Luận văn Giải quyết khiếu nại đối với các quyết định hành chính về đất đai từ thực tiễn Thành phố Hà Nội

Nội dung text: Luận văn Giải quyết khiếu nại đối với các quyết định hành chính về đất đai từ thực tiễn Thành phố Hà Nội

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI TRƯƠNG THỊ KIM ANH GIẢI QUYẾT KHIẾU NẠI ĐỐI VỚI CÁC QUYẾT ĐỊNH HÀNH CHÍNH VỀ ĐẤT ĐAI TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ HÀ NỘI Chuyên ngành: Luật hiến pháp và luật hành chính Mã số : 60.38.01.02 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS NGUYỄN VĂN THUẬN Hà Nội, 2016 HÀ NỘI - năm
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, trích dẫn nêu trong luận văn là trung thực và có nguồn gốc rõ ràng. Những kết luận khoa học của luận văn chưa được công bố trong bất cứ công trình nào. TÊN TÁC GIẢ TRƯƠNG THỊ KIM ANH
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LÝ VỀ GIẢI QUYẾT KHIẾU NẠI ĐỐI VỚI QUYẾT ĐỊNH HÀNH CHÍNH TRONG LĨNH VỰC ĐẤT ĐAI 7 1.1. Khiếu nại và khiếu nại đối với quyết định hành chính trong lĩnh vực đất đai 7 1.2. Giải quyết khiếu nại đối với quyết định hành chính trong lĩnh vực đất đai của Uỷ ban nhân dân cấp tỉnh 15 1.3. Các điều kiện bảo đảm giải quyết khiếu nại đối với quyết định hành chính trong lĩnh vực đất đai của Uỷ ban nhân dân cấp tỉnh 22 Chương 2: TÌNH HÌNH KHIẾU NẠI VÀ THỰC TRẠNG VIỆC GIẢI QUYẾT KHIẾU NẠI ĐỐI VỚI QUYẾT ĐỊNH HÀNH CHÍNH TRONG LĨNH VỰC ĐẤT ĐAI CỦA ỦY BAN NHÂN DÂN THÀNH PHỐ HÀ NỘI 26 2.1. Tình hình kinh tế xã hội của Thành phố Hà Nội 26 2.2. Thực trạng khiếu nại đối với quyết định hành chính trong lĩnh vực đất đai của Uỷ ban nhân dân Thành phố Hà Nội giai đoạn 2011 – 2015 27 2.3. Thực trạng giải quyết khiếu nại đối với quyết định hành chính trong lĩnh vực đất đai của Uỷ ban nhân dân Thành phố Hà Nội giai đoạn 2011 – 2015 47 2.4. Đánh giá công tác giải quyết khiếu nại đối với quyết định hành chính trong lĩnh vực đất đai của Uỷ ban nhân dân Thành phố Hà Nội giai đoạn 2011 – 2015 51 Chương 3: YÊU CẦU, GIẢI PHÁP NÂNG CAO NĂNG LỰC, HIỆU QUẢ GIẢI QUYẾT KHIẾU NẠI ĐỐI VỚI QUYẾT ĐỊNH HÀNH CHÍNH TRONG LĨNH VỰC ĐẤT ĐAI TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ HÀ NỘI 61 3.1. Yêu cầu nâng cao năng lực, hiệu quả giải quyết quyết định hành chính trong lĩnh vực đất đai 61 3.2. Các giải pháp nâng cao năng lực, hiệu quả giải quyết khiếu nại quyết định hành chính trong lĩnh vực đất đai 65 KẾT LUẬN 77 TÀI LIỆU THAM KHẢO 79
4. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Khiếu nại là một trong những quyền cơ bản của công dân và là công cụ pháp lý để công dân đấu tranh với các hành vi vi phạm pháp luật, nhằm bảo vệ lợi ích của Nhà nước, xã hội; quyền và lợi ích hợp pháp của công dân; đồng thời là hình thức dân chủ trực tiếp để công dân tham gia quản lý nhà nước, quản lý xã hội. Đây là một trong những quyền dân chủ không thể thiếu trong chế độ xã hội chủ nghĩa. Chủ tịch Hồ Chí Minh lúc sinh thời đã luôn coi trọng công tác giải quyết khiếu nại; Người xem đây là một hình thức thể hiện trực tiếp mối quan hệ giữa nhân dân với Đảng và Nhà nước. Ngay sau khi Nhà nước Việt Nam dân chủ cộng hoà ra đời, Đảng, Nhà nước và Chủ tịch Hồ Chí Minh đã quan tâm đến việc thể chế hoá và hiện thực hoá các quyền tự do, dân chủ của công dân, trong đó có quyền khiếu nại. Tại Sắc lệnh số 64/SL ngày 23/11/1945 về thành lập Ban Thanh tra đặc biệt cũng đã xác định một trong những nhiệm vụ của Ban Thanh tra đặc biệt là “nhận đơn khiếu nại của nhân dân”. Hiến pháp năm 1959 đã chính thức ghi nhận quyền khiếu nại là một trong những quyền cơ bản của công dân [Điều 29]. Hiến pháp năm 1980, tiếp tục ghi nhận và phát triển quyền khiếu nại của công dân [Điều 73]. Hiến pháp năm 1992 (được sửa đổi, bổ sung năm 2001) tiếp tục hoàn thiện và phát triển quyền khiếu nại của công dân [Điều 74]. Đến Hiến pháp năm 2013 quyền khiếu nại tiếp tục được ghi nhận và bảo đảm thực hiện, tại Điều 30 quy định: “Mọi người có quyền khiếu nại, tố cáo với cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền về những việc làm trái pháp luật của cơ quan, tổ chức, cá nhân. Cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền phải tiếp nhận, giải quyết khiếu nại tố cáo. Người bị thiệt hại có quyền được bồi thường về vật chất tinh thần và phục hồi danh dự theo quy định của pháp luật”. Để quyền khiếu nại của công dân được đảm bảo; để công tác giải quyết khiếu nại có hiệu quả, tăng cường pháp chế xã hội chủ nghĩa (XHCN), Đảng và Nhà nước ta đã ban hành nhiều văn bản quy phạm pháp luật về giải quyết khiếu nại, đó là: 1
5. Pháp lệnh khiếu nại, tố cáo năm 1991; Luật Khiếu nại, tố cáo năm 1998, được sửa đổi, bổ sung năm 2004 và năm 2005; Luật Khiếu nại năm 2011. Việc ban hành hệ thống các văn bản quy phạm pháp luật không chỉ tạo điều kiện và tạo cơ sở pháp lý để người dân thực hiện quyền khiếu nại mà với hệ thống các văn bản quy phạm pháp luật đó các cơ quan chức năng của Nhà nước đã có trong tay công cụ hữu hiệu và ngày càng hoàn thiện để giải quyết khiếu nại. Theo tổng kết của Ủy ban nhân dân Thành phố Hà Nội, trong 5 năm (từ 2011 đến năm 2015) số lượng các vụ giải quyết khiếu nại về đất đai mà các cơ quan hành chính của thành phố đã xem xét, xác minh, giải quyết là 5897 vụ trên tổng số 6677 vụ khiếu nại hành chính (chiếm tỷ lệ 88%). Đa số các vụ việc khiếu nại là về bồi thường, hỗ trợ và tái định cư; khiếu nại về việc cấp, thu hồi giấy chứng nhận quyền sử dụng đất; khiếu nại quyết định xử lý vi phạm hành chính đối với vi phạm trong việc sử dụng đất; khiếu nại; đòi lại nhà, đất mà Nhà nước đã quản lý qua các thời kỳ thực hiện chính sách đất đai. Điển hình của các vụ việc khiếu nại về đất đai phức tạp trong thời gian qua, như: Vụ khiếu nại đòi quyền sử dụng đất của Tôn giáo tại địa chỉ 42 Nhà Chung, quận Hoàn Kiếm và 178 Nguyễn Lương Bằng, quận Đống Đa; Khiếu nại của các công dân phường Dương Nội, quận Hà Đông; khiếu nại của các hộ kinh doanh chợ Nghĩa Tân, quận Cầu Giấy; khiếu nại của các hộ kinh doanh tại chợ Nành, xã Ninh Hiệp, huyện Gia Lâm, chợ Nhà Xanh, phường Dịch Vọng Hậu, quận Cầu Giấy Nguyên nhân gia tăng số vụ việc khiếu nại và tính chất phức tạp của các vụ việc này là do chính sách pháp luật của chúng ta còn nhiều bất cập, chồng chéo, thiếu các quy định cụ thể; bản thân các cơ quan được giao nhiệm vụ giải quyết khiếu nại cũng chưa hợp lý; những người làm công tác giải quyết khiếu nại cũng chưa được đào tạo nghiệp vụ chính quy. Giải quyết khiếu nại hành chính nói chung không những bảo đảm quyền khiếu nại của công dân, phát huy dân chủ xã hội chủ nghĩa và sức mạnh, trí tuệ của nhân dân trong việc tham gia quản lý nhà nước mà còn bảo đảm kỷ cương, kỷ luật tăng cường pháp chế trong quản lý hành chính nhà nước. Qua giải quyết khiếu nại 2
6. hành chính, cơ quan hành chính nhà nước có được những thông tin quan trọng, tin cậy để kiểm tra tính đúng đắn, sự phù hợp của pháp luật và các quyết định quản lý của mình trong đời sống xã hội, từ đó có cơ sở thực tiễn để hoàn thiện pháp luật đồng thời khắc phục những tồn tại, xử lý hành vi vi phạm pháp luật để xây dựng một nền hành chính vững mạnh, trong sạch, chuyên nghiệp, hoạt động có hiệu lực, hiệu quả. Là một cán bộ đang công tác tại Thanh tra Thành phố Hà Nội, cơ quan trực tiếp tiếp công dân, xử lý đơn thư liên quan đến khiếu nại, tố cáo, tôi luôn quan tâm là làm thế nào để công tác giải quyết khiếu nại đạt hiệu quả cao, hạn chế số lượng các vụ việc khiếu nại nhất là khiếu nại về đất đai. Đây là lý do tôi chọn đề tài “Giải quyết khiếu nại đối với các quyết định hành chính về đất đai từ thực tiễn thành phố Hà Nội” để thực hiện Luận văn cao học chuyên ngành Luật Hiến Pháp - Luật Hành chính. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Trong thời gian qua đã có nhiều đề tài khoa học, nhiều bài viết và một số cuốn sách nghiên cứu làm rõ thực trạng khiếu nại; công tác giải quyết khiếu nại, từ đó đề ra giải pháp để hạn chế tình trạng khiếu nại . Có thể liệt kê một số công trình nghiên cứu tiêu biểu như: - Đề tài cấp Nhà nước “Khiếu nại, tố cáo hành chính - cơ sở lý luận, thực trạng và giải pháp” do TS. Lê Tiến Hào chủ trì năm 2011. - Đề tài cấp bộ “Nâng cao hiệu lực, hiệu quả thanh tra trách nhiệm của các cơ quan hành chính Nhà nước trong việc giải quyết khiếu nại, tố cáo” (Bùi Nguyên Suý - 2007). - Đề tài cấp cơ sở: “Vai trò của luật sư trong giải quyết khiếu nại hành chính” (Nguyễn Sỹ Giao - 2011), “Trách nhiệm chứng minh trong giải quyết vụ việc khiếu nại hành chính” (Trần Văn Long - 2011). - Một số bài viết, cuốn sách: “Tìm hiểu một số vấn đề về Nhà nước và khiếu nại, tố cáo của công dân” của TS Nguyễn Thế Thuấn; “Một số vấn đề đổi mới cơ chế giải quyết khiếu kiện hành chính ở Việt Nam” của TS. Nguyễn Văn Thanh và 3
7. Luật gia Đinh Văn Minh – Nhà xuất bản Tư pháp năm 2004; “Tăng cường pháp chế xã hội chủ nghĩa trong hoạt động giải quyết khiếu nại, tố cáo của TS. Trần Văn Sơn – Nhà xuất bản Tư pháp năm 2007; “111 câu hỏi – đáp về khiếu nại hành chính, khiếu kiện hành chính, tranh chấp đất đai và tố cáo” của Ths. Đinh Văn Minh –Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia năm 2008. - Chuyên đề này còn được nghiên cứu và thể hiện trong “Luật hành chính Việt Nam” (NXB thành phố Hồ Chí Minh do PGS.TS Phạm Hồng Thái làm chủ biên); “Pháp luật về khiếu nại, tố cáo” (NXB thành phố Hồ Chí Minh do PGS.TS Phạm Hồng Thái làm chủ biên). Ngoài ra, còn nhiều bài báo được đăng trên tạp chí Thanh tra và các tạp chí chuyên ngành khác. Tuy nhiên, chưa có công trình nào nghiên cứu một cách tổng thể, chuyên sâu về việc giải quyết khiếu nại đối với các quyết định hành chính về đất đai từ tình hình thực tiễn của thành phố Hà Nội và đưa ra các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả giải quyết khiếu nại đối với các quyết định hành chính về đất đai, nhằm bảo đảm pháp chế XHCN, kỷ luật trong cơ quan nhà nước để nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước. Do vậy, việc nghiên cứu đề tài này được thực hiện với sự tham khảo, tiếp thu có chọn lọc kết quả nghiên cứu của các công trình trước đó và hướng tới đưa ra những điểm mới riêng, góp phần nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước trong giai đoạn hiện nay. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích của Luận văn là phân tích làm rõ cơ sở lý luận của việc giải quyết khiếu nại đối với các quyết định hành chính về đất đai; đánh giá rõ thực trạng việc giải quyết khiếu nại đối với các quyết định hành chính về đất đai trong thời gia qua; lập luận và đề xuất những giải pháp nâng cao hiệu quả trong việc giải quyết khiếu nại đối với các quyết định hành chính về đất đai từ thực tiễn thành phố Hà Nội trong thời gian tới. Để đạt được mục tiêu nêu trên, Luận văn có nhiệm vụ phân tích, làm rõ khái niệm, đặc điểm, nội dung, hình thức, phương pháp giải quyết khiếu nại đối với các quyết định hành chính về đất đai trên địa bàn thành phố Hà Nội và những điều kiện 4
8. cần thiết cho việc giải quyết khiếu nại đó; đánh giá thực trạng giải quyết khiếu nại đối với các quyết định hành chính về đất đai trên địa bàn thành phố Hà Nội và chỉ ra những nguyên nhân chủ yếu của hạn chế; đề xuất các giải pháp nâng cao hiệu quả giải quyết khiếu nại đối với các quyết định hành chính về đất đai trên địa bàn thành phố Hà Nội trên các mặt nhận thức tư tưởng, xây dựng và hoàn thiện pháp luật, tổ chức thực hiện pháp luật và bảo vệ pháp luật. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của Luận văn là các quy định của pháp luật về khiếu nại và công tác giải quyết khiếu nại; thực tiễn khiếu nại và giải quyết khiếu nại đối với các quyết định hành chính về đất đai ở thành phố Hà Nội. Thực tiễn giải quyết khiếu nại hành chính trong lĩnh vực đất đai còn nhiều hạn chế, vướng mắc; quy định pháp luật còn chưa cụ thể, chi tiết nên việc thực hiện gặp khó khăn, trách nhiệm của chủ thể ban hành quyết định hành chính về quản lý đất đai, trách nhiệm của cơ quan giải quyết khiếu nại còn chưa nghiêm, nên việc giải quyết khiếu nại còn chậm, hoặc giải quyết thiếu khách quan, giải quyết xong mà không thi hành được với điều kiện công việc đang đảm nhận tại cơ quan Thanh tra thành phố Hà Nội, hàng ngày được tiếp xúc, xem xét, giải quyết trực tiếp khiếu nại của công dân. Chính vì vậy nghiên cứu về lý luận và thực tiễn vấn đề “Giải quyết khiếu nại đối với các quyết định hành chính về đất đai từ thực tiễn Thành phố Hà Nội” là đề tài em lựa chọn cho luận văn Thạc sỹ luật học. Luận văn tập trung nghiên cứu công tác giải quyết khiếu nại, tìm hiểu sâu công tác giải quyết khiếu nại đối với quyết định hành chính về đất đai của các cơ quan hành chính ở một địa phương, cụ thể là thành phố Hà Nội trong giai đoạn 05 năm (từ năm 2011 đến năm 2015). 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Đề tài được nghiên cứu dựa trên phương pháp luận duy vật - biện chứng và duy vật - lịch sử của chủ nghĩa Mác – Lê nin và tư tưởng Hồ Chí Minh; đường lối, 5
9. quan điểm của Đảng và chủ trương chính sách của Nhà nước về giải quyết khiếu nại. 5.2. Phương pháp nghiên cứu cụ thể Tác giả sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể trong khi thực hiện đề tài là: phương pháp phân tích - tổng hợp, phương pháp lịch sử, phương pháp so sánh, phương pháp thống kê và điều tra xã hội học, 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Luận văn đưa ra cái nhìn tổng quát về quyền khiếu nại; sự hình thành phát triển của chế định pháp luật về khiếu nại. Luận văn sẽ giúp cho các nhà quản lý của thành phố Hà Nội nhìn nhận một cách đúng đắn về thực trạng tình hình khiếu nại cũng như những mặt đã làm được, chưa làm được, nguyên nhân của những tồn tại trong công tác giải quyết khiếu nại đối với các quyết định hành chính về đất đai. Những giải pháp mà Luận văn đưa ra sẽ giúp các nhà lãnh đạo, những người đang được giao trách nhiệm giải quyết khiếu nại tại các địa phương nói chung và thành phố Hà Nội nói riêng vận dụng để nâng cao chất lượng giải quyết khiếu nại về đất đai, góp phần ổn định chính trị, trật tự an toàn xã hội và thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội. 7. Cơ cấu của Luận văn Ngoài phần mở đầu, hệ thống chữ viết tắt, mục lục, danh mục tài liệu tham khảo, Luận văn có kết cấu nội dung gồm 3 chương, cụ thể như sau: Chương 1: Cơ sở lý luận và pháp lý về giải quyết khiếu nại đối với quyết định hành chính trong lĩnh vực đất đai; Chương 2: Tình hình khiếu nại và thực trạng việc giải quyết khiếu nại đối với quyết định hành chính trong lĩnh vực đất đai của UBND thành phố Hà Nội; Chương 3: Yêu cầu, giải pháp nâng cao năng lực, hiệu quả giải quyết khiếu nại đối với quyết định hành chính trong lĩnh vực đất đai từ thực tiễn thành phố Hà Nội. 6
10. Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LÝ VỀ GIẢI QUYẾT KHIẾU NẠI ĐỐI VỚI QUYẾT ĐỊNH HÀNH CHÍNH TRONG LĨNH VỰC ĐẤT ĐAI 1.1. Khiếu nại và khiếu nại đối với quyết định hành chính trong lĩnh vực đất đai 1.1.1. Khiếu nại và quyền khiếu nại của công dân Khiếu nại là một hiện tượng xã hội được quan niệm và hiểu theo nhiều góc độ khác nhau. Theo gốc tiếng La tinh thì từ "complaint" có nghĩa là việc phàn nàn, phản ứng, bất bình của một người nào đó đối với một vấn đề có liên quan đến lợi ích của mình. Theo sách Thuật ngữ pháp lý phổ thông, “khiếu nại là việc yêu cầu cơ quan nhà nước, tổ chức xã hội hoặc người có chức vụ giải quyết việc vi phạm các quyền hoặc lợi ích hợp pháp của bản thân người khiếu nại hay người khác. Theo Từ điển tiếng Việt, “khiếu nại là thắc mắc, đề nghị xem xét lại những kết luận, quyết định do cấp có thẩm quyền đã làm, đã chuẩn y” Về mặt xã hội thì khiếu nại là hiện tượng phát sinh trong đời sống xã hội, đó là sự phản ứng có tính tự nhiên của một người đối với hành vi của người khác khi họ cho rằng hành vi đó không phù hợp với các quy tắc, chuẩn mực trong đời sống cộng đồng, xâm phạm đến quyền và lợi ích của mình. Nói chung, khiếu nại là phương tiện để yêu cầu các thiết chế xã hội bảo vệ quyền và lợi ích của mình khi bị xâm phạm. Như vậy, khiếu nại phản ánh hiện tượng vi phạm những quy tắc của xã hội, của cộng đồng và xã hội cần phải có phương thức giải quyết. Về mặt chính trị - pháp lý thì khiếu nại là một quyền tự do, dân chủ quan trọng của công dân được pháp luật quy định và bảo đảm thực hiện bởi bộ máy nhà nước. Quyền khiếu nại được coi là "quyền để bảo vệ quyền", là công cụ pháp lý để công dân bảo vệ quyền và lợi ích của mình khi bị hành vi của người khác xâm phạm. Trong mối quan hệ giữa Nhà nước với công dân thì khiếu nại là một hình 7
11. thức công dân hướng đến các cơ quan nhà nước, hay tổ chức xã hội, tổ chức kinh tế, đơn vị vũ trang khi thấy quyết định hay hành vi xâm phạm tới quyền, lợi ích của mình. Khiếu nại là phương tiện để công dân tham gia quản lý nhà nước và xã hội, phản ánh giá trị của nền dân chủ của một quốc gia. Nhìn lại lịch sử lập pháp của Việt Nam, thuật ngữ "khiếu nại" được sử dụng với đầy đủ ý nghĩa của nó chính là lần đầu tiên trong văn bản chính thức của nhà nước Việt Nam là kể từ khi Sắc lệnh số 64-SL ban hành ngày 23-11-1945 thành lập Ban Thanh tra đặc biệt. Điều II của Sắc lệnh quy định: “ Ban Thanh tra đặc biệt có toàn quyền: Nhận các đơn khiếu nại của nhân dân ”. Tinh thần và nội dung của bản Sắc lệnh cho thấy khiếu nại ở đây chỉ sự khiếu nại của nhân dân đối với chính quyền mà hiện nay chúng ta quan niệm đó chính là khiếu nại đối với hoạt động của bộ máy nhà nước và công chức nhà nước mà trước hết là các cơ quan hành chính nhà nước, hay còn gọi là khiếu nại hành chính. Tại Điều I, Sắc lệnh cũng đã xác định: “Chính phủ sẽ lập ngay một Ban Thanh tra đặc biệt, có uỷ nhiệm là đi giám sát tất cả các công việc và các nhân viên của uỷ ban nhân dân và các cơ quan của Chính phủ”. Như vậy, việc khiếu nại vừa có ý nghĩa bảo vệ quyền lợi của người dân tránh sự vi phạm từ phía cơ quan nhà nước và cán bộ, công chức nhà nước vừa tạo ra cơ chế để giám sát hoạt động của chính quyền các cấp. Tuy nhiên ở các nhà nước phong kiến Việt Nam thì hiện tượng khiếu nại cũng diễn ra nhưng với mức độ và cách hiểu khác nhau, chủ yếu dưới dạng phản ứng với các cơ quan quyền lực bằng các hình thức như kiện, tố cáo, phản đối Theo khoản 1, Điều 2, Luật Khiếu nại năm 2011 thì “Khiếu nại là việc công dân, cơ quan, tổ chức hoặc cán bộ, công chức theo thủ tục do Luật này quy định đề nghị cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền xem xét lại quyết định hành chính, hành vi hành chính hoặc quyết định kỷ luật cán bộ, công chức khi có căn cứ cho rằng quyết định hoặc hành vi đó là trái pháp luật, xâm phạm quyền, lợi ích hợp pháp của mình”. Từ khái niệm trên chúng ta thấy rằng: 8
12. Khiếu nại là đề nghị của cá nhân, cơ quan, tổ chức bị tác động trực tiếp bởi quyết định hành chính hay hành vi hành chính hoặc đề nghị của cán bộ công chức chịu tác động trực tiếp của quyết định kỷ luật đối với cơ quan, tổ chức hoặc người có thẩm quyền giải quyết khiếu nại. Đề nghị này xuất phát từ từ nhận thức chủ quan của người khiếu nại cho rằng quyền và lợi ích hợp pháp của mình bị xâm phạm. Chủ thể khiếu nại có thể là công dân, cơ quan, tổ chức, cán bộ, công chức. Bên cạnh đó, các cá nhân, tổ chức nước ngoài cũng có quyền khiếu nại. Tuy nhiên, công dân Việt Nam vẫn là chủ thể sử dụng quyền khiếu nại thường xuyên và tích cực nhất. Như vậy, mọi công dân Việt Nam đều có quyền khiếu nại ngay cả những người phạm tội hình sự, có thể bị hạn chế một số quyền công dân như quyền tự do đi lại, quyền ứng cử, quyền bầu cử nhưng họ vẫn là công dân Việt Nam và vẫn có quyền khiếu nại trong một số trường hợp nhất định. Công dân thực hiện quyền khiếu nại phải là người có năng lực hành vi dân sự đầy đủ. Công dân là người chưa thành niên, người bị bệnh tâm thần hoặc mắc bệnh khác mà không thể nhận thức, làm chủ được hành vi của mình thì thông qua người đại diện theo pháp luật để thực hiện quyền khiếu nại. Người ốm đau, già yếu, người có nhược điểm về thể chất hoặc vì lý do khách quan khác mà không thể tự mình khiếu nại thì có thể uỷ quyền cho người đại diện là cha, mẹ, vợ, chồng, anh, chị, em ruột, con đã thành niên hoặc người khác để thực hiện việc khiếu nại. Theo quy định của Luật Khiếu nại năm 2011, công dân có quyền nhờ Luật sư giúp đỡ mình thực hiện quyền khiếu nại. Cơ quan, tổ chức có quyền khiếu nại bao gồm cơ quan nhà nước, tổ chức chính trị, tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức xã hội, tổ chức xã hội nghề nghiệp, tổ chức kinh tế, đơn vị vũ trang nhân dân. Việc quy định cơ quan, tổ chức có quyền khiếu nại, bởi vì trong quá trình quản lý nhà nước nhiều khi các cơ quan nhà nước cũng có những quyết định làm ảnh hưởng đến quyền và lợi ích của các cơ quan, tổ chức khác. Việc khiếu nại của cơ quan, tổ chức được thực hiện thông qua người đại 9
13. diện hợp pháp của cơ quan, tổ chức đó. Chỉ những người có thẩm quyền đại diện mới được thay mặt cơ quan, tổ chức thực hiện quyền khiếu nại. Cán bộ, công chức có quyền khiếu nại quyết định kỷ luật khi có căn cứ cho rằng quyết định đó là trái pháp luật, xâm phạm quyền và lợi ích hợp pháp của mình. Đối tượng của khiếu nại hành chính là quyết định hành chính, hành vi hành chính hay quyết định kỷ luật cán bộ, công chức của người có thẩm quyền trong cơ quan hành chính nhà nước hoặc chính là cơ quan hành chính nhà nước đó. Hiến pháp năm 2013 (thay thế cho Hiến pháp năm 1992) tại chương II quy định về quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân đã khẳng định tầm quan trọng và thể hiện nhất quán đường lối của Đảng và Nhà nước ta trong việc công nhận, tôn trọng, bảo đảm, bảo về quyền của công dân mà trong đó khiếu nại là một trong những quyền cơ bản được bảo đảm thực hiện. 1.1.2. Khiếu nại quyết định hành chính trong lĩnh vực đất đai Trong lĩnh vực quản lý nhà nước, khiếu nại gắn liền với thuật ngữ khiếu nại hành chính. Từ điển Bách khoa Việt Nam đưa ra khái niệm: “Khiếu nại hành chính là việc cá nhân hay tổ chức đề nghị cơ quan hành chính nhà nước xem xét, sửa chữa một hành vi hay một quyết định hành chính mà họ cho là hành vi và quyết định đó không đúng pháp luật, gây thiệt hại hoặc sẽ gây thiệt hại đến quyền, lợi ích hợp pháp của họ” [ ,tr 506-507] Theo quy định tại các khoản 8, Điều 2 Luật Khiếu nại năm 2011 thì quyết định hành chính có thể trở thành đối tượng của khiếu nại hành chính “là văn bản do cơ quan hành chính nhà nước hoặc người có thẩm quyền trong cơ quan hành chính nhà nước ban hành để quyết định về một vấn đề cụ thể trong hoạt động quản lý hành chính nhà nước được áp dụng một lần đối với một hoặc một số đối tượng cụ thể”. Theo quy định tại khoản 1, Điều 204 của Luật đất đai năm 2013, quy định: “Người sử dụng, người có quyền lợi và nghĩa vụ liên quan đến sử dụng đất có quyền khiếu nại, khởi kiện quyết định hành chính hoặc hành vi hành chính về quản lý đất đai”. 10
14. Như vậy, có thể hiểu khiếu nại quyết định hành chính về đất đai là việc công dân, cơ quan, tổ chức theo quy định của Luật Khiếu nại và Luật Đất đai đề nghị cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền giải quyết khiếu nại đối với quyết định hành chính của cơ quan hành chính nhà nước hoặc người có thẩm quyền trong lĩnh vực quản lý nhà nước về đất đai khi có căn cứ cho rằng quyết định đó là trái pháp luật, xâm phạm quyền, lợi ích hợp pháp về đất đai do mình quản lý, sử dụng. Khiếu nại quyết định hành chính về đất đai xét về bản chất là việc cá nhân, cơ quan, tổ chức thực hiện quyền của mình trong quản lý và sử dụng đất. Do đó, khiếu nại quyết định hành chính về đất đai có những đặc điểm sau: Thứ nhất, khiếu nại quyết định hành chính về đất đai là quyền chính trị - pháp lý. Ngày nay, quyền khiếu nại quyết định hành chính nói chung, về đất đai nói riêng không chỉ là quyền công dân mà đã trở thành quyền con người. Trong điều kiện hội nhập quốc tế, các quốc gia không chỉ ghi nhận công dân có quyền khiếu nại hành chính mà còn cho phép người nước ngoài, người không quốc tịch cũng có quyền khiếu nại hành chính. Quyền khiếu nại quyết định hành chính của công dân thường được quy định mang tính hiến định trong các Hiến pháp - văn bản chính trị tuyên bố cách thức tổ chức quyền lực nhà nước và các mối quan hệ chính trị cơ bản nhất trong xã hội. Bản thân việc quy định này đã thể hiện quyền khiếu nại quyết định hành chính của cá nhân mang tính chính trị - pháp lý rất cao. Quyền khiếu nại hành chính cùng với các quyền khác của cá nhân là yếu tố không thể thiếu khi xác lập địa vị pháp lý của công dân khi tham gia vào quan hệ pháp luật hành chính. Thứ hai, khiếu nại hành chính trong quản lý và sử dụng đất được bảo đảm thực hiện bởi Nhà nước và hệ thống giám sát từ bên trong và bên ngoài. Việc quy định các cá nhân, cơ quan, tổ chức có quyền khiếu nại quyết định hành chính về đất đai cũng đòi hỏi Nhà nước thiết lập cơ chế giải quyết khiếu nại hành chính. Đó là hệ thống cơ quan có thẩm quyền giải quyết và trình tự giải quyết được pháp luật quy định. Ngoài ra, để việc giải quyết các khiếu nại hành chính đúng pháp luật, Nhà nước còn tạo lập cơ chế giám sát hoạt động giải quyết khiếu nại hành chính, bao gồm sự giám sát của cơ quan quyền lực nhà nước, công tác 11
15. thanh tra, kiểm tra trách nhiệm giải quyết khiếu nại hành chính và sự giám sát của xã hội. Thứ ba, khiếu nại hành chính trong quản lý và sử dụng đất được thực hiện theo thủ tục hành chính. Nếu như việc khiếu nại trong lĩnh vực tư pháp được thực hiện theo các văn bản pháp luật về tố tụng thì việc khiếu nại hành chính nói chung, về đất đai nói riêng được thực hiện bởi các cơ quan hành chính nhà nước và giải quyết theo thủ tục hành chính. Thủ tục pháp lý về giải quyết khiếu nại hành chính của công dân là trình tự bắt buộc các chủ thể tham gia quan hệ giải quyết khiếu nại hành chính phải tuân thủ, để tạo nên sự thống nhất và hiệu quả trong hoạt động giải quyết khiếu nại. Việc xác định rõ thẩm quyền giải quyết khiếu nại của các cơ quan hành chính nhà nước giúp cho việc thực hiện khiếu nại hành chính và giải quyết khiếu nại hành chính được chuẩn xác, khoa học, nhanh chóng. 1.1.3. Các loại khiếu nại quyết định hành chính trong lĩnh vực đất đai Từ khái niệm về khiếu nại như nêu ở trên chúng ta thấy chủ thể khiếu nại quyết định hành chính về đất đai là công dân, cơ quan, tổ chức sử dụng đất (gọi chung là người sử dụng đất) có nhận thức chủ quan cho rằng quyền và lợi ích hợp pháp về đất đai của mình bị xâm phạm bởi quyết định hành chính của cơ quan hành chính hoặc người có thẩm quyền trong cơ quan hành chính trong lĩnh vực quản lý nhà nước về đất đai. Đối tượng khiếu nại về đất đai là quyết định hành chính được phát sinh trong quá trình quản lý đất đai. Quyết định hành chính được phát sinh trong quản lý đất đai là dạng quyết định pháp luật do chủ thể quản lý hành chính nhà nước ban hành nhằm thực hiện hoạt động quản lý hành chính nhà nước. Quyết định hành chính đó có thể là quyết định chỉ đạo, quyết định có chứa quy phạm, quyết định hành chính cá biệt. Quyết định hành chính bị khiếu nại trong lĩnh vực đất đai bao gồm: Quyết định giao đất, quyết định cho thuê đất, thu hồi đất, trưng dụng đất, cho phép chuyển mục đích sử dụng đất, quyết định bồi thường giải phóng mặt bằng, tái định cư, 12
16. quyết định cấp, thu hồi giấy chứng nhận quyền sử dụng đất, quyết định gia hạn thời hạn sử dụng đất. Ngoài ra, theo quy định của pháp luật về khiếu nại thì các quyết định hành chính liên quan đến đất đai khác cũng là đối tượng khiếu nại, như: Quyết định giải quyết khiếu nại về đất đai; quyết định xử lý vi phạm hành chính trong lĩnh vực đất đai Quyết định hành chính luôn là ý chí của cơ quan hành chính nhà nước trong việc thực hiện thẩm quyền hành chính. Ý chí đó có thể được thể hiện trong văn bản dưới dạng một quyết định nhưng cũng có thể được thể hiện trong văn bản thuộc dạng khác như công văn, thông báo, biên bản làm việc Về lý thuyết, một văn bản thể hiện ý chí của cơ quan hành chính nhà nước có thể xâm phạm đến quyền và lợi ích hợp pháp của các chủ thể thì đều có thể bị coi là đối tượng của khiếu nại hành chính. Như vậy, một quyết định hành chính về đất đai (là đối tượng của khiếu nại) phải hội đủ 03 điều kiện: Một là, được thể hiện dưới hình thức văn bản. Đây là một trong những điểm khác biệt so với khái niệm về Quyết định hành chính trong Luật Khiếu nại, tố cáo trước đây. Luật Khiếu nại, tố cáo trước đây quy định “quyết định hành chính là quyết định bằng văn bản ” tức là về mặt hình thức, nó phải được thể hiện dưới dạng “quyết định”. Tuy nhiên, Luật Khiếu nại hiện nay đã mở rộng hơn khái niệm này, theo đó, quyết định hành chính là đối tượng của khiếu nại không nhất thiết phải được thể hiện dưới hình thức là “quyết định” mà còn có thể thể hiện dưới các hình thức văn bản khác như “công văn”, “thông báo”, “kết luận” Quy định này phù hợp với tình hình thực tế bởi trong thực tiễn, có nhiều văn bản hành chính mặc dù không thể hiện dưới hình thức quyết định nhưng lại chứa nội dung quyết định hành chính nhưng người khiếu nại không thể khiếu nại văn bản ấy vì lý do đó không phải là quyết định hành chính. Hai là, quyết định do cơ quan hành chính nhà nước hoặc người có thẩm quyền trong cơ quan hành chính nhà nước trong lĩnh vực đất đai ban hành . Các cơ quan hành chính nhà nước ở đây bao gồm: Các bộ, cơ quan ngang bộ, cơ quan thuộc Chính phủ, ủy ban nhân dân các cấp và các sở, phòng, ban thuộc ủy ban nhân 13
17. dân. Người có thẩm quyền trong cơ quan hành chính nhà nước là người trong các cơ quan nêu trên mà theo quy định của pháp luật có thẩm quyền ban hành các quyết định hành chính về đất đai. Ba là, quyết định được áp dụng một lần đối với một hoặc một số đối tượng cụ thể hay còn gọi là quyết định hành chính cá biệt. Đặc trưng này giúp phân biệt với những quyết định mang tính quy phạm. Trong hoạt động quản lý hành chính nhà nước, các cơ quan hành chính nhà nước ban hành nhiều quyết định hành chính cá biệt để giải quyết các công việc cụ thể theo chức năng của từng cơ quan hành chính nhà nước. Ví dụ: quyết định đền bù, giải phóng mặt bằng, quyết định xử phạt hành chính do vi phạm pháp luật về đất đai Những quyết định này khác với những quyết định hành chính mang tính quy phạm đó là chỉ được áp dụng một lần đối với một hoặc một số đối tượng cụ thể. Việc quy định quyết định hành chính có chứa các quy phạm pháp luật là đối tượng của khiếu nại hành chính hiện vẫn còn là vấn đề đang cần được tiếp tục nghiên cứu. Lý giải cho quan điểm quyết định mang tính quy phạm không thể là đối tượng khiếu nại bởi bản chất của khiếu nại hành chính là việc đối tượng quản lý đề nghị chủ thể quản lý xem xét lại các quyết định hành chính, hành vi hành chính liên quan trực tiếp đến quyền và lợi ích hợp pháp của họ. Như vậy, chỉ có quyết định hành chính cá biệt mới tác động trực tiếp đến quyền và lợi ích hợp pháp của đối tượng quản lý; còn các quyết định mang tính quy phạm không tác động trực tiếp đến quyền và lợi ích hợp pháp của công dân. Thực tế cho thấy nhiều quyết định hành chính chứa đựng các quy phạm đã tác động trực tiếp đến quyền và lợi ích của một nhóm người; do đó, cũng có quan điểm cho rằng quyết định hành chính có chứa các quy phạm pháp luật cũng cần được coi là đối tượng của khiếu nại hành chính. Có thể nói rất nhiều hoạt động trong lĩnh vực đất đai liên quan đến quyền của chủ thể và cá nhân nhưng khi bị cho là xâm hại hoặc ảnh hưởng thì đều có quyền khiếu nại. Tuy nhiên, không phải bất cứ quyết định nào về đất đai cũng bị khiếu nại vì trên thực tế những quyết định về tư pháp liên quan đến đất đai thì công dân có thể kiện ra tòa theo thủ tục tư pháp. Mặt khác, ngoài việc khiếu nại 14