Luận văn Giải quyết khiếu nại, tố cáo từ thực tiễn huyện Gia Lâm, Thành phố Hà Nội

Nội dung text: Luận văn Giải quyết khiếu nại, tố cáo từ thực tiễn huyện Gia Lâm, Thành phố Hà Nội

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ĐẶNG VĂN LUÂN GIẢI QUYẾT KHIẾU NẠI, TỐ CÁO TỪ THỰC TIỄN HUYỆN GIA LÂM, THÀNH PHỐ HÀ NỘI Chuyên ngành: Luật hiến pháp và luật hành chính Mã số:60.38.01.02 LUẬN VĂN THẠC SỸ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. HOÀNG THỊ NGÂN HÀ NỘI 2016
2. LỜI CAM KẾT Tôi xin cam kết luận văn này là công trình nghiên cứu khoa học độc lập của cá nhân; Các tài liệu, tư liệu được sử dụng trong luận văn có nguồn dẫn rõ ràng; luận văn là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi có được từ quá trình lao động cần cù, trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo qui định của Học viên Khoa học xã hội. TÁC GIẢ LUẬN VĂN Đặng Văn Luân
3. DANH MỤC CHỮ VIỆT TẮT QĐHC Quyết định hành chính HVHC Hành vi hành chính HĐND Hội đồng nhân dân UBND Ủy ban nhân dân GCNQSDĐ Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất DANH MỤC BẢNG BIỂU 1. Bảng 2.1 Giải quyết khiếu nại thẩm quyền huyện 2. Bảng 2.2 Giải quyến khiếu nại thẩm quyền xã 3. Bảng 2.3 Giải quyến tố cáo thẩm quyền huyện 4. Bảng 2.4 Giải quyến tố cáo thẩm quyền xã
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU. .1 CHƯƠNG 1. MỘT SỐ VẤN ÐỀ LÝ LUẬN, PHÁP LÝ VỀ KHIẾU NẠI, TỐ CÁO VÀ GIẢI QUYẾT KHIẾU NẠI, TỐ CÁO .9 1.1. Khiếu nại, tố cáo và việc giải quyết khiếu nại, tố cáo .9 1.2. Các yếu tố ảnh hưởng hiệu quả giải quyết khiếu nại, tố cáo và ý nghĩa việc nâng cao hiệu quả giải quyết khiếu nại, tố cáo 25 CHƯƠNG 2. THỰC TRẠNG HOẠT ÐỘNG GIẢI QUYẾT KHIẾU NẠI, TỐ CÁO CỦA CƠ QUAN HÀNH CHÍNH NHÀ NƯỚC HUYỆN GIA LÂM, THÀNH PHỐ HÀ NỘI 33 2.1. Khái quát tình hình kinh tế - xã hội của huyện Gia Lâm .33 2.2. Khái quát về hoạt động giải quyết khiếu nại, tố cáo của các cơ quan hành chính nhà nước trên địa bàn huyện Gia Lâm 34 2.3. Đánh giá kết quả hoạt động giải quyết khiếu nại, tố cáo 37 CHƯƠNG 3. GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ HOẠT ÐỘNG GIẢI QUYẾT KHIẾU NẠI, TỐ CÁO CỦA CƠ QUAN HÀNH CHÍNH NHÀ NƯỚC .57 3.1. Giải pháp chung 57 3.2. Giải pháp cụ thể 63 KẾT LUẬN 74 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .77 PHỤ LỤC .85
5. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Từ Cương lĩnh xây dựng đất nước năm 1991 cho đến cương lĩnh bổ sung và phát triển năm 2011, Đảng Cộng sản Việt Nam định ra đường lối xây dựng nước Việt Nam với những đặc điểm đặc trưng của thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội là một xã hội: Dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh; do nhân dân làm chủ; có nền kinh tế phát triển cao dựa trên lực lượng sản xuất hiện đại và quan hệ sản xuất tiến bộ phù hợp; có nền văn hoá tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc; con người có cuộc sống ấm no, tự do, hạnh phúc, có điều kiện phát triển toàn diện; các dân tộc trong cộng đồng Việt Nam bình đẳng, đoàn kết, tôn trọng và giúp nhau cùng phát triển; có Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân do Đảng Cộng sản lãnh đạo; có quan hệ hữu nghị và hợp tác với các nước trên thế giới. Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân là một trong số 08 đặc trưng của xã hội Việt Nam thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân, vì dân là Nhà nước thuộc về nền dân chủ phát triển, xuất phát từ nguyên lý chủ quyền nhân dân. Quyền lực nhân dân là tối cao, là gốc của quyền lực. Quyền lực chính trị, quyền lực nhà nước là quyền lực phái sinh từ quyền lực nhân dân, Nhà nước được nhân dân trao quyền để thực thi ý chí, nguyện vọng của mình, phục vụ lợi ích của mình. Và Nhà nước bằng hệ thống pháp luật, tổ chức bộ máy của mình có nghĩa vụ bảo đảm, thực thi quyền dân chủ của nhân dân trên thực tế. Quyền khiếu nại, tố cáo là quyền dân chủ cơ bản của công dân vì vậy việc giải quyết quyết khiếu nại, tố cáo chính là việc Nhà nước tôn trọng và bảo đảm trên thực tế quyền này. Tất cả các bản hiến pháp dân chủ trên thế giới đều ghi nhận quyền con người và lẽ dĩ nhiên bao gồm quyền khiếu nại, tố cáo. Tại Điều 30 Hiến pháp nước cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam năm 2013 ghi nhận Quyền khiếu nại, tố cáo của công dân và cơ quan nhà nước có nghĩa vụ bảo đảo quyền này: “1. Mọi người có quyền khiếu nại, 1
