Luận văn Đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động của người lao động theo pháp luật lao động Việt Nam hiện nay

Nội dung text: Luận văn Đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động của người lao động theo pháp luật lao động Việt Nam hiện nay

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN DUY VINH QUANG ĐƠN PHƯƠNG CHẤM DỨT HỢP ĐỒNG LAO ĐỘNG CỦA NGƯỜI LAO ĐỘNG THEO PHÁP LUẬT LAO ĐỘNG VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI, năm 2017
2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN DUY VINH QUANG ĐƠN PHƯƠNG CHẤM DỨT HỢP ĐỒNG LAO ĐỘNG CỦA NGƯỜI LAO ĐỘNG THEO PHÁP LUẬT LAO ĐỘNG VIỆT NAM HIỆN NAY Chuyên ngành: Luật Kinh tế Mã số: 60.38.01.07 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS. NGUYỄN ĐỨC MINH HÀ NỘI, năm 2017
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu nêu trong luận văn là hoàn toàn trung thực và có nguồn trích dẫn rõ ràng. Kết quả nghiên cứu của luận văn không có sự trùng lặp với bất kỳ công trình nào đã công bố. Đà Nẵng, tháng 8 năm 2017 Tác giả Nguyễn Duy Vinh Quang
4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 CHƯƠNG 1. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ ĐƠN PHƯƠNG CHẤM DỨT HỢP ĐỒNG LAO ĐỘNG VÀ PHÁP LUẬT VỀ ĐƠN PHƯƠNG CHẤM DỨT HỢP ĐỒNG LAO ĐỘNG CỦA NGƯỜI LAO ĐỘNG 7 1.1. Những vấn đề lý luận về đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động của người lao động 7 1.2. Nội dung điều chỉnh bằng pháp luật về đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động của người lao động 17 1.3. Lược sử phát triển của pháp luật Việt Nam về đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động của người lao động 20 CHƯƠNG 2. THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VIỆT NAM VỀ ĐƠN PHƯƠNG CHẤM DỨT HỢP ĐỒNG LAO ĐỘNG CỦA NGƯỜI LAO ĐỘNG 31 2.1. Quy định của pháp luật Việt Nam về đơn phương chấm dứt hợp đồng lao độngcủa người lao động 31 2.2. Đánh giá thực trạng quy định của pháp luật lao động Việt Nam về đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động của người lao động 45 2.3. Thực tiễn về tình hình đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động của người lao động và việc giải quyết quyền lợi, nghĩa vụ của người lao động 50 CHƯƠNG 3. HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ ĐƠN PHƯƠNG CHẤM DỨT HỢP ĐỒNG LAO ĐỘNG CỦA NGƯỜI LAO ĐỘNG 59 3.1. Vấn đề cấp thiết phải hoàn thiện pháp luật về đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động của người lao động 59
5. 3.2. Một số kiến nghị hoàn thiện pháp luật về đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động của người lao động 61 3.3. Một số biện pháp nhằm hạn chế đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động trái pháp luật của người lao động 68 KẾT LUẬN 72
6. DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT BLLĐ : Bộ Luật lao động HĐLĐ : Hợp đồng lao động ILO : Tổ chức Lao động Quốc tế NLĐ : Người lao động NSDLĐ : Người sử dụng lao động QHLĐ : Quan hệ lao động
7. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam đã khẳng định tại Khoản 1, 2, Điều 35 như sau: “Công dân có quyền làm việc, lựa chọn nghề nghiệp, việc làm và nơi làm việc. Người làm công ăn lương được bảo đảm các điều kiện làm việc công bằng, an toàn; được hưởng lương, chế độ nghỉ ngơi”. Bộ Luật lao động 2012 cũng quy định người lao động có quyền “Làm việc, tự do lựa chọn việc làm, nghề nghiệp, học nghề, nâng cao trình độ nghề nghiệp và không bị phân biệt đối xử” [25, Điểm a, Khoản 1, Điều 5]. Như vậy, người lao động tham gia vào quan hệ lao động có quyền làm việc cho bất kỳ NSDLĐ nào, làm bất cứ công việc gì mà pháp luật không cấm cũng như có quyền lựa chọn nơi làm việc phù hợp với điều