Luận văn Giải quyết tranh chấp hợp đồng tín dụng theo pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Quảng Trị

Nội dung text: Luận văn Giải quyết tranh chấp hợp đồng tín dụng theo pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Quảng Trị

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI LÊ THỊ HUYỀN TRANG GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP HỢP ĐỒNG TÍN DỤNG THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG DÂN SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN TỈNH QUẢNG TRỊ LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI, năm 2017
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI LÊ THỊ HUYỀN TRANG GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP HỢP ĐỒNG TÍN DỤNG THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG DÂN SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN TỈNH QUẢNG TRỊ Chuyên ngành : Luật kinh tế Mã số : 60.38.01.07 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. BÙI NGUYÊN KHÁNH HÀ NỘI, năm 2017
3. LỜI CÁM ƠN Để hoàn thành chương trình thạc sĩ và luận văn này, đầu tiên, tôi xin gửi lời cảm ơn đến các thầy cô Học viện khoa học xã hội đã tạo mọi điều kiện tốt nhất và hỗ trợ cho tôi trong suốt thời gian tham gia học tập và thực hiên luận văn. Đặc biệt, tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến PGS.TS. Bùi Nguyên Khánh trong thời gian qua đã nhiệt tình, dành nhiều thời gian tâm huyết để trực tiếp hướng dẫn nghiên cứu và giúp tôi hoàn thành luận văn này. Cuối cùng, tôi xin chân thành cảm ơn các cô chú cán bộ Tòa án nhân dân tỉnh Quảng Trị đã chỉ bảo tận tình trong việc thu thập nguồn tư liệu, số liệu cho bài viết của mình, góp phần giúp tôi hoàn thành luận văn này. Lê Thị Huyền Trang
4. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan những số liệu, kết quả nghiên cứu sử dụng trong Luận văn này là trung thực và chưa được sử dụng trong bất kì công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ trong luận văn đều đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Học viện Khoa học Xã hội. Tác giả luận văn Lê Thị Huyền Trang
5. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 CHƢƠNG 1. KHÁI QUÁT CHUNG VỀ HỢP ĐỒNG TÍN DỤNG VÀ GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP HỢP ĐỒNG TÍN DỤNG THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG DÂN SỰ VIỆT NAM 7 1.1. Khái quát chung về hợp đồng tín dụng 7 1.2. Tranh chấp về hợp đồng tín dụng 20 1.3. Giải quyết tranh chấp hợp đồng tín dụng theo pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam 35 CHƢƠNG 2. THỰC TIỄN GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP HỢP ĐỒNG TÍN DỤNG THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG DÂN SỰ VIỆT NAM TẠI TỈNH QUẢNG TRỊ VÀ MỘT SỐ KIẾN NGHỊ 46 2.1. Thực tiễn tình hình giải quyết tranh chấp hợp đồng tín dụng theo pháp luật tố tung dân sự Việt Nam tại tỉnh Quảng Trị 46 2.2. Một số vụ án tranh chấp hợp đồng tín dụng trong thực tiễn xét xử của Tòa án nhân dân tỉnh Quảng Trị 48 2.3. Một số kiến nghị hoàn thiện pháp luật về hợp đồng tín dụng 66 KẾT LUẬN 72 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
6. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLDS : Bộ luật dân sự BLTTDS : Bộ luật tố tụng dân sự HĐTD : Hợp đồng tín dụng KDTM : Kinh doanh thương mại NHNN : Ngân hang nhà nước TCTD : Tổ chức tín dụng TAND : Tòa án nhân dân TNHH : Trách nhiệm hữu hạn TMDV : Thương mại dịch vụ TMCP : Thương mại cổ phần
7. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong điều kiện nền kinh tế thị trường ở nước ta hiện nay, tín dụng ngân hàng đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy tăng trưởng kinh kế. Nó không chỉ đáp ứng được phần lớn nhu cầu về vốn cho hoạt động sản xuất kinh doanh trong nền kinh tế mà thông qua hoạt động tín dụng ngân hàng còn tạo ra một phần lợi nhuận cho các tổ chức tín dụng và chính yếu tố này lại trở thành động lực thúc đẩy các tổ chức tín dụng huy động vốn tạm thời nhàn rỗi trong nhân dân để mở rộng hoạt động cho vay. Kinh tế càng phát triển, nhu cầu về vốn càng lớn thì vai trò của các tổ chức tín dụng trong việc đáp ứng vốn cho nền kinh tế trên cơ sở hợp đồng tín dụng càng trở nên quan trọng. Chính sách tín dụng ngân hàng trở thành một vấn đề không thể xem nhẹ trong các chính sách kinh tế của đất nước.Một trong những đặc trưng cơ bản của hợp đồng tín dụng là sự chứa đựng nguy cơ rủi ro rất lớn cho quyền lợi của bên cho vay vì theo cam kết trong hợp đồng tín dụng bên cho vay chỉ có thể đòi tiền của bên vay sau một thời hạn nhất định, nếu thời hạn cho vay càng dài thì nguy cơ rủi ro và bất trắc càng lớn, vì thế mà các tranh chấp phát sinh từ hợp đồng cũng thường xảy ra với số lượng và tỷ lệ lớn hơn so với các hợp đồng khác. Tại các tổ chức tín dụng, đặc biệt là ở các ngân hàng, hợp đồng tín dụng ngân hang được sử dụng nhiều trong giao dịch với các đối tác của mình. Một khi lợi ích của một trong hai bên đã không đạt được sẽ dẫn đến mâu thuẫn, hai bên không thể đi đến thỏa thuận với nhau được thì lúc đó tranh chấp của các bên trong hợp đồng tín dụng sẽ được đưa ra giải quyết ở tòa án. Việc giải quyết các tranh chấp hợp đồng tín dụng theo pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam đóng vai trò rất quan trọng trong việc góp phần bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các bên, tổ chức, cá nhân, giữ gìn trật tự an toàn xã hội và đặc biệt là góp phần đưa đất nước phát triển đi lên như mục 1
8. tiêu của Đảng và Nhà nước ta đề ra. Tòa án nhân dân là chủ thể đặc biệt của Pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam vì là một hoạt động rất đặc biệt mang tính kĩ năng nghề nghiệp cao; do đó hoạt động xét xử của Tòa án phải đảm bảo công trình, nhanh chóng, chính xác và kịp thời tránh tình trạng tồn đọng án, giải quyết án kéo dài, dễ gây phiền hà, mệt mỏi cho các bên đương sự. Do vậy, việc nghiên cứu thực tiễn về giải quyết tranh chấp hợp đồng tí dụng tại Tòa án được nhiều người quan tâm. Đồng thời việc giải quyết tranh chấp này còn góp phần đảm bảo quyền và lợi ích của đương sự, đảm bảo môi trường kinh doanh lành mạnh. Trên địa bàn tỉnh Quảng Trị trong thời gian qua vẫn còn nhiều tranh chấp tín dụng không thể được giải quyết một cách đầy đủ, đáp ứng yêu cầu bảo vệ công lý. Thực tiễn giải quyết các tranh chấp tại Tòa án nhân dân tỉnh Quảng Trị đối với các vụ án phát sinh từ hợp đồng tín dụng cũng khẳng định điều đó. Tranh chấp hợp đồng là hiện tượng khó tránh trong hoạt động của doanh nghiệp, thương nhân kể cả trong lĩnh vực thương mại, cụ thể hơn là trong lĩnh vực tín dụng. Trong đó, nguyên nhân chủ yếu xảy ra tranh chấp là bên vay vi phạm hợp đồng dân sự vay tài sản, bên vay đến hạn không trả nợ theo thỏa thuận trong hợp đồng vay tín dụng. Việc không trả nợ của bên vay đối với bên cho vay có rất nhiều nguyên nhân, trong đó nguyên nhân chủ yếu là do làm ăn thua lỗ, không thu hồi vốn kịp thời dẫn đến tình trạng vi phạm hợp đồng. Để tìm hiểu rõ hơn trong việc giải quyết các tranh chấp hợp đồng tín dụng theo Pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam gặp những thuận lợi, khó khan nào, trình tự giải quyết như thế nào, vấn đề đảm bảo công bằng giữa lợi ích các bên như thế nào, việc áp dụng pháp luật giải quyết gặp những thuận lợi và khó khăn gì trên thực tế nên đó cũng là lý do mà người viết lựa chọn đề tài “Giải quyết tranh chấp hợp đồng tín dụng theo pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam từ thực tiễn tỉnh Quảng Trị” để làm đề tài luận văn tốt nghiệp cao học 2