6. tố cáo với cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền về những việc làm trái pháp luật của cơ quan, tổ chức, cá nhân. 2. Cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền phải tiếp nhận, giải quyết khiếu nại, tố cáo. Người bị thiệt hại có quyền được bồi thường về vật chất, tinh thần và phục hồi danh dự theo quy định của pháp luật.”. Theo cách nhận biết chung nhất, tiếp cận quyền khiếu nại, tố cáo của công dân trong Nhà nước pháp quyền. Nhà nước pháp quyền là Nhà nước mà ở đó quyền và nghĩa vụ của tất cả và của mỗi người được pháp luật ghi nhận và bảo hộ; Nhà nước và các cá nhân phải tuân thủ pháp luật; Nhà nước pháp quyền có nghĩa vụ tôn trọng giá trị cao nhất của con người; Nhà nước phải tuân thủ pháp luật và bảo đảm cho công dân được chống lại chính sự tùy tiện của Nhà nước, Nhà nước đề ra pháp luật đồng thời phải tuân thủ pháp luật, tự đặt mình và các thiết chế của mình trong khuôn khổ pháp luật. Phải có các cơ chế khác nhau để kiểm tra tính hợp pháp và hợp hiến của pháp luật cũng như các hành vi của bộ máy hành chính đặc điểm của Nhà nước pháp quyền là Nhà nước phải tạo ra cho công dân sự bảo đảm rằng người ta không bị đòi hỏi cái ngoài hoặc trên những điều được quy định trong Hiến pháp và pháp luật. Nhà nước pháp quyền mà ở đó Hiến pháp thống trị, nhưng phải là một Hiến pháp được xây dựng trên sự tự do và quyền công dân được bảo đảm thực hiện. Nhà nước pháp quyền bản thân nó không phải là một hình thái nhà nước mà nó chỉ là biểu hiện tập trung của chế độ dân chủ. Lý luận về Nhà nước chỉ ra vai trò, chức năng của Nhà nước là quản lý xã hội bằng công cụ pháp luật. Việc quản lý này có tên gọi là hoạt động quản lý nhà nước “Hoạt động quản lý nhà nước (theo nghĩa hẹp) là hoạt động chấp hành và điều hành của Nhà nước, hay hoạt động hành chính nhà nước, hay hoạt động hành pháp, là loại hoạt động cơ bản của Nhà nước. Hoạt động đó chủ yếu được giao cho các cơ quan hành chính nhà nước và bộ máy trực thuộc thực hiện. Chính trong hoạt động của loại cơ quan này mà bản chất, các đặc trưng của quản lý Nhà nước thể hiện rõ nét nhất ” [80, tr.122]. Bộ máy hành chính nhà nước thực thi quyền hành pháp với nguồn lực to lớn bao trùm mọi lĩnh vực của đời sống xã hội; có khả năng bảo đảm, bảo vệ quyền, lợi ích của con người, công 2
7. dân. Bộ máy hành chính nhà nước với hoạt động quản lý hành chính nhà nước chứa đựng các khả năng xâm phạm đến quyền con người, quyền công dân. Do vậy cần có cơ chế kiểm tra, giám sát đối với hoạt động quản lý nhà nước để hạn chế, loại trừ nguy cơ xâm phạm quyền dân chủ. Giải quyết khiếu nại, tố cáo chính là để đáp ứng yêu cầu này. Giải quyết khiếu nại, tố cáo là hoạt động không thể thiếu trong hoạt động quản lý hành chính nhà nước. Hoạt động giải quyết khiếu nại phản ánh rõ nhất đặc tính của Nhà nước pháp quyền, nhà nước dân chủ. Giải quyết khiếu nại, tố cáo được Đảng và Nhà nước ta rất coi trọng, coi đó là nhiệm vụ trọng tâm, thường xuyên của cả hệ thống chính trị, nhằm mục tiêu xây dựng, phát triển nền dân chủ xã hội chủ nghĩa. Trung ương Đảng đã ban hành nhiều văn bản chỉ đạo về công tác tiếp công dân, giải quyết khiếu, nại tố cáo của công dân: Ngày 23/9/1989, Ban Bí thư ban hành Thông báo số 164-TB/TW về việc tiếp công dân và bảo vệ Trụ sở tiếp công dân của Trung ương Đảng và Nhà nước, trong đó quy định Trụ sở tiếp công dân chung của Trung ương Đảng, Quốc hội, Hội đồng nhà nước và Hội đồng Bộ trưởng (tại Hà Nội) được thành lập để “tiếp cán bộ, đảng viên, nhân dân lên Trung ương khiếu tố, kiến nghị, phản ánh tình hình. Văn phòng Quốc hội và Hội đồng nhà nước, Hội đồng Bộ trưởng cử cán bộ có năng lực, thẩm quyền đến Trụ sở để tiếp, xử lý phần việc thuộc cơ quan mình”; ngày 06/3/2002 Ban Bí thư đã ra Chỉ thị số 09/CT-TW về một số vấn đề cấp bách cần thực hiện trong việc tiếp công dân, giải quyết khiếu nại, tố cáo trong đó quy định “Các cấp uỷ, chính quyền, đoàn thể các cấp phải đặc biệt quan tâm đến việc tiếp dân, giải quyết đúng đắn, kịp thời khiếu nại, tố cáo của công dân, phát huy dân chủ đi đôi với tăng cường kỷ cương, ngăn ngừa, khắc phục tình trạng công dân khiếu tố vượt cấp, không đúng nơi quy định, gây mất trật tự nơi công sở hoặc nhà riêng các đồng chí lãnh đạo, ảnh hưởng đến an ninh chính trị và trật tự an toàn xã hội.” Chế định hóa chủ trương, đường lối của Đảng, Nhà nước đã ban hành các văn bản pháp luật chuyên ngành về công tác giải quyết khiếu nại, tố cáo như: Pháp lệnh về việc xét và giải quyết khiếu nại, tố cáo của công dân và Pháp lệnh Khiếu nại, tố cáo của công dân năm 1991; Luật Khiếu nại, tố cáo năm 1998 và Luật sửa 3
8. đổi, bổ sung Luật Khiếu nại, tố cáo năm 2004 và năm 2005 và hiện nay là Luật khiếu nại 2011, Luật Tố cáo 2011. Quyền khiếu nại, tố cáo là quyền được hiến định và đã được cụ thể hóa trong quy định của pháp luật. Trong những năm vừa qua, hoạt động giải quyết khiếu nại, tố cáo của cơ quan hành chính nhà nước tiếp tục được quan tâm và đạt nhiều kết quả góp phần giữ vững an ninh chính trị, trật tự, an toàn xã hội. Kết quả đạt được có thể nói đến là: mô hình tổ chức tiếp công dân theo Luật tiếp công dân đã cơ bản được triển khai đồng bộ; ý thức, trách nhiệm của thủ trưởng các cấp, các ngành trong thực hiện pháp luật về tiếp công dân, giải quyết khiếu nại, tố cáo được nâng lên rõ rệt. Các vụ việc khiếu nại, tố cáo mới phát sinh đã được tập trung giải quyết ngay tại cơ sở, hạn chế việc công dân khiếu kiện vượt cấp lên Trung ương. Triển khai ứng dụng công nghệ thông tin vào việc tiếp công dân, xử lý đơn thư, giải quyết khiếu nại, tố cáo và công tác tham mưu, tổng hợp tiếp tục được quan tâm thực hiện, đạt nhiều kết quả. Tuy nhiên hoạt động giải quyết khiếu nại, tố cáo còn tồn tại một số mặt hạn chế như: chất lượng giải quyết khiếu nại ở một số địa phương còn thấp, tập trung chủ yếu ở cấp huyện; hiệu quả công tác tuyên truyền, phổ biến giáo dục pháp luật về tiếp công dân, giải quyết khiếu nại, tố cáo chưa cao; còn tình trạng mất cân đối giữa nhu cầu khiếu nại hành chính của nhân dân và khả năng giải quyết tranh chấp hành chính của nền hành chính quốc gia đã, đang và sẽ ảnh hưởng đến việc tôn trọng, chấp hành quy định pháp luật của người đi khiếu kiện. Một số người khiếu kiện với tâm lý cầu may, cực đoan, gay gắt ảnh hưởng không nhỏ đến an ninh, an toàn xã hội. Gia Lâm là một huyện ngoại thành phía đông của thành phố Hà Nội, cách trung tâm thành phố 8 km về phía Đông. Đây là cửa ngõ phía đông của thủ đô để đi sang các tỉnh thành phía Đông như Hải Phòng, Hải Dương, Hưng Yên Những năm qua, Gia Lâm là địa phương có tốc độ đô thị hóa nhanh, rất nhiều dự án đường giao thông, đô thị đã góp phần thúc đẩy kinh tế xã hội địa phương phát triển theo hướng hiện đại, thay đổi diện mạo đô thị Gia Lâm từng ngày. Tuy nhiên bên cạnh mặt tích cực, quá trình đô thị hóa, thu hồi đất phát triển hạ tầng cũng làm phát sinh 4