kiện sinh sống. Người lao động có quyền chủ động nắm bắt công việc phù hợp với khả năng, nguyện vọng, trình độ chuyên môn nghiệp vụ và sức khỏe của mình. Khi tham gia vào quan hệ lao động, NLĐ không chỉ được tự cho lựa chọn việc làm mà còn được NSDLĐ cam kết đảm bảo về công việc đã ký kết, về điều kiện làm việc, được tôn trọng danh dự, nhân phẩm Theo quy định của pháp luật lao động thì quyền được đảm bảo việc làm của NLĐ được thể hiện rõ trong các quy định về trách nhiệm của NSDLĐ. Trong bối cảnh toàn cầu hóa, vấn đề bảo đảm quyền lợi của NLĐ ngày càng được coi trọng trên cơ sở coi NLĐ là trực tiếp làm ra sản phẩm hàng hóa, dịch vụ trong thương mại quốc tế nên họ phải là người được hưởng lợi, được chia sẻ thành quả của quá trình này, họ phải được bảo đảm các quyền, lợi ích và các điều kiện lao động cơ bản. Trong trường hợp điều kiện lao động không đảm bảo hoặc khi có cơ hội tốt hơn, NLĐ có thể chấm dứt QHLĐ này 1
8. để tham gia vào một QHLĐ khác trên cơ sở pháp luật. Đây cũng là quyền của NLĐ được pháp luật lao động ghi nhận tại Điều 37 BLLĐ 2012. Đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ bên cạnh mặt tích cực, có thể gây ra những hậu quả tiêu cực, làm thiệt hại đến NSDLĐ, gây ảnh hưởng xấu cho xã hội cũng như cho chính bản thân NLĐ, đặc biệt là đối với những trường hợp chấm dứt HĐLĐ trái pháp luật. Bộ Luật lao động của nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam được ban hành ngày 23/6/1994, có hiệu lực thi hành từ ngày 01/01/1995, đã qua 4 lần sửa đổi, bổ sung vào các năm 2002, 2006, 2007 và 2012; trong đó lần sửa đổi năm 2012 là lần sửa đổi cơ bản, toàn diện. Nhìn chung, pháp luật lao động đã góp phần ổn định các QHLĐ trong xã hội, tạo ra một thị trường lao động lành mạnh và ổn định, đã ghi nhận và bảo vệ quyền, lợi ích của NLĐ trong QHLĐ. Tuy nhiên, sau nhiều năm áp dụng, thực thi trên thực tế, trước áp lực của hội nhập thương mại và phát triển kinh tế xã hội của Việt Nam trong những năm gần gây, pháp luật lao động đã bộc lộ một số vấn đề chưa hợp lý, chưa phù hợp với yêu cầu của thực tiễn, gây vướng mắc trong quá trình áp dụng. Trong đó, vấn đề về đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ cũng còn có nhiều tranh cãi, yêu cầu cần phải được tiếp tục hoàn thiện để phù hợp với sự phát triển chung của xã hội. Nhằm mục đích tìm hiểu, nghiên cứu những vấn đề lý luận về đơn phương chấm dứt HĐLĐ nói chung và đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ nói riêng, thông qua thực tiễn để tìm ra những hạn chế của những quy định pháp luật về đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ, từ đó đưa ra hướng hoàn thiện hơn nữa pháp luật về đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ. Đó chính là lý do mà tác giả đã lựa chọn đề tài này để nghiên cứu. 2
9. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Hợp đồng lao động là một công cụ thể hiện rõ ràng mối quan hệ lao động. Do đó hiện nay có rất nhiều các nghiên cứu trong lĩnh vực đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động cũng như các hậu quả pháp lý về việc chấm dứt hợp đồng lao động của người lao động, cụ thể như “Giáo trình Luật Lao động” của Trường Đại học Luật Hà Nội, Nxb. Công an nhân dân xuất bản năm 2008 do tác giả Chu Thanh Hương chủ biên và một số Giáo trình Luật Lao động của các trường Đại học như Đại học Lao động - Xã hội, Đại học Luật TP. Hồ Chí Minh, Đại học Khoa học, Xã hội và Nhân Văn ; Luận án Tiến sĩ Luật học - Hợp đồng lao động trong cơ chế thị trường Việt Nam của tác giả Nguyễn Hữu Chí, Trường Đại học Luật Hà Nội năm 2002; Luận án Tiến sĩ Luật học - Pháp luật về đơn phương chấm dứt HĐLĐ, những vấn đề lý luận và thực tiễn của tác giả Nguyễn Thị Hoa Tâm, Trường