9. luật. Sự lựa chọn này giúp người viết vừa hoàn thành nhiệm vụ của một học viên chương trình đào tạo thạc sĩ chuyên ngành Luật kinh tế vừa đóng góp thêm những căn cứ lý luận và thực tiễn cho việc hoàn thiện pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam về giải quyết tranh chấp hợp đồng tín dụng. 2. Tình hình nghiên cứu của đề tài Hiện nay, ở Việt Nam các công trình nghiên cứu liên quan đến lĩnh vực tín dụng ngân hang nói chung và giải quyết tranh chấp hợp đồng tín dụng nói riêng có nhiều công trình nghiên cứu ở những khía cạnh khác nhau như: “Tranh chấp hợp đồng và các phương thức giải quyết tranh chấp hợp đồng” của Tiến sỹ Phan Chí Hiếu (2005), Trường Đại học Luật Hà Nội; “Một số vấn đề pháp lý về hợp đồng tín dụng và thời hiệu khởi kiện vụ án kinh tế về tranh chấp hợp đồng tín dụng” của Thạc sỹ Nguyễn Quỳnh Chi (2010), Trường Đại học Luật Hà Nội; “Pháp luật về giải quyết tranh chấp phát sinh từ hợp đồng tín dụng bằng con đường Tòa án ở Việt Nam” của Thạc sỹ Trần Thị Thùy Trang (2014), Trường Đại học quốc gia Hà Nội; “Giải quyết tranh chấp thương mại bằng phương thức thương lượng, hòa giải - Những vấn đề lý luận và thực tiễn”của Thạc sỹ Nguyễn Hoài Sơn (2004), Trường Đại học Luật Hà Nội Các công trình nghiên cứu trên đề cập các khía cạnh khác nhau của hợp đồng tín dụng, phương thức giải quyết tranh chấp hợp đồng tín dụng. Phần lớn các công trình này đề cập đến các tranh chấp hợp đồng tín dụng và các biện pháp đảm bảo thực hiện hợp đồng tín dụng. Nhiều kết quả nghiên cứu trong các công trình nêu trên có giá trị khoa học cao và sẽ được người viết kế thừa. Để tránh trùng lặp với những kết quả nghiên cứu của các công trình đã công bố, nội dung của Luận văn này hướng tới việc phân tích toàn diện, liên ngành đối với những vấn đề lý luận cơ bản về hợp đồng tín dụng, giải quyết tranh chấp phát sinh từ hợp đồng tín dụng, phân tích những vấn đề mà trong thực tiễn giải quyết tranh chấp hợp đồng tín dụng theo pháp luật tố 3
10. tụng dân sự Việt Nam nói chung. Luận văn lấy thực tiễn giải quyết tranh chấp hợp đồng tín dụng tại Tòa án nhân dân tỉnh Quảng Trị nói riêng làm tình huống nghiên cứu cụ thể. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu đề tài 3.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu lý luận, thực tiễn giải quyết tranh chấp hợp đồng tín dụng theo pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam tại tỉnh Quảng Trị để đưa ra các kiến nghị nhằm góp phần hoàn thiện pháp luật về hợp đồng tín dụng. 3.2. Nhiệm vụ của đề tài Để đạt được mục đích này, luận văn đặt ra và giải quyết các nhiệm vụ nghiên cứu như sau: - Phân tích và làm rõ một số quy định của pháp luật về hợp đồng tín dụng. - Thực tiễn giải quyết tranh chấp hợp đồng tín dụng theo pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam tại Tòa án nhân dân tỉnh Quảng Trị trong những năm qua. - Đưa ra phương hướng và giải pháp hoàn thiện pháp luật thông qua việc giải quyết hợp đồng tín dụng theo pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam 4. Đối tƣợng và pham vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng của đề tài này là các quy định của pháp luật hiện hành việc giải quyết tranh chấp hợp đồng tín dụng. Luận văn phân tích thực tiễn xét xử các các vụ án về tranh chấp hợp đồng tín dụng trên địa bàn tỉnh Quảng Trị để nhận diện vấn đề nảy sinh từ thực tiễn. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nghiên cứu của đề tài này những vấn đề khác nhau trong giải quyết tranh chấp về hợp đồng tín dụng theo pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam qua thực tiễn xét xử tại Tòa án nhân dân tỉnh Quảng Trị. 4
11. 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu đề tài 5.1. Phương pháp luận Trong quá trình nghiên cứu đề tài, người viết đã sử dụng phương pháp biện luận biện chứng duy vật của triết học Mác – Lenin. Ngoài ra, người viết sử dụng kết hợp nhiều phương pháp nghiên cứu cụ thể phù hợp như: thống kê, phân tích,tổng hợp, so sánh, diễn giải và quy nạp. 5.2. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp nghiên cứu tài liệu: Tiến hành thu thập các công trình khoa học có liên quan đến đề tài nghiên cứu; các tài liệu, văn bản pháp luật về hoạt động giải quyết tranh chấp thương mại. - Phương pháp thống kê: trên cơ sở các tài liệu, số liệu tiến hành thu thập, phân tích, đánh giá, tổng hợp để rút ra những kết luận về thực trạng tình hình, kết quả hoạt động giải quyêt tranh chấp thương mại bằng phương thức Tòa án. - Phương pháp phân tích, tổng hợp được sử dụng để phân tích, lý giải, lập luận những vấn đề về hợp đồng tín dụng và giải quyết tranh chấp hợp đồng tín dụng theo pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam. - Phương pháp so sánh được dung để so sánh các loại tranh chấp có tính chất gần giống với tranh chấp hợp đồng tín dụng để thấy rõ điểm giống nhau và khác nhau của tranh chấp hợp đồng tín dụng trong luật chuyên ngành, luật chung, từ đó có thể xác định được bản chất và đặc trưng của tranh chấp hợp đồng tín dụng. - Phương pháp diễn giải, quy nạp được sử dụng để đưa ra định hướng và các giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam về giải quyết tranh chấp hợp đồng tín dụng. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của đề tài 6.1.Ý nghĩa về mặt lý luận Ý nghĩa lý luận của đề tài là góp phần bổ sung và phát triển lý luận về 5
12. vai trò của pháp luật và áp dụng pháp luật trong giải quyết tranh chấp về hợp đồng tín dụng theo pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam. 6.2. Ý nghĩa về mặt thực tiễn Ý nghĩa thực tiễn của đề tài là quá trình nghiên cứu luận văn sẽ rút ra được nhiều điều bổ ích có thể áp dụng cho công tác giảng dạy tại các trường, đồng thời giúp ích cho công việc của các cán bộ ngành Tòa án đang giải quyết các vụ án về tranh chập hợp động tín dụng. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài Phần mở đầu, Kết luận và Danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn được trình bày trong 3 chương: Chương 1: Khái quát chung về hợp đồng tín dụng và giải quyết tranh chấp hợp đồng tín dụng theo pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam. Chương 2: Thực trạng giải quyết tranh chấp hợp đồng tín dụng theo pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam qua thực tiễn tỉnh Quảng Trị. Chương 3: Một số giải pháp và kiến nghị qua thực tiễn về giải quyết tranh chấp hợp đồng tín dụng theo pháp luật tố tụng dân sự Việt Nam tại tỉnh Quảng Trị. 6
13. CHƢƠNG 1 KHÁI QUÁT CHUNG VỀ HỢP ĐỒNG TÍN DỤNG VÀ GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP HỢP ĐỒNG TÍN DỤNG THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG DÂN SỰ VIỆT NAM 1.1. Khái quát chung về hợp đồng tín dụng 1.1.1. Bản chất của hợp đồng tín dụng Hợp đồng tín dụng về bản chất là sự thỏa thuận giữa bên vay và bên cho vay nhằm làm phát sinh các quyền và nghĩa vụ pháp lý của mỗi bên. Ở phương diện này, các nhà luật học lẫn các nhà kinh tế học đều dễ thống nhất với nhau. Trong các tài liệu giảng dạy về ngân hàng, về tín dụng và đặc biệt là về luật ngân hàng, bản chất kể trên của hợp đồng tín dụng đều được thể hiện dù dưới những cách diễn đạt khác nhau. Giáo trình Luật ngân hàng của Trường Đại học Luật Hà Nội định nghĩa “hợp đồng tín dung là thỏa thuận bằng văn bản giữa tổ chức tín dụng (bên cho vay) với khách hàng là tổ chức, cá nhân (bên vay) theo đó tổ chức tín dụng thỏa thuận ứng trước một số tiền cho khách hàng sử dụng trong thời gian nhất định với điều kiến có hoàn trả gốc và lãi, dựa trên sự tín nhiệm”. Giáo trình Luật ngân hàng của các cơ sở đào tạo khác cũng có những định nghĩa tương tự về hợp đồng tín dụng và bản chất của nó. Tuy nhiên, xem xét kỹ bản chất của hợp đồng tín dụng, có thể tìm thấy những khác nhau trong cách tiếp cận của các nhà luật học và các nhà kinh tế về bản chất của hợp đồng. Các nhà luật học thường nhấn mạnh đến yếu tố ý chí của thỏa thuận, tìm cách xác định xem sự thỏa thuận của các bên có đích thực phù hợp với ý chí của các bên hay không nhằm loại trừ những trường hợp thỏa thuận không có hiệu lực (vô hiệu) hoặc có thể bị vô hiệu. Một thỏa thuận tạo nên hợp đồng tín dụng có thể bị vô hiệu nếu thỏa thuận đó hình 7