9. tình trạng khiếu kiện hành chính gia tăng, ngày càng phức tạp, gay gắt, điển hình như ở Ninh Hiệp, Lệ Chi, Kim Lan thời gian vừa qua. Từ sự phân tích khái quát vai trò, ý nghĩa của hoạt động giải quyết khiếu nại, tố cáo nêu trên, học viên lựa chọn đề tài “giải quyết khiếu nại, tố cáo từ thực tiễn huyện Gia Lâm, thành phố Hà Nội” với mong muốn từ những kiến thức lĩnh hội được ở nhà trường (đặc biệt là ở Học viện khoa học xã hội) và thực tiễn công tác để góp một số giải pháp nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác này. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Đề tài nghiên cứu về việc giải quyết đơn thư khiếu nại, tố cáo đã dành được sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu do tính thời sự và nhu cầu cấp thiết của nó. Trong số các công trình nghiên cứu, có thể kể đến các công trình như: - Luận án: Bảo đảm pháp lý thực hiện quyền khiếu nại hành chính của công dân ở nước ta hiện nay, của tác giả Nguyễn Tuấn Khanh (2013), Học viện khoa học xã hội; Phân định thẩm quyền giải quyết khiếu nại hành chính và thẩm quyền hành chính ở Việt Nam của tác giả Nguyễn Mạnh Hùng (2013), trường Đại học Luật Hà Nội; Tăng cường pháp chế xã hội chủ nghĩa trong hoạt động giải quyết khiếu nại, tố cáo của tác giả Trần Văn Sơn (2006); - Luận văn Thạc sỹ luật học: Giải quyết khiếu nại về đất đai từ thực tiễn thành phố Hà Nội của tác giả Nguyễn Minh Ngọc (2014), Học viện khoa học xã hội; Giải quyết tố cáo hành chính của công dân từ thực tiễn huyện Hoài Đức, thành phố Hà Nội của tác giả Hồ Thị Na (2015), Học viện khoa học xã hội; Thanh tra trong giải quyết khiếu nại hành chính từ thực tiễn huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội của tác giả Nguyễn Thị Nam (2015), Học viện khoa học xã hội; Hoạt động giải quyết khiếu nại, tố cáo trên địa bàn huyện Quốc Oai, thành phố Hà Nội – thực trạng và giải pháp – tác giả Lê Thị Sáu (2014); Giải quyết khiếu nại của cơ quan hành chính nhà nước – qua thực tiễn thành phố Hải phòng của tác giả Trình Văn Thảo (2014). - Tạp chí: TS. Trần Kim Liễu (2011), Đối tượng khởi kiện vụ án hành chính và việc hiện thực hóa Luật tố tụng hành chính 2010, Tạp chí khoa học pháp lý số 5
10. 3/2011; Phạm Hồng Thái (2013), Quyết định hành chính nhà nước– Một số vấn đề lý luận,Tạp chí khoa học Đại học quốc gia Hà Nội, Luật học, tập 29, số 2(2013). Các công trình luận án, luận văn, đề tài nghiên cứu khoa học, bài viết trên tạp chí khoa học chuyên ngành tập trung vào các vấn đề lý luận chung, pháp lý chung về khiếu nại, tố cáo (quyền khiếu nại, tố cáo; bảo đảm pháp lý thực thi quyền ). Tuy nhiên chưa có công trình nào vừa đề cấp đến một số vấn đề lý luận, pháp lý chung về khiếu nại, tố cáo và hoạt động giải quyết khiếu nại, tố cáo của cơ quan hành chính nhà nước tại địa bàn huyện Gia Lâm, thành phố Hà Nội. Từ việc nghiên cứu thực trạng hoạt động giải quyết khiếu nại, tố cáo của cơ quan hành chính trên địa bàn huyện Gia Lâm mà đưa ra phương hướng, giải pháp chung, giải pháp cụ thể nâng cao hiệu quả công tác này. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của đề tài là hệ thống hóa các quan điểm, lý luận về giải quyết khiếu nại, tố cáo; đề xuất giải pháp nhằm nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác này tại cơ quan hành chính nhà nước nói chung và huyện Gia Lâm nói riêng. Bằng việc nghiên cứu đề tài, tác giả có thể áp dụng những kiến thức chuyên ngành luật Hiến pháp – Hành chính lĩnh hội được ở nhà trường (đặc biệt là ở Học viện khoa học xã hội) và thực tiễn công tác để đặt ra một số giải pháp nhằm nâng cao chất lượng, hiệu quả công tác này. - Làm rõ một số vấn đề lý luận về giải quyết khiếu nại, tố cáo của cơ quan hành chính nhà nước. - Phân tích, đánh giá thực trạng của hoạt động giải quyết khiếu nại, tố cáo của cơ quan hành chính nhà nước trên địa bàn huyện Gia Lâm, thành phố Hà Nội. - Từ sự phân tích đánh giá hiện trạng (kết quả đạt được, những hạn chế, nguyên nhân) để đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả giải quyết khiếu nại, tố cáo của cơ quan hành chính nhà nước trên địa bàn huyện Gia Lâm, thành phố Hà Nội. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Luận văn nghiên cứu một số vấn đề lý luận và pháp lý về giải quyết khiếu nại, tố cáo; thực trạng công tác giải quyết khiếu nại, tố cáo của các cơ quan hành 6
11. chính nhà nước trên địa bàn huyện Gia Lâm, thành phố Hà Nội từ năm 2011 đến năm 2015. Đối với khiếu nại liên quan đến quyết định kỷ luật cán bộ công chức tuy thuộc phạm vi của khiếu nại của cơ quan hành chính nhà nước nhưng có đối tượng đặc thù là cán bộ, công chức theo Luật cán bộ, công chức. Và việc tố cáo, giải quyết tố cáo thuộc cơ quan tư pháp, cơ quan tiến hành tố tụng được thực hiện theo thủ tục quy định tại Luật chuyên ngành về hình sự, tố tụng hình sự. Do đó đề tài này, tác giả đặt vấn đề không nghiên cứu nội dung này. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Việc nghiên cứu đề tài dựa trên quan điểm của Chủ nghĩa Mác-Lê nin và tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước và pháp luật; chủ trương đường lối của Đảng, pháp luật của Nhà nước về xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của dân, do dân và vì dân; xây dựng nền dân chủ xã hội chủ nghĩa. Các phương pháp nghiên cứu: phân tích, tổng hợp, thống kê, so sánh là những phương pháp được tác giả sử dụng để giải quyết mục tiêu nội dung của đề tài. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Luận văn là công trình nghiên cứu thực trạng hoạt động giải quyết khiếu nại, tố cáo ở cấp cơ sở (xã, huyện), thông qua việc mô tả chi tiết thực trạng hoạt động này để làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận và thực tiễn của hoạt động giải quyết khiếu nại, tố cáo của cơ quan hành chính nhà nước ở địa phương. Nội dung luận văn cung cấp thông tin về hoạt động giải quyết khiếu nại, tố cáo của Chính quyền cơ sở, đánh giá việc áp dung Luật Khiếu nại, Luật Tố cáo, các văn bản hướng dẫn và quy định pháp luật chuyên ngành như đất đai, xây dựng, tài chính - ngân sách trong thực tiễn hoạt động của Chính quyền cơ sở. Về mặt lý luận, Luận văn làm rõ thêm một số khía cạnh lý luận, pháp lý chung về khiếu nại, tố cáo và hoạt động giải quyết khiếu nại, tố cáo của cơ quan hành chính nhà nước. Từ đó Luận văn cung cấp “những tình huống có vấn đề” trong áp dụng pháp luật của Chính quyền địa phương; cung cấp các luận cứ cho cơ quan 7
12. lập pháp, hành pháp, tư pháp nghiên cứu định hướng hoàn thiện chính sách pháp luật. Về mặt thực tiễn, Luận văn cung cấp những thông tin, luận điểm qua việc phân tích, đánh giá hoạt động giải quyết khiếu nại, tố cáo của Chính quyền cơ sở. Do đó Luận văn cũng đóng góp những giải pháp mang tính thực tiễn để cơ quan hành chính nhà nước, cán bộ, công chức tham khảo, có thể áp dụng trong thực tế công tác ở cơ quan đơn vị mình. Đây cũng là tài liệu tham khảo trong công tác nghiên cứu, học tập, giảng dạy; công tác tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật. 7. Cơ cấu của luận văn Luận văn được trình bày theo một cơ cấu như sau: gồm 03 phần (Mở đầu, Nội dung và kết luận). Phần nội dung được trình bày trong 03 chương: Chương 1: Một số vấn đề lý luận, pháp lý chung về khiếu nại, tố cáo và việc giải quyết khiếu nại, tố cáo Chương 2: Thực trạng hoạt động giải quyết khiếu nại, tố cáo của cơ quan hành chính nhà nước huyện Gia Lâm, thành phố Hà Nội Chương 3: Giải pháp nâng cao hiệu quả hoạt động giải quyết khiếu nại, tố cáo của cơ quan hành chính nhà nước trên địa bàn huyện Gia Lâm 8
13. Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN, PHÁP LÝ VỀ KHIẾU NẠI, TỐ CÁO VÀ GIẢI QUYẾT KHIẾU NẠI, TỐ CÁO 1.1.Khiếu nại, tố cáo và giải quyết khiếu nại, tố cáo 1.1.1 Khái niệm khiếu nại, tố cáo * Khiếu nại: Thuật ngữ khiếu nại được Từ điển trực tuyến (vi.wiktionary.org) định nghĩa là: "Thắc mắc, đề nghị xem xét lại những kết luận, quyết định do cấp có thẩm quyền đã làm, đã chuẩn y". Khiếu nại được định nghĩa là “việc đề nghị của công dân, cơ quan, tổ chức với cơ quan nhà nước hay người có chức vụ về sự vi phạm hoặc cho là vi phạm quyền, lợi ích chính đáng của họ”[23, tr.67]. Xét ở góc độ lý luận quyền con người, quyền khiếu nại, tố cáo thuộc nhóm quyền chính trị “những nhu cầu, những lợi ích chính trị tự nhiên, vốn có và khách quan của con người được ghi nhận, bảo đảm và bảo vệ trong pháp luật quốc tế và pháp luật quốc gia các quyền chính trị được thể hiện tập trung trong Tuyên ngôn toàn thế giới về quyền con người và Công ước quốc tế về các quyền chính trị của con người được ghi nhận trong Hiến pháp, Luật bầu cử, Luật trưng cầu ý dân, Luật Khiếu nại, tố cáo ” [84, tr.25]. Theo Luận án Tiến sỹ Luật học “phân định thẩm quyền giải quyết khiếu nại hành chính và thẩm quyền xét xử hành chính ở Việt Nam, của tác giả Nguyễn Mạnh Hùng: “Khiếu nại hành chính là quyền tự vệ và tự định đoạt của đối tượng quản lí hành chính nhà nước, được thực hiện theo quy định của pháp luật hành chính nhằm chính thức yêu cầu cơ quan nhà nước có thẩm quyền giải quyết tranh chấp hành chính theo thủ tục hành chính để bảo vệ các quyền, lợi ích hợp pháp bị xâm phạm trái pháp luật hoặc không hợp lý bởi việc thực thi quyền hành pháp.” Theo định nghĩa của Luật khiếu nại 2011: “Khiếu nại là việc công dân, cơ quan, tổ chức hoặc cán bộ, công chức theo thủ tục do Luật này quy định, đề nghị cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền xem xét lại quyết định hành chính, hành vi hành chính của cơ quan hành chính nhà nước, của người có thẩm quyền trong cơ 9
14. quan hành chính nhà nước hoặc quyết định kỷ luật cán bộ, công chức khi có căn cứ cho rằng quyết định hoặc hành vi đó là trái pháp luật, xâm phạm quyền, lợi ích hợp pháp của mình.” Như vậy có thể định nghĩa khiếu nại là quyền dân chủ cơ bản, quyền phản kháng, tự định đoạt của đối tượng quản lý hành chính nhà nước, được pháp luật quy định, theo trình tự, thủ tục quy định của pháp luật chính thức yêu cầu cơ quan nhà nước có thẩm quyền, người có thẩm quyền giải quyết yêu cầu của mình để bảo vệ các quyền, lợi ích hợp pháp bị xâm phạm trái pháp luật hoặc không hợp lí bởi việc thực thi quyền hành pháp. Từ định nghĩa khiếu nại, có thể thấy: khiếu nại là quyền dân chủ cơ bản. Quyền “là khả năng của mỗi công dân (chủ thể quyền) được tự do lưa chọn hành động. Khả năng đó được Nhà nước ghi nhận trong Hiến pháp và bảo đảm thực hiện bằng quyền lực nhà nước” [40, tr. 238]. Tương ứng với quyền của công dân là nghĩa vụ bảo đảm của Nhà nước đó là việc ghi nhận quyền đó trong Hiến pháp, pháp luật và bảo đảm thực thi quyền đó trên thực tế thông qua bộ máy nhà nước. Đây là sự tương tác trong mối quan hệ nhà nước với công dân, mà cụ thể là quan hệ xã hội phát sinh trong quá trình tổ chức hoạt động chấp hành và điều hành của các cơ quan hành chính nhà nước. Đối tượng của khiếu nại hành chính là QĐHC và HVHC được cơ quan hành chính nhà nước, người có thẩm quyền ban hành, thực hiện HVHC (hoặc không) nhằm thực thi nhiệm vụ theo thẩm quyền luật định, làm phát sinh, thay đổi hoặc chấm dứt quyền và nghĩa vụ của đối tượng chịu tác động của loại quyết định quản lý hành chính nhà nước này. Theo GS.TS Phạm Hồng Thái: “Quyết định hành chính nhà nước Việt Nam là kết quả sự thể hiện ý chí quyền lực đơn phương của các cơ quan nhà nước, người có thẩm quyền trong cơ quan đó và những tổ chức, cá nhân được nhà nước trao quyền trên cơ sở và để thi hành Hiến pháp, luật, pháp lệnh, các văn bản của cơ quan nhà nước cấp trên, của cơ quan quyền lực nhà nước cùng cấp, của chính mình, theo thủ tục và hình thức do pháp luật quy định, nhằm đặt ra chủ trương, đường lối, 10
15. nhiệm vụ lớn có tình chất định hướng; hoặc đặt ra, đình chỉ, sửa đổi, bãi bỏ các quy phạm pháp luật hành chính hay làm thay đổi phạm vi hiệu lực của chúng; hoặc làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt các quan hệ pháp luật hành chính, những quan hệ pháp luật khác cụ thể, để thực hiện các nhiệm vụ, chức năng của quyền lực hành chính nhà nước.” [42, tr.35-43]. QĐHC là phương tiện quan trọng, hữu hiệu để cơ quan hành chính nhà nước thực thi nhiệm vụ quản lý. Trong quá trình thực thi nhiệm vụ, cơ quan hành chính nhà nước, người có thẩm quyền trong cơ quan hành chính nhà nước hàng ngày, hàng giờ phải ban hành các QĐHC hoặc thực hiện HVHC làm phát sinh, thay đổi chấm dứt quyền, nghĩa vụ của đối tượng chịu sự tác động của QĐHC, HVHC. Hiến pháp 2013 đã ghi nhận nguyên tắc kiểm soát quyền lực, để cụ thể hoá nguyên tắc này, Bộ tư pháp đã dự thảo Luật ban hành QĐHC quy định rõ các nguyên tắc, thẩm quyền, trình tự, thủ tục ban hành QĐHC của các cơ quan hành chính nhà nước; tạo cơ chế kiểm soát chặt chẽ việc ban hành QĐHC và cơ chế giám sát, kiểm tra, xử lý QĐHC, nhằm đảm bảo tính hợp hiến, hợp pháp, hợp lý, khả thi của QĐHC, bảo đảm tính dân chủ, công khai, minh bạch trong quy trình ban hành QĐHC, từ đó nâng cao chất lượng ban hành QĐHC. Nếu Luật này được thông qua sẽ góp phần kiểm soát việc ban hành QĐHC, tránh sự lạm quyền xâm hại đến quyền, lợi ích của công dân, tổ chức là nguyên nhân phát sinh khiếu kiện. Tuy nhiên QĐHC – đối tượng khiếu nại hành chính là QĐHC cá biệt (theo phân loại QĐHC có: quyết định chính sách, quyết định quy phạm; quyết định cá biệt). Theo định nghĩa trong Luật Khiếu nại 2011, QĐHC là văn bản do cơ quan hành chính nhà nước hoặc người có thẩm quyền trong cơ quan hành chính nhà nước ban hành để quyết định về một vấn đề cụ thể trong hoạt động quản lý hành chính nhà nước được áp dụng một lần đối với một hoặc một số đối tượng cụ thể. QĐHC - đối tượng khiếu nại được Luật khiếu nại định nghĩa là loại quyết định hành chính cá biệt. QĐHC – đối tượng khiếu nại được nhận biết bởi các dấu hiệu: Chủ thể ban hành – cơ quan hành chính nhà nước hoặc người có thẩm quyền; Nội dung quyết định – giải quyết một vấn đề cụ thể trong hoạt động quản lý hành chính nhà nước; 11
16. phạm vi, đối tượng áp dụng - được áp dụng một lần đối với một hoặc một số đối tượng cụ thể. Với 03 dấu hiệu nhận biết nêu trên, QĐHC theo định nghĩa của Luật khiếu nại đã không đề cập đến hệ quả pháp lý của QĐHC. Hệ quả pháp lý của QĐHC – đối tượng của khiếu nại phải làm phát sinh, thay đổi, hạn chế, chấm dứt quyền, lợi ích hợp pháp của người khiếu nại (cơ quan, tổ chức, cá nhân) hoặc có nội dung làm phát sinh nghĩa vụ, ảnh hưởng đến quyền, lợi ích hợp pháp của người khiếu nại. Hệ quả pháp lý của QĐHC – đối tượng khiếu nại đã được Luật Tố tụng hành chính 2015 quy định rõ ràng, mạch lạc hơn: Quyết định hành chính là văn bản do cơ quan hành chính nhà nước, cơ quan, tổ chức được giao thực hiện quản lý hành chính nhà nước ban hành hoặc người có thẩm quyền trong cơ quan, tổ chức đó ban hành quyết định về vấn đề cụ thể trong hoạt động quản lý hành chính được áp dụng một lần đối với một hoặc một số đối tượng cụ thể. Quyết định hành chính bị kiện là quyết định nói trên mà quyết định đó làm phát sinh, thay đổi, hạn chế, chấm dứt quyền, lợi ích hợp pháp của cơ quan, tổ chức, cá nhân hoặc có nội dung làm phát sinh nghĩa vụ, ảnh hưởng đến quyền, lợi ích hợp pháp của cơ quan, tổ chức, cá nhân. Định nghĩa như trên về QĐHC – đối tượng của khiếu nại mới đầy đủ về chủ thể ban hành, nội dung, phạm vi, đối tượng tác động, hệ quả pháp lý. Về HVHC được thực hiện trong hoạt động chấp hành điều hành của quản lý hành chính nhà nước do pháp luật quy định, được thực hiện một các thường xuyên, liên tục và diễn ra trên mọi lĩnh vực của đời sống xã hội thuộc đối tượng điều chỉnh của pháp luật hành chính. Yếu tố công vụ là yếu tố pháp lý bắt buộc để phân biệt HVHC với hành vi khác của cán bộ, công chức và của người khác. HVHC được Luật khiếu nại 2011 định nghĩa: “Hành vi hành chính là hành vi của cơ quan hành chính nhà nước, của người có thẩm quyền trong cơ quan hành chính nhà nước thực hiện hoặc không thực hiện nhiệm vụ, công vụ theo quy định của pháp luật.”. Tuy nhiên định nghĩa này cũng khá mơ hồ, khó áp dụng trên thực tế, phụ thuộc vào Luật chuyên ngành quy định cụ thể từng hành vi công vụ cụ thể. 12
17. Cũng giống như QĐHC, HVHC định nghĩa trong Luật khiếu nại thiếu quy định về hệ quả pháp lý tác động trực tiếp đến chủ thể khiếu nại. Tuy nhiên, Điều 3 Luật Tố tụng hành chính 2015 quy định đầy đủ hơn về HVHC - đối tượng của khiếu nại hành chính tương tự như trường hợp của QĐHC, đó là bổ sung quy định về hệ quả pháp lý của HVHC đối với người khiếu nại. Đó là việc HVHC đó làm phát sinh, thay đổi, hạn chế, chấm dứt quyền, lợi ích hợp pháp của cơ quan, tổ chức, cá nhân hoặc có nội dung làm phát sinh nghĩa vụ, ảnh hưởng đến quyền, lợi ích hợp pháp của cơ quan, tổ chức, cá nhân. Từ định nghĩa khái niệm về Khiếu nại hành chính, chúng ta có thể rút ra các đặc điểm nhận biết như: - Khiếu nại hành chính phát sinh khi tồn tại mâu thuẫn, tranh chấp giữa chủ thể ban hành QĐHC, HVHC bị khiếu nại với đối tượng quản lý hành chính chịu tác động trực tiếp. Tranh chấp này phát sinh khi người khiếu nại với nhận định chủ quan cho rằng QĐHC, HVHC là vi phạm pháp luật, gây ảnh hưởng tiêu cực đối với quyền, lợi ích hợp pháp của họ; - Khiếu nại là quyền dân chủ cơ bản của công dân, hoạt động giải quyết khiếu nại của cơ quan có thẩm quyền nhằm mục đích bảo vệ và khôi phục ích hợp pháp của người khiếu nại nếu như có căn cứ kết luận QĐHC, HVHC vi phạm pháp luật gây ảnh hưởng tiêu cực đến quyền, lợi ích hợp pháp của công dân, tổ chức. “Quyền khiếu nại hành chính của công dân là nhu cầu và khả năng của công dân được Nhà nước bảo đảm để phản ứng lại quyết định hành chính, hành vi hành chính được ban hành hoặc thực hiện trong quá trình thực thi quyền hành pháp khi công dân cho rằng quyết định, hành vi đó xâm phạm đến quyền và lợi ích hợp pháp của mình.” [26, tr.38]. Đối tượng của khiếu nại là QĐHC, HVHC. Tuy nhiên không phải bất kỳ QĐHC và HVHC đều là đối tượng khiếu nại hành chính. QĐHC bị khiếu nại là QĐHC cá biệt - được áp dụng 1 lần, cho một hoặc một số đối tượng; và làm phát sinh, thay đổi, hạn chế, chấm dứt quyền, lợi ích hợp pháp của cơ quan, tổ chức, cá nhân hoặc có nội dung làm phát sinh nghĩa vụ, ảnh hưởng đến quyền, lợi ích hợp 13
18. pháp của cơ quan, tổ chức, cá nhân. Pháp luật Việt Nam chỉ cho phép khiếu nại đối với QĐHC cá biệt. Các QĐHC chủ đạo, QĐHC quy phạm không thuộc đối tượng khiếu nại hành chính, cũng như tài phán hành chính như ở các nước Châu Âu. QĐHC, HVHC của Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ, Chủ tịch nước cũng không thuộc đối tượng khiếu nại hành chính, cũng như tòa hành chính. Do vậy quy định của luật khiếu nại chỉ quy định thẩm quyền giải quyết khiếu nại của Bộ trưởng, Thủ trưởng cơ quan ngang Bộ, Chủ tịch UBND các cấp chứ không xác định thẩm quyền giải quyết khiếu nại cho Thủ tướng Chính phủ. Theo đó Thủ tướng Chính phủ không trực tiếp giải quyết khiếu nại hành chính mà chỉ tập trung vào công tác lãnh đạo và xử lý các kiến nghị của Tổng thanh tra; Chủ tịch UBND tỉnh không giải quyết khiếu nại đối với QĐHC, HVHC của Chủ tịch UBND cấp xã. Về trình tự khiếu nại, đã có bước tiến khi mở rộng quyền tự định đoạt của người khiếu nại khi Luật quy định không bắt buộc phải thực hiện thủ tục tiền tố tụng trước khi khởi kiện hành chính; giải quyết khiếu nại của cơ quan hành chính có lần đầu và lần thứ hai sau đó là chuyển sang cơ quan tòa án với 02 cấp xét xử và các thủ tục Giám đốc thẩm, Tái thẩm theo quy định. * Tố cáo - Khái niệm: Tố cáo xét ở phương diện xã hội là việc người tố cáo thể hiện sự bất bình đối với hành vi vi phạm pháp luật, báo việc đó đến cơ quan nhà nước có thẩm quyền xử lý vi phạm. Ở phương diện chính trị - pháp lý, tố cáo là quyền dân chủ cơ bản của công dân, là phương thức để công dân tham gia hoạt động quản lý nhà nước (thực hiện nguyên lý chủ quyền nhân dân) bảo vệ trật tự pháp luật, lợi ích nhà nước, tổ chức, công dân. Tố cáo là “nói cho cơ quan có thẩm quyền biết một hành động hoặc việc làm phạm pháp nào đó” [89]. Theo quan điểm của GS.TS. Nguyễn Cửu Việt thì “tố cáo là quyền công dân phát hiện với cơ quan nhà nước có thẩm quyền các quyết định, hành vi trái pháp luật của cơ quan, tổ chức, cá nhân đã gây thiệt hại cho lợi ích Nhà nước, lợi ích tập thể, lợi ích của công dân nói chung mà không gây thiệt hại trực 14