Đại học Luật TP. Hồ Chí Minh năm 2013; Luận văn Thạc sĩ - Đơn phương chấm dứt HĐLĐ theo quy định của pháp luật lao động Việt Nam của tác giả Nguyễn Khắc Tuấn năm 2010 và nhiều Luận văn khác. Ngoài ra, còn có một số bài viết đăng trên các tạp chí khoa học pháp lý chuyên ngành như bài viết của Tiến sĩ Đào Thị Hằng về “Quyền đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động” đăng trên Tạp chí Luật học số 4/2001, Tiến sĩ Nguyễn Hữu Chí về “Chấm dứt hợp đồng lao động” đăng trên Tạp chí Nhà nước và Pháp luật số 9/2002 Cùng với đó là các nghiên cứu khoa học, các bài giảng về chấm dứt HĐLĐ nói chung và vấn đề về đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ nói riêng, đây là những tài liệu quan trọng hỗ trợ trong quá trình nghiên cứu đề tài. Các công trình nghiên cứu của các tác giả đã đề cập đến nhiều khía cạnh pháp lý khác nhau liên quan đến HĐLĐ, chấm dứt HĐLĐ của NLĐ và NSDLĐ dưới nhiều góc độ khác nhau và là những công trình nghiên cứu công 3
10. phu, có giá trị khoa học lớn cả về lý luận lẫn thực tiễn. Tuy nhiên, phần lớn các nghiên cứu đều về chấm dứt HĐLĐ nói chung hay về quyền đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NSDLĐ nói riêng mà chưa có nhiều công trình khoa học nghiên cứu chuyên sâu và riêng biệt về vấn đề đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ trong pháp luật lao động Việt Nam. Xuất phát từ vai trò, ý nghĩa liên quan đến quyền đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ, cũng như tình hình nghiên cứu nêu trên, tác giả đã chọn đề tài “Đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động của người lao động theo pháp luật lao động Việt Nam hiện nay” làm đề tài luận văn thạc sĩ luật học của mình. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu - Tìm hiểu, phân tích những quy định của pháp luật lao động Việt Nam hiện nay về đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ. - Đưa ra những nhận xét, đánh giá thực tiễn cũng như những hạn chế của những quy định về việc đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ. - Đề xuất một số kiến nghị để từ đó hoàn thiện hơn pháp luật về đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ và đưa ra một số biện pháp nhằm hạn chế việc NLĐ đơn phương chấm dứt HĐLĐ trái pháp luật. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Từ những mục đích trên, đề tài có các nhiệm vụ như sau: - Nghiên cứu các vấn đề lý luận cơ bản về đơn phương chấm dứt HĐLĐ nói chung và vấn đề đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ nói riêng. - So sánh, đánh giá quy định về đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ trong pháp luật lao động Việt Nam qua các thời kỳ. - Phân tích, đánh giá thực thực trạng các quy định và thực tiễn áp dụng pháp luật về quyền đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ, từ đó nêu lên 4
11. những hạn chế, tồn tại của pháp luật lao động Việt Nam hiện hành về đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ. - Đề xuất một số kiến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật lao động về đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ và đưa ra một số biện pháp nhằm hạn chế đơn phương chấm dứt HĐLĐ trái pháp luật của NLĐ. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là các văn bản pháp luật về HĐLĐ nói chung và đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ nói riêng. Ngoài ra, luận văn còn có đề cập đến một số công ước quốc tế và một số qui định của các quốc gia trên thế giới trong việc bảo vệ người lao động ở lĩnh vực lao động và thực trạng của vấn đề đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ để từ đó đưa ra những kinh nghiệm cho Việt Nam. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nghiên cứu của luận văn về không gian là những QHLĐ diễn ra tại Việt Nam. Phạm vi nghiên cứu về thời gian là những quy định của pháp luật lao động Việt Nam hiện hành. Phạm vi nghiên cứu về địa điểm là thực tiễn áp dụng pháp luật lao động về đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ tại các tỉnh, thành phố trên địa bàn cả nước mà chủ yếu là thành phố Đà Nẵng. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Đề tài được thực hiện dựa trên cơ sở vận dụng các quan điểm của Đảng và nhà nước ta trong sự nghiệp phát triển kinh tế theo cơ chế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, nhằm phát huy mọi tiềm năng trong sự nghiệp hiện đại hóa đất nước. Để làm rõ các vấn đề nghiên cứu đề tài còn được nghiên cứu trên cơ sở phương pháp lí luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng, triết học Mác-Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh về nhà nước và pháp luật. 5
12. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng một số phương pháp cụ thể như phân tích, tổng hợp, thống kê, so sánh, bình luận, quy nạp, diễn giải được làm cơ sở cho việc nghiên cứu các vấn đề tương ứng. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận Luận văn giúp làm sáng tỏ các vấn đề trong đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ, nêu lên những tồn tại cũng như thực tiễn áp dụng các quy định về đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ của pháp luật lao động hiện nay để từ đó có cái nhìn sâu sắc hơn, cụ thể hơn về vấn đề này. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Luận văn còn có thể giúp cho các nhà làm luật có thể sử dụng để tham khảo trong quá trình sửa đổi, bổ sung hoàn thiện hệ thống pháp luật lao động Việt Nam về các quy định đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ. Luận văn có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo cho những người làm công tác nghiên cứu khoa học, cho việc giảng dạy, học tập cũng như cho các cơ quan quản lý nhà nước các đoàn thể tham khảo. Bên cạnh đó, NSDLĐ và NLĐ cũng có thể tham khảo để phục vụ tốt hơn trong quá trình giao kết, thực hiện và giải quyết các tranh chấp phát sinh trong quan hệ lao động. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, phụ lục, nội dung của luận văn gồm 03 chương: Chương 1. Một số vấn đề lý luận chung về đơn phương chấm dứt HĐLĐ và pháp luật về đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ theo pháp luật lao động Chương 2. Thực trạng pháp luật Việt Nam về đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ Chương 3. Hoàn thiện pháp luật về đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ 6
13. CHƯƠNG 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ ĐƠN PHƯƠNG CHẤM DỨT HỢP ĐỒNG LAO ĐỘNG VÀ PHÁP LUẬT VỀ ĐƠN PHƯƠNG CHẤM DỨT HỢP ĐỒNG LAO ĐỘNG CỦA NGƯỜI LAO ĐỘNG 1.1. Những vấn đề lý luận về đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động của người lao động 1.1.1. Khái niệm về đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động của người lao động Để thiết lập quan hệ lao động giữa người lao động với người sử dụng lao động, phải có một hình thức nào đó để làm phát sinh mối quan hệ giữa hai bên chủ thể của quan hệ lao động, hình thức đó chính là HĐLĐ. Hợp đồng lao động có vai trò rất quan trọng trong đời sống kinh tế xã hội. Trước hết, nó là cơ sở để các doanh nghiệp, cơ quan, tổ chức, cá nhân tuyển chọn lao động phù hợp với yêu cầu của mình. Mặt khác, HĐLĐ là một trong những hình thức pháp lý chủ yếu nhất để công dân thực hiện quyền làm việc, tự do, tự nguyện lựa chọn việc làm cũng như nơi làm việc. Thông qua hợp đồng mà quyền và nghĩa vụ của các bên trong quan hệ lao động (NLĐ và NSDLĐ) được thiết lập và xác định rõ ràng. Đặc biệt, HĐLĐ quy định trách nhiệm thực hiện hợp đồng và nhờ đó đảm bảo quyền lợi của NLĐ (vốn luôn ở thế yếu hơn so với NSDLĐ). Trong tranh chấp lao động cá nhân, HĐLĐ được xem là cơ sở chủ yếu để giải quyết tranh chấp. Đối với việc quản lý Nhà nước, HĐLĐ là cơ sở để quản lý nguồn nhân lực làm việc trong các doanh nghiệp. Như vậy, thực chất của HĐLĐ là sự thỏa thuận giữa hai bên, một bên là NLĐ có nhu cầu về việc làm, nhu cầu “bán” sức lao động, còn bên kia là NSDLĐ cần thuê mướn sức lao động, có nhu cầu “mua” sức lao động. Trong 7