14. thành dựa trên sự lừa dối, cưỡng bức. Pháp luật Việt Nam cũng như pháp luật các nước khác trên thế giới đều coi những thỏa thuận, bao gồm thỏa thuận tín dụng vô hiệu do lừa dối, cưỡng bức trừ trường hợp bên bị lừa dối, bị cưỡng bức song vẫn chấp nhận việc vay hoặc cho vay. Bên cho vay và bên vay có thể thỏa thuận ký hợp đồng tín dụng khi bên cho vay bị lừa dối rằng bên vay là một pháp nhân có đủ năng lực pháp luật hoặc năng lực hành vi nhưng trên thực tế không phải như vậy. Bằng các thủ đoạn khác nhau, bên vay đã làm cho bên cho vay tin vào tư cách pháp lý của mình để ký hợp đồng tín dụng. Tương tự, bên vay có thể dùng những biện pháp vũ lực hay đe dọa bằng vũ lực để bên cho vay phải ký hợp đồng tín dụng. Cả trong hai trường hợp, thỏa thuận này đều không phù hợp với ý chí của bên cho vay. Với trường hợp thứ nhất, bên cho vay đã có thể không ký hợp đồng tín dụng nếu bên vay không thực hiện thủ đoạn lừa dối. Trong trường hợp thứ hai, bên cho vay không hề muốn ký hợp đồng tín dụng nhưng đã buộc phải làm như vậy do bên vay đe dọa bằng vũ lực. Hợp đồng tín dụng có thể bị vô hiệu để thỏa thuận xác lập nó bị chi phối bởi yếu tố nhầm lẫn. Nhầm lẫn làm cho ý chí của các bên tham gia hợp đồng tín dụng bị sai lệch. Ví dụ, bên vay và bên cho vay ký hợp đồng tín dụng với giá trị 500.000 US$ song trong hợp đồng này lại ghi thành 5.000.000US$. Trong trường hợp này ý chí của hai bên thực sự hướng tới khoản vay 500000US$. Hợp đồng này sẽ bị tòa án coi là vô hiệu nếu một trong hai bên yêu cầu tòa án tuyên bố hợp như vậy. Trong thực tiễn việc xác định nhầm lẫn với lừa dối là khá khó khăn. Mặt khác hậu quả pháp lý của việc nhầm lẫn do lỗi của một bên và do lỗi của hai bên cũng có sự khác nhau. Như vậy, từ góc nhìn pháp lý, người ta nhấn mạnh sự phù hợp giữa ý chí với hành vi của các bên tham gia quan hệ tín dụng. Sự thỏa thuận của các bên trong hợp đồng tín dụng phải phù hợp với ý chí đích thực của các bên 8
15. tham gia mối quan hệ hợp đồng này. Hợp đồng tín dụng được nhìn từ góc độ kinh tế là thỏa thuận chuyển giao vốn, là quan hệ tín dụng. Các nhà kinh tế thường nhấn mạnh mối quan hệ tín dụng này ở góc độ rủi ro và tín nhiệm nhiều hơn. Các nhà kinh tế học thường quan tâm rủi ro nằm ở việc bên vay có thể trả được nợ vay hay không. Đây là quan tâm lớn của các nhà kinh tế khi phân tích quan hệ hợp đồng tín dụng. Chính vì thế cảnh báo mà các nhà kinh tế học thường dùng trong hoạt động tín dụng là “bất cứ thằng ngốc nào cũng có thể cho vay tiền song thu nợ thì phải cần tới cái đầu thông minh”. Các nhà kinh tế gắn rủi ro ro với mức độ tín nhiệm. Các nhà kinh tế khuyến nghị người vay cần hiểu rõ về doanh nghiệp trước khi quyết định cho vay, song song với việc đánh giá đánh giá các báo cáo tài chính là việc đánh giá chất lượng quản lý của doanh nghiệp và cần xem xét thái độ nôn nóng xin vay tiền. Điều dễ nhận thấy trong các phân tích của các nhà kinh tế đối với quan hệ tín dụng là mối quan tâm đặc biệt đối với mức độ tín nhiệm của doanh nghiệp, của người vay. Đã có nhiều bảng chỉ số đánh giá mức độ tin cậy về an toàn tín dụng được áp dụng không chỉ đối với doanh nghiệp mà cả đối với quốc gia. Như vậy, hợp đồng tín dụng nhìn từ góc độ của các nhà kinh tế nhấn mạnh đến yếu tố rủi ro và mức độ tín nhiệm dựa trên những thông số kinh tế, tài chính. Nói cách khác, các nhà kinh tế khi nhìn hợp đồng tín dụng, họ cố tìm ra yếu tố rủi ro và mức độ tín nhiệm của bên vay. 1.1.2. Đặc điểm hợp đồng tín dụng Hợp đồng tín dụng mang những đặc điểm chung của hợp đồng nhưng vẫn có những nét khac biệt cụ thể như sau: - Hợp đồng tín dụng ngân hang phải luôn được kí kết dưới hình thức văn bản. Chỉ có hình thức văn bản mới có thể đảm bảo cho hợp đồng tín dụng có hiệu lực pháp lý và khi có tranh chấp xảy ra, hợp đồng tín dụng sẽ là căn 9
16. cứ xác thực nhất để các cơ quan tài phán giải quyết tranh chấp. Hình thức văn bản không chỉ giúp đảm bảo độ tin cậy đối với các bên trong hợp đồng tín dụng và đối với cả bên thứ ba, chẳng hạn như bên cung cấp hang hóa dịch vụ cho bên vay. - Hợp đồng tín dụng có đối tượng là những khoản vốn được thể hiện dưới hình thức tiền tệ. Vốn tiền tệ trong hợp đồng tín dụng có thể là tiền đồng Việt Nam hoặc ngoại tệ. Nhờ đó hoạt động cho vay đã trở thành hoạt động sinh lời chủ yếu của các tổ chức tín dụng và trở thành một hình thức tín dụng phổ biến trong nền kinh tế thị trường. Về nguyên tắc đối tượng của hợp đồng tín dụng bao giờ cũng là một số tiền xác định, được các bên thỏa thuận và ghi rõ trong hợp đồng. - Một bên chủ thể của hợp đồng tín dụng bắt buộc là tổ chức tín dụng được thành lập và hoạt động cho vay theo Luật các tổ chức tín dụng năm 2010 và các văn bản liên quan; có chức năng hoạt động, kinh doanh tín dụng. Tổ chức tín dụng bao gồm ngân hang và các tổ chức tín dụng phi ngân hang. Bên cho vay có thể là một hoặc nhiều tổ chức tín dụng (trường hợp cho vay hợp vốn) thỏa mãn điều kiện luật định. - Hợp đồng tín dụng phải được tuân thủ chặt chẽ về các nội dung bắt buộc, năng lực chủ thể của các bên tham gia quan hệ tín dụng, mục đích sử dụng vốn vay, giới hạn vốn vay, lãi suất vay và bảo đảm thực hiện hợp đồng, phương pháp giải quyết tranh chấp. Tổ chức tín dụng không được cho vay vốn nhằm đáp ứng các nhu cầu bị cấm theo quy định của pháp luật. 1.1.3. Phân loại hợp đồng tín dụng Tùy vào từng tính chất phân loại của tín dụng ngân hang mà hợp đồng tín dụng ngân hàng có cách phân loại riêng theo từng loại tín dụng ngân hàng. Nếu căn cứ vào thời hạn cho vay, hợp đồng tín dụng ngân hàng chia 10
17. thành 3 loại: Hợp đồng tín dụng ngân hàng ngắn hạn: Là loại hợp đồng tín dụng có thời hạn dưới một năm và thường áp dụng với trường hợp để vay bổ sung thiếu hụt tạm thời về vốn lưu động hoặc cho vay sửa chữa lớn tài sản cố định của doanh nghiệp. Đây là loại cho vay phổ biến ở các ngân hàng thương mại và trong quan hệ cấp vốn ngắn hạn, trong quan hệ cấp tín dụng của ngân hàng trung ương với các tổ chức tín dụng và ngân hàng Nhà nước. Hợp đồng tín dụng ngân hàng trung hạn: Là loại hợp đồng tín dụng ngân hàng có thời gian từ 01- 03 năm. Loại tín dụng này áp dụng cho vay để mua sắm tài sản cố định, cải tiến, đổi mới hệ thống kĩ thuật, mở rộng và xây dựng các công trình quy mô nhỏ, thời gian thu hồi vốn nhanh. Hợp đồng tín dụng ngân hàng dài hạn: Là loại hợp đồng tín dụng ngân hàng có thời gian trên 03 năm, loại tín dụng này chủ yếu đầu tư vào xây dựng những xí nghiệp mới, cải tiến và mở rộng cơ sở sản xuất mới với quy mô lớn hoặc các công trình cơ sở hạ tầng như: cầu đường, bến cảng, sân bay Ý nghĩ pháp lý của việc phân loại hoạt động cho vay của tổ chức tín dụng theo tiêu chí thời hạn vay: - Đối với người làm luật thì việc phân loại các hình thức cho vay của các tổ chức tín dụng theo thời hạn vay vốn là một trong các tiêu chí để quy định các biện pháp bảo đảm rủi ro về khả năng chi trả của các tổ chức tín dụng là xây dựng khung lãi suất cơ bản cho từng hình thức một cách phù hợp. - Đối với người đi vay thì việc phân loại các hình thức cho vay như trên với các hình thức lãi suất khác nhau sẽ giúp cho những người có nhu cầu vay vốn lựa chọn được hình thức vay phù hợp nhất với mình cả về thời gian và chi phí. - Đối với bên cho vay (tổ chức tín dụng) thì phân loại dựa trên thời gian vay giúp cho tổ chức tín dụng có thể chủ độnghơn trong việc sử dụng nguồn vốn của mình, chọn lựa đối tượng được vay vốn, điều chỉnh hoạt động cho 11
18. vay một cách hợp lý và đem lại hiệu quả cao nhất. Nếu căn cứ vào đối tượng tín dụng cho vay, hợp đồng tín dụng ngân hàng chia làm hai loại: Hợp đồng tín dụng vốn cố định: Là loại tín dụng để hình thành vốn cố định cho các tổ chức kinh tế như mua sắm máy móc, thiết bị xây dựng mới, mở rộng sản xuất. Hợp đồng tín dụng vốn lưu động: Là loại tín dụng hình thành vốn lưu động của các tổ chức kinh tế như cho vay dự trữ hang hóa, cho vay chi phí sản xuất hoặc để thanh toán các khoản nợ. Nếu căn cứ vào mức độ tín nhiệm của ngân hang, hợp đồng tín dụng chia thàng hai loại: Hợp đồng tín dụng ngân hàng không cần đảm bảo: biểu hiện dưới hình thức đảm bảo bằng tín chấp, được ngân hàng áp dụng đối với những khách hàng đáng tin cậy. Hợp đồng tín dụng ngân hàng có đảm bảo: áp dụng đối với những khách hàng mà năng lực tài chính thấp, hiệu quả kinh doanh không cao hoặc ít có quan hệ tín dụng với ngân hàng, nghĩa là rủi ro cao. Ngân hàng yêu cầu phải có tài sản tương đương để thế chấp như động sản, bất động sản, những giấy tờ có giá trị hoặc đòi hỏi sự bảo lãnh từ một chủ thể hợp pháp khác. 1.1.4. Vai trò của hợp đồng tín dụng a. Hợp đồng tín dụng thúc đẩy sự phát triển thể chế kinh tế thị trường ở Việt Nam Tín dụng là công cụ điều tiết kinh tế vĩ mô quan trọng đối với bất cứ quốc gia nào. Việt Nam cũng vậy, vai trò của công cụ tín dụng càng có ý nghĩa hơn bởi nước ta chưa thực sự có một nền kinh tế thị trường đúng nghĩa. Những bất cập trong thể chế kinh tế thị trường ở Việt Nam là rất lớn. Chính vì vậy, Chiến lược phát triển kinh tế xã hội giai đoạn 2011- 2020 được Đại hội 12
19. Đảng lần thứ XI thông qua đã coi hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường là một trong ba đột phá chiến lược. Trong thể chế kinh tế thị trường thì cơ chế thực hiện tín dụng hay nói cách khác là thể chế tín dụng là một bộ phận quan trọng và không thể thiếu của thể chế kinh tế thị trường. Bởi vậy, trong các thể chế kinh tế thị trường ở Việt Nam thì thể chế tín dụng luôn được đặc biệt chú trọng. Thể chế kinh tế hiểu theo nghĩa chung nhất là hệ thống pháp luật, chính sách do Nhà nước ban hành để điều tiết các hoạt động kinh tế, hướng chúng vào việc thực hiện những định hướng, mục tiêu phát triển đặt ra. Xây dựng thể chế kinh tế đúng đắn và phù hợp chính là tạo ra được hệ thống pháp luật và chính sách có khả năng phát huy mặt tích cực và hạn chế mặt tiêu cực của các chủ thể của nền kinh tế. Trong điều kiện kinh tế thị trường tồn tại những quy luật kinh tế khách quan. Các quy luật này tác động vào những quan hệ kinh tế và từ các quan hệ kinh tế được coi là nền tảng tác động tới các lĩnh vực khác nhau của đời sống xã hội, đến lợi ích của mỗi cá nhân, cộng đồng trong xã hội. Thể chế kinh tế trong một nền kinh tế thị trường không thể không phản ánh những quy luật khách quan như vậy. Những lý luận cơ bản này về thể chế kinh tế thị trường đương nhiên hoàn toàn đúng với thể chế tài chính, tín dụng. Văn kiện Đại hội Đảng lần thứ XI đã xác định hoàn thiện thể chế thị trường tài chính là một trong những nhiệm vụ quan trọng của đất nước trong giai đoạn 2011-2020. Văn kiện đã chỉ rõ nhiều giải pháp hoàn thiện thể chế thị trường tài chính trong đó đáng chú ý là như giải pháp sau: - Phát huy tốt hơn vai trò điều hành thị trường tiền tệ của Ngân hàng Nhà nước như một ngân hàng trung ương hiện đại, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và kiểm soát lạm phát. - Từng bước mở cửa thị trường tín dụng, các dịch vụ ngân hàng phù hợp với cam kết quốc tế. 13
20. - Tái cấu trúc hệ thống ngân hàng thương mại, thực hiện tốt việc cổ phần hoá các ngân hàng thương mại nhà nước, thu hút được các đối tác chiến lược, song Nhà nước giữ cổ phần chi phối, áp dụng các thông lệ và chuẩn mực quốc tế để nâng cao năng lực cạnh tranh và vai trò chủ đạo của các ngân hàng này. - Hoàn thiện hệ thống luật pháp, cơ chế, chính sách cho hoạt động và phát triển lành mạnh của thị trường chứng khoán, làm cho thị trường chứng khóan ngày càng đóng vai trò quan trọng trong huy động vốn cho đầu tư phát triển. Theo định hướng này cần: Những giải hoàn thiện thể chế kinh tế thị trường trong lĩnh vực tài chính, tín dụng nêu trên suy cho cùng đều hướng tới các chủ thể của nền kinh tế, tức là hướng tới hành vi của chúng. Ở khía cạnh này chúng ta nhận thấy rất dễ dàng vai trò của hợp đồng tín dụng. Khác với một số chế định khác của pháp luật, chế định hợp đồng nói chung và hợp đồng tín dụng nói riêng có ý nghĩa rất lớn trong việc điều chỉnh hành vì của các chủ thể dựa trên sự bình đẳng và tự do thể hiện ý chí. Một vi phạm hành chính, hình sự bị xử lý dựa trên sự vi phạm pháp luật hình sự hay hành chính bởi cơ quan có thẩm quyền nhà nước. Một chủ thể vi phạm quyền sở hữu của người khác cũng bị xử lý bởi tòa án, cơ quan hành chính vì xâm phạm khách thể được bảo vệ bởi pháp luật. Ở trong những trường hợp này thì không có sự thỏa thuận, thương lượng, không có sự tự do thỏa thuận ý chí. Trong hợp quan hệ đồng tín dụng, giữa bên vay cho vay có những cam kết dựa trên sự tự do và bình đẳng. Những vi phạm đối với những cam kết này được xử lý bởi các bên dựa trên những gì mà hai bên đã thỏa thuận. Các cơ quan nhà nước chỉ can thiệp khi có yêu cầu của một bên dựa trên những căn cứ pháp luật cụ thể. Khả năng của hợp đồng trong việc kiến tạo các mối quan hệ kinh tế dựa trên sự bình đẳng, tự do của các bên chính là yếu tố tạo ra vai trò của nó trong việc thúc đẩy thể chế kinh 14
21. tế thị trường. Vai trò này thể hiện ở những điểm sau: Thứ nhất, kinh tế thị trường đòi hỏi tự do kinh doanh, bao gồm các tự do lựa chọn lĩnh vực hoạt động, tự do lựa chọn hình thức hoạt động phù hợp. Hợp đồng tín dụng với tư cách là một thể loại hợp đồng cho vay tài sản hướng tới việc đảm bảo cho các bên quyền tiếp cận các nguồn vốn tín dụng phục vụ cho các dự án thành lập doanh nghiệp mới, các dự án mở rộng ngành nghề hay qui mô sản xuất. Với tư cách là công cụ điều chỉnh các quan hệ giữa những chủ thể huy động và cho vay nguồn vốn nhàn rỗi trong xã hội, hợp đồng tín dụng có thể thúc đẩy tự do kinh doanh hoặc hạn chế tự do kinh doanh. Thứ hai, tự do quyết định các biện pháp nhằm đảm bảo hiệu quả hoạt động sản xuất kinh doanh dựa trên nguồn vốn vay. Các chủ thể của nền kinh tế khi tiếp cận và có được nguồn vay có thể chủ động sử dụng nguồn vay vào những hoạt động phù hợp nhằm đảm bảo hiệu quả của hoạt động sản xuất kinh doanh. Hiệu quả hoạt động sản xuất kinh doanh là yếu tố sống còn của các chủ thể vay vốn vì họ phải hoàn vốn và lãi cho bên vay. Khả năng trả nợ của chủ thể phụ thuộc rất nhiều và hiệu quả hoạt động của chủ thể vay. Mặt khác, chủ thể vay còn chịu sự giám sát nhất định đối với việc sử dụng vốn. Chính yếu tố này có ảnh hưởng nhất định đối với việc chủ thể vay lựa chọn các biện pháp nhằm thúc đẩy hiệu quả hoạt động của mình. Thứ ba, sự bình đẳng của các chủ thể được đảm bảo qua hợp đồng tín dụng. Bản thân hợp đồng là sự thỏa thuận của bên dựa trên sự bình đẳng, thiện chí, trung thực. Tuy hợp đồng tín dụng có một vài đặc thù có thể có ảnh hưởng đến phạm vi lựa chọn của chủ thể vay song về cơ bản nó là một công cụ kiến tạo quan hệ kinh tế bình đẳng giữa các chủ thể. Một vài hạn chế trong hợp đồng tín dụng, như đã phân tích ở trên, xuất phát từ tính chất rủi ro và yêu cầu về độ tin cậy. 15
22. Thứ tư, sự minh bạch trong các quan hệ đối tác là điều mà chế định hợp đồng tín dụng có thể mang lại cho các chủ thể của nền kinh tế tham gia quan hệ này. Độ tin cậy và những giải pháp đàm bảo độ tin cậy giữa các bên với nhau, quyền của bên cho vay giám sát việc bên vay sửa dụng vốn, việc bên cho vay có thể tiếp cận các báo cáo tài chính của bên vay đều là những nhân tố thúc đẩy độ tính minh bạch của các chủ thể của hợp đồng tín dụng và từ đó là tính minh bạch của nền kinh tế. b. Hợp đồng tín dụng thúc đẩy quản lý kinh tế vĩ mô hướng tới hiệu quả và minh bạch Tín dụng là công cụ quan trọng của quản lý kinh tế vĩ mô. Hợp đồng tín dụng với tư cách là công cụ kiến tạo các quan hệ kinh tế liên quan đến việc huy động vốn dựa trên nền tảng tự do, bình đẳng đương nhiên có tác dụng thúc đẩy hiệu quả và tính minh bạch của nền kinh tế. Xét về vai trò quan trọng của hợp đồng tín dụng, chỉ cần phân tích vấn đề lãi suất tín dụng là có thể thấy. Bất cứ sự thay đổi nào về lãi suất tín dụng vĩ mô đều kéo theo sự tăng trưởng hoặc giảm phát của nền kinh tế. Khi lãi suất tín dụng tăng, lợi ích của các bên trong hợp đồng có thể bị ảnh hưởng. Các bên sẽ tìm cách thỏa thuận để có thể điều chính lãi suất cho vay hoặc các điều khoản khác của hợp đồng. Điều này chỉ có thể thực hiện trên nền tảng quan hệ hợp đồng. Một yếu tố khác thể hiện khá rõ nét là lãi suất chậm trả. Việc pháp luật qui định lãi suất chậm trả không phù hợp sẽ đặt các bên vào trong những tranh chấp khó thoát ra. Trong trường hợp hợp đồng có thỏa thuận lãi suất chậm trả phù hợp với qui định của pháp luật về mức trần thì cấc bên có thể xử lý vấn đề một cách dễ dàng. Tuy nhiên, trong trường hợp các bên thỏa thuận lãi suất phù hợp với biến động của thị trường tài chính và vì thể vượt lên trên lãi suất trần được pháp luật qui định thì sẽ dẫn đến những tranh chấp rất phức tạp cho các bên. Thực tiễn áp dụng các qui định của Bộ luật dân sự vào các quan hệ hợp đồng 16