chồng. Việc giải quyết tranh chấp tài sản chung của vợ chồng khi ly hôn được hiểu là tổng hợp các hành vi tố tụng của Tòa án, đương sự và các chủ thể khác theo trình tự, thủ tục do luật định, được tính từ giai đoạn đương sự có đơn khởi kiện, Tòa án tiếp nhận và thụ lý đơn khởi kiện của đương sự cho đến các bước tố tụng khác như hòa giải, thu thập, nghiên cứu, đánh giá chứng cứ và đưa ra phán quyết cuối cùng dựa trên cơ sở các quy định của pháp luật về việc xác định tài sản chung và các nguyên tắc chia tài sản chung khi ly hôn nhằm đảm bảo sự công bằng, hợp tình, hợp lý cho vợ, chồng khi họ không thỏa thuận được việc phân chia tài sản chung. 1.1.2. Ý nghĩa của giải quyết tranh chấp tài sản chung của vợ chồng khi ly hôn 1.1.2.1. Vai trò của chế độ tài sản của vợ chồng 11
16. Xuất phát từ vị trí quan trọng của gia đình đối với xã hội, gia đình là nền tảng cơ bản, thể hiện tính chất và kết cấu của xã hội. Hôn nhân lại là cơ sở để tạo lập gia đình - tế bào của xã hội. Trong xã hội có giai cấp, các giai cấp thống trị đều thông qua Nhà nước, GĐ, trong đó có quan hệ hôn nhân, quan hệ vợ chồng. Trong mỗi chế độ xã hội cụ thể đều xây dựng một mô hình (kiểu) gia đình phù hợp với tính chất, kết cấu của chế độ xã hội đó. Lịch sử xã hội đã ghi nhận nhiều hình thái gia đình tương ứng với chế độ chủ nô, phong kiến, tư sản và gia đình XHCN với những đặc điểm và nội dung khác nhau, do các điều kiện kinh tế - xã hội chi phối. Trong quan hệ gia đình (dựa trên cơ sở hôn nhân, huyết thống, nuôi dưỡng), quan hệ vợ chồng có vai trò đặc biệt quan trọng. Quan hệ hôn nhân thường có tính chất bền vững "trăm năm", vợ chồng chung sống với nhau suốt đời, sinh đẻ, giáo dục, chăm sóc và nuôi dưỡng các con vì quyền lợi của gia đình và lợi ích của xã hội. Bên cạnh đời sống tình cảm, yêu thương gắn bó giữa vợ chồng, không thể không quan tâm tới đời sống vật chất, tiền bạc, tài sản của vợ chồng. Cuộc sống chung của vợ chồng, tính chất của quan hệ vợ chồng được xác lập đòi hỏi phải có khối tài sản chung của vợ chồng; bởi tài sản là cơ sở kinh tế của gia đình, đáp ứng các nhu cầu thiết yếu của gia đình, bảo đảm cho gia đình thực hiện được các chức năng xã hội của nó. Trước hết, chế độ tài sản của vợ chồng được pháp luật của Nhà nước ghi nhận (dù là chế độ tài sản theo thỏa thuận - chế độ tài sản ước định, hay theo các căn cứ pháp luật - chế độ tài sản pháp định) đều thực hiện vai trò nhằm điều chỉnh quan hệ tài sản giữa vợ chồng, tạo điều kiện để vợ chồng có những cách thức "xử sự" theo yêu cầu của pháp luật và phù hợp với đạo đức xã hội; Thứ hai, trong lĩnh vực HN&GĐ, Luật HN&GĐ điều chỉnh các quan hệ về nhân thân và tài sản phát sinh giữa vợ chồng, giữa cha mẹ và con, giữa các thành viên khác trong gia đình; trong đó, Luật HN&GĐ điều chỉnh trước tiên và chủ yếu nhóm các quan hệ nhân thân, nó quyết định tính chất và nội dung của 12
17. nhóm quan hệ tài sản (ví dụ, khi quan hệ vợ chồng được xác lập, lúc đó mới phát sinh các quyền và nghĩa vụ tài sản giữa vợ chồng như quyền và nghĩa vụ cấp dưỡng lẫn nhau, quyền đối với sở hữu chung hợp nhất, quyền thừa kế tài sản của nhau giữa vợ và chồng). Tuy vậy, việc thực hiện các quyền và nghĩa vụ tài sản giữa các chủ thể là thành viên của gia đình có tác dụng vô cùng quan trọng, đảm bảo các quyền và nghĩa vụ nhân thân được thực hiện trên thực tế. Ví như vợ, chồng thực hiện quyền sở hữu đối với tài sản chung nhằm đáp ứng nhu cầu đời sống chung của gia đình, từ đó nghĩa vụ yêu thương, chăm sóc lẫn nhau giữa vợ chồng, nghĩa vụ thương yêu, chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo dục các con mới được thực hiện phù hợp với đạo đức xã hội và qui định của pháp luật. Trên cơ sở đó xây dựng, củng cố chế độ HN&GĐ XHCN; xây dựng gia đình XHCN thực sự dân chủ, hòa thuận, hạnh phúc, bền vững - là tế bào, nền tảng của xã hội, tạo điều kiện cho xã hội bình ổn và phát triển. Hiện nay, ở nước ta đang tiến hành chính sách phát triển nền kinh tế hàng hóa nhiều thành phần theo định hướng XHCN; bên cạnh những thành tựu đã đạt được, do ảnh hưởng tiêu cực của nền kinh tế thị trường, đạo đức trong gia đình và xã hội bị xuống cấp nghiêm trọng; ở một số gia đình đã nảy sinh các hành vi giữa vợ chồng, cha mẹ và con không quan tâm, chăm sóc lẫn nhau, ngược đãi, hành hạ nhau, do nhiều nguyên nhân, trong đó có nguyên nhân về kinh tế. Thực hiện và áp dụng chế độ tài sản của vợ chồng góp phần củng cố, bảo đảm thực hiện các quyền và nghĩa vụ nhân thân giữa vợ chồng với nhau và giữa các thành viên trong gia đình; Thứ ba, chế độ tài sản của vợ chồng góp phần điều tiết, ổn định quan hệ tài sản trong giao lưu dân sự, kinh tế, thương mại. Trong suốt thời kỳ hôn nhân, nhằm đáp ứng lợi ích cá nhân vợ, chồng, quyền lợi của gia đình; vợ chồng phải ký kết rất nhiều hợp đồng dân sự với những người khác. Nhờ có chế độ tài sản của vợ chồng, các giao dịch đó được bảo đảm thực hiện, quyền lợi của vợ chồng, của người tham gia giao dịch liên quan đến tài sản của vợ chồng được 13
18. bảo vệ. Chế độ tài sản của vợ chồng định rõ về thành phần tài sản của vợ chồng và quyền hạn, nghĩa vụ của vợ, chồng đối với những tài sản mà vợ, chồng có được trước hoặc trong thời kỳ hôn nhân; quyền sở hữu của vợ chồng đối với từng loại tài sản chung hay tài sản riêng của vợ, chồng. Từ đó, khi vợ chồng thực hiện quyền sở hữu của mình, vì lợi ích chung của gia đình, của cá nhân vợ, chồng hay vì lợi ích của người khác được ổn định trong một trật tự pháp lý. Các kết ước liên quan đến tài sản do vợ, chồng thực hiện theo những mục đích cụ thể đối với từng loại tài sản đều phát sinh các hậu quả pháp lý nhất định. Trong đó, quyền lợi của người thứ ba tham gia giao dịch liên quan đến tài sản của vợ chồng cũng được pháp luật bảo vệ. Pháp luật về HN&GĐ của nhiều nước đều qui định vấn đề này. Theo Điều 220 BLDS Cộng hòa Pháp (Luật số 65-570 ngày 13/7/1965): "Mỗi bên vợ, chồng có thể một mình ký kết hợp đồng nhằm mục đích duy trì đời sống gia đình hoặc giáo dục con cái; bên kia có trách nhiệm liên đới đối với nghĩa vụ do việc ký kết này ". BLDS Nhật Bản tại Điều 761 cũng qui định: "Đối với các vấn đề chi tiêu hàng ngày, nếu chồng hoặc vợ thực hiện giao kết pháp lý với người thứ ba, thì cả vợ lẫn chồng đều phải chịu trách nhiệm liên đới và theo phần đối với các nghĩa vụ phát sinh từ đó ". Bởi tính chất cộng đồng của hôn nhân, tài sản chung của vợ chồng được sử dụng nhằm bảo đảm đời sống chung của gia đình. Nếu tài sản chung của vợ chồng không đủ chi dùng, thì vợ, chồng nếu có tài sản riêng phải có nghĩa vụ đóng góp tài sản riêng, bảo đảm cho các nhu cầu thiết yếu của gia đình. Các hợp đồng do một bên vợ, chồng ký kết với người khác vì nhu cầu thiết yếu của gia đình được coi là có hiệu lực, bên kia (chồng hoặc vợ) phải chịu trách nhiệm liên đới. Nói cách khác, pháp luật suy đoán rằng, luôn có sự thỏa thuận "mặc nhiên" của cả hai vợ chồng, dù hợp đồng đó chỉ do một bên vợ, chồng thực hiện. Những qui định này đều xuất phát từ việc bảo đảm đời sống chung của gia đình, vì lợi ích của vợ, chồng, của con cái. Như vậy, chế độ tài sản của vợ chồng bảo đảm được "trật tự" trong giao lưu dân sự, quyền và nghĩa vụ của các bên trong hợp đồng liên quan đến tài sản của vợ 14
19. chồng được thực hiện. Luật HN&GĐ năm 2000 của Nhà nước ta đã qui định: "Vợ hoặc chồng phải chịu trách nhiệm liên đới đối với giao dịch dân sự hợp pháp do một trong hai người thực hiện nhằm đáp ứng nhu cầu sinh hoạt thiết yếu của gia đình" [ 21, Điều 25 ]. Theo quy định Luật HN&GĐ năm 2014, chế độ tài sản chung của vợ, chồng dược quy định từ Điều 33 đến Điều 46 và từ Điều 59 đến Điều 64. 1.1.2.2. Ý nghĩa của chia tài sản của vợ chồng khi ly hôn Chế độ tài sản của vợ chồng với ý nghĩa là một chế định trong pháp luật về HN&GĐ được Nhà nước qui định dựa trên sự phát triển của các điều kiện kinh tế - xã hội. Nó thể hiện tính giai cấp, bản chất của chế độ chính trị - xã hội cụ thể. Nhìn vào chế độ tài sản của vợ chồng được qui định trong pháp luật của Nhà nước, người ta (có thể) nhận biết được trình độ phát triển của các điều kiện kinh tế - xã hội (tính khách quan) và ý chí của Nhà nước thể hiện bản chất của chế độ xã hội đó (tính chủ quan). Rõ ràng, tương ứng với mỗi chế độ xã hội cụ thể là một chế độ HN&GĐ do Nhà nước qui định bằng pháp luật hoặc thừa nhận bằng tập quán (trong đó có các qui định về chế độ tài sản của vợ chồng). Trong xã hội phong kiến, tư sản, nơi mà sự đối lập, đối kháng giai cấp, chế độ tư hữu, chế độ người bóc lột người được thừa nhận và bảo vệ, thể hiện ý chí của giai cấp phong kiến, tư sản, thì trong các quan hệ gia đình, quan hệ vợ chồng phản ánh sự bất công, bất bình đẳng giữa nam và nữ, giữa vợ và chồng mà pháp luật công khai bảo vệ hay tập quán "mặc nhiên" thừa nhận. Trong gia đình, cha mẹ có "toàn quyền" gia trưởng đối với con; trong quan hệ vợ chồng, người vợ phụ thuộc người chồng về mọi phương diện, cả các quan hệ nhân thân và tài sản. Người chồng là gia trưởng, là "chúa tể" trong gia đình. Người vợ ở đâu, làm gì, đều phải được chồng cho phép. Người vợ chỉ được hành xử nghề nghiệp riêng biệt trừ phi chồng không phản kháng. BLDS Pháp năm 1804 ở những năm đầu thực hiện đã đặt người vợ ở vào tình trạng "vô năng cách" (không có năng lực pháp lý). Hệ thống pháp luật dưới chế độ phong kiến, thực dân ở nước ta trước 15