14. đó NLĐ không phân biệt giới tính và quốc tịch, cam kết làm một công việc cho NSDLĐ, không phân biệt là thể nhân hoặc pháp nhân, công pháp hay tư pháp, bằng cách tự nguyện đặt hoạt động nghề nghiệp của mình dưới quyền quản lý của người đó để đổi lấy một số tiền công lao động gọi là tiền lương. Thực hiện HĐLĐ là nghĩa vụ của NLĐ và NSDLĐ. Quyền từ bỏ nghĩa vụ đã cam kết chỉ có thể thực hiện trong giới hạn mà pháp luật quy định tức là việc chấm dứt phải dựa vào những căn cứ hợp pháp đã quy định trong pháp luật lao động và bên từ bỏ phải thực hiện những nghĩa vụ nhất định, đó được gọi là hành vi đơn phương chấm dứt HĐLĐ đúng pháp luật. Tuy nhiên, trên thực tế vì nhiều lý do khác nhau như vì lợi ích cá nhân, vì trình độ nhận thức mà không ít trường hợp các bên thực hiện HĐLĐ lại không tuân thủ quy định pháp luật, tự ý bỏ việc của NLĐ hoặc yêu cầu chấm dứt công việc của NSDLĐ, bất cứ hành vi nào cũng gây tổn hại đến phía còn lại, đây có thể gọi là hành vi đơn phương chấm dứt HĐLĐ trái pháp luật. Quan hệ lao động thông thường là loại quan hệ mang tính lâu dài, tuy nhiên nó không phải là quan hệ “vĩnh cửu” nên nó có thể chấm dứt bởi những căn cứ khác nhau và đơn phương chấm dứt HĐLĐ là một trong những căn cứ đó. Quyền đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ là một trong những công cụ hữu hiệu mà pháp luật dành cho NLĐ để bảo vệ các quyền và lợi ích của mình. So với các căn cứ khác để chấm dứt HĐLĐ như chấm dứt HĐLĐ theo sự thỏa thuận của các bên, theo ý chí của bên thứ ba; không thực hiện HĐLĐ, tạm hoãn HĐLĐ thì việc đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ mang tính phức tạp hơn. Ví dụ như, đối với trường hợp chấm dứt HĐLĐ theo sự thỏa thuận của các bên, theo ý chí của bên thứ ba thì đây là trường hợp đương nhiên chấm dứt HĐLĐ, HĐLĐ có thể chấm dứt ngay khi có những căn cứ luật định xảy ra mà không cần một lý do nào hay không phải thực hiện một 8
15. thủ tục nào để chấm dứt, đó là các trường hợp như hết hạn hợp đồng, công việc theo HĐLĐ đã hoàn thành hay do NLĐ bị kết án tù giam hoặc bị cấm làm công việc cũ theo quyết định của Tòa án. Còn về trường hợp “tự ý bỏ việc”, có thể hiểu đó là việc NLĐ nghỉ việc trong một thời gian nhất định mà chưa xin phép NSDLĐ và không có lý do chính đáng nhưng sau đó trở lại làm việc, khi này NLĐ sẽ bị kỷ luật theo quy định hoặc không trở lại làm việc, trường hợp không trở lại làm việc có thể xem là đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động trái pháp luật, vi phạm về thời hạn báo trước. Hay trường hợp “tạm hoãn hợp đồng lao động”, đó là tạm thời ngừng việc thực hiện quyền và nghĩa vụ lao động đã cam kết trong một thời gian nhất định theo quy định của pháp luật hoặc theo sự thỏa thuận của các bên hợp đồng, sau thời hạn tạm hoãn, NLĐ trở lại làm việc và NSDLĐ không được gây cản trở việc trở lại làm việc tiếp tục này của NLĐ. Trong khi đó, đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ là hành vi có chủ ý không tiếp tục làm việc theo HĐLĐ của NLĐ mà không phụ thuộc vào ý chí của NSDLĐ và hành vi đó làm cho HĐLĐ chấm dứt hiệu lực trước thời hạn hoặc trước khi công việc theo hợp đồng được hoàn thành. Người lao động muốn thực hiện quyền này thì phải tuân thủ các điều kiện mà pháp luật lao động đã quy định về lý do đơn phương và thời hạn báo trước cho NSDLĐ biết trước khi nghỉ việc. Hành vi đơn phương ấy nếu là hành vi đơn phương đúng pháp luật thì NLĐ không phải chịu bất kỳ hậu quả pháp lý nào (trừ trường hợp vi phạm thỏa thuận trong hợp đồng đào tạo) còn nếu là hành vi trái pháp luật thì NLĐ phải chịu trách nhiệm về hành vi của mình, NLĐ phải trả lại chi phí đào tạo cho NSDLĐ, phải bồi thường cho NSDLĐ Từ những phân tích trên, có thể thấy đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ là hành vi thể hiện ý chí muốn chấm dứt HĐLĐ trước thời hạn của NLĐ mà không phụ thuộc vào ý chí của NSDLĐ, hành vi này làm chấm dứt hiệu 9
16. lực của HĐLĐ đã được xác lập trước đó và làm chấm dứt QHLĐ giữa NLĐ với NSDLĐ. 1.1.2. Đặc điểm của đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động của người lao động “Đơn phương chấm dứt HĐLĐ của người lao động là một trường hợp chấm dứt HĐLĐ đặc biệt” [36, 24]. Là một trong hai trường hợp đơn phương chấm dứt HĐLĐ theo luật định, đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ mang đầy đủ các đặc điểm của đơn phương chấm dứt HĐLĐ. Do đó, nó mang đầy đủ các đặc điểm của đơn phương chấm dứt HĐLĐ và có một số đặc trưng riêng, khác biệt so với đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NSDLĐ. Có thể thấy, đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ có một số đặc điểm như sau: Thứ nhất, đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ là quyền của NLĐ trong quan hệ HĐLĐ và được pháp luật thừa nhận, bảo vệ. Trong việc giao kết HĐLĐ, NLĐ và NSDLĐ tự do thỏa thuận các điều khoản thì trong đơn phương chấm dứt HĐLĐ, nó chỉ xảy ra bởi ý chí của một bên chủ thể nhưng ý chí đó được pháp luật thừa nhận và bảo vệ, bảo đảm thực hiện bằng quyền lực Nhà nước. Quyền đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ là một công cụ hữu hiệu mà pháp luật dành cho NLĐ để bảo vệ lợi ích hợp pháp của họ. Khi NSDLĐ cản trở việc thực hiện quyền này, NLĐ có quyền yêu cầu cơ quan nhà nước có thẩm quyền bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình. Thứ hai, hành vi đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ làm cho HĐLĐ chấm dứt hiệu lực trước thời hạn hoặc trước khi công việc theo hợp đồng được hoàn thành. Khi tham gia vào quan hệ lao động, ký kết HĐLĐ, các bên luôn phải thỏa thuận về loại hình hợp đồng, thời gian làm việc. Khi thời hạn thực hiện kết thúc, các bên trong quan hệ lao động sẽ không còn ràng buộc về quyền và 10
17. nghĩa vụ với nhau. Theo nguyên tắc, các bên chủ thể không được quyền đơn phương chấm dứt HĐLĐ trái với những gì quy định trong pháp luật và một trong số đó là thời hạn có hiệu lực pháp lý của hợp đồng hoặc khi công việc theo hợp đồng chưa được hoàn thành. Khác với chấm dứt HĐLĐ do hết thời hạn hoặc do công việc đã hoàn thành sẽ là đúng pháp luật thì đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ trái pháp luật xảy ra khi HĐLĐ vẫn còn thời hạn mà NLĐ không tuân theo thời hạn báo trước khi kết thúc HĐLĐ theo hiệu lực pháp lý của hợp đồng hay không có lý do chính đáng. Thứ ba, đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ tạo ra những hệ quả pháp lý rất đa dạng. Khi đơn phương chấm dứt HĐLĐ sẽ làm phát sinh những hệ quả pháp lý nhất định đối với các chủ thể trong quan hệ lao động. Bên cạnh việc mang lại hậu quả pháp lý cho các chủ thể trong quan hệ lao động là NLĐ và NSDLĐ thì nó còn ảnh hưởng đến gia đình NLĐ, sự xáo trộn lao động trong đơn vị sử dụng lao động và có thể gây ảnh hưởng đến xã hội. Khi đơn phương chấm dứt HĐLĐ trái pháp luật thì NLĐ luôn phải thực hiện những nghĩa vụ của mình sau khi chấm dứt hợp đồng. Người lao động cũng sẽ phải thực hiện nghĩa vụ của mình như bồi thường chi phí đào tạo, không được nhận trợ cấp thôi việc Hậu quả pháp lý mà NLĐ phải gánh chịu theo luật nhằm mang tính công bằng, minh bạch cho các bên chủ thể trong QHLĐ. Thứ tư, việc đơn phương chấm dứt HĐLĐ đúng pháp luật sẽ giải phóng cho NLĐ các nghĩ vụ ràng buộc trong HĐLĐ. Khác với trường hợp đơn phương chấm dứt hợp đồng trái pháp luật, NLĐ phải thực hiện các nghĩa vụ để bồi thường cho NSDLĐ. Đơn phương chấp dứt hợp đồng đúng pháp luật sẽ làm cho quan hệ lao động được thiết lập 11
18. theo HĐLĐ trước đó bị chấm dứt hoàn toàn (trừ trường hợp pháp luật quy định khác). Thứ năm, quyền chấm dứt HĐLĐ của NLĐ là quyền có giới hạn theo quy định của pháp luật. Pháp luật thừa nhận quyền đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ nhưng cũng giới hạn việc thực hiện các quyền này, NLĐ chỉ được thực hiện quyền này trong giới hạn pháp luật cho phép. Có nghĩa là khi muốn đơn phương chấm dứt HĐLĐ với NSDLĐ, NLĐ phải tuân thủ theo các quy định của pháp luật về căn cứ, trình tự, thủ tục và phải chịu những hậu quả pháp lý khi không tuân thủ các quy định đó. Tuy trong QHLĐ, NSDLĐ được coi là kẻ mạnh, có tiềm lực kinh tế, có quyền quản lý, giám sát NLĐ, còn NLĐ là bên yếu thế, phải phụ thuộc về kinh tế, chịu sự quản lý giám sát. Tuy nhiên, bảo vệ NLĐ không có nghĩa là gây cản trở, làm ảnh hưởng đến hoạt động sản xuất, kinh doanh của NSDLĐ bởi vì quyền, lợi ích của NLĐ phải đi liền với nghĩa vụ của NSDLĐ và ngược lại NLĐ phải có nghĩa vụ với NSDLĐ khi muốn thực hiện các quyền của mình. Do đó, việc giới hạn quyền đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của NSDLĐ, tránh sự lạm dụng quyền để chấm dứt HĐLĐ của NLĐ một cách tùy tiện, gây ảnh hưởng không tốt cho NSDLĐ. 1.1.3. Phân loại đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động của người lao động a. Căn cứ vào nguyên nhân đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động - Đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động về nội dung (căn cứ) Đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ về nội dung là những trường hợp NLĐ đơn phương chấm dứt HĐLĐ không có căn cứ hay nói cách khác là vi phạm những lý do chấm dứt theo quy định của pháp luật. 12
19. Pháp luật có quy định cụ thể về các căn cứ để NLĐ có thể đơn phương chấm dứt HĐLĐ. Tuy nhiên, trên thực tế thì việc NLĐ đơn phương chấm dứt HĐLĐ trái pháp luật diễn ra còn khá nhiều. Khi các bên giao kết HĐLĐ thì các bên có thể thỏa thuận loại HĐLĐ sẽ giao kết, có thể là HĐLĐ có thời hạn hoặc HĐLĐ không xác định thời hạn. Theo quy định của pháp luật lao động Việt Nam thì NLĐ làm việc theo HĐLĐ không xác định thời hạn được tự do đơn phương chấm dứt HĐLĐ với bất kỳ lý do nào miễn là không vi phạm thời hạn báo trước. Còn đối với NLĐ làm việc theo HĐLĐ có thời hạn thì NLĐ chỉ được đơn phương chấm dứt HĐLĐ theo những căn cứ mà pháp luật quy định, nếu NLĐ không tuân theo những căn cứ đó thì NLĐ đã đơn phương chấm dứt HĐLĐ trái pháp luật. Điều 37, BLLĐ 2012 quy định về quyền đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ. Đối với NLĐ, quyền đơn phương chấm dứt HĐLĐ xác định thời hạn và HĐLĐ theo mùa vụ hay theo một công việc nhất định có thời hạn dưới 12 tháng được quy định khác với quyền đơn phương chấm dứt HĐLĐ không xác định thời hạn. Nếu như đối với HĐLĐ xác định thời hạn và HĐLĐ theo mùa vụ hay theo một công việc nhất định có thời hạn dưới 12 tháng, khi đơn phương chấm dứt hợp đồng NLĐ phải đáp ứng đồng thời hai điều kiện là có căn cứ chấm dứt hợp đồng đúng pháp luật và phải thực hiện thủ tục báo trước đúng pháp luật, thì đối với HĐLĐ không xác định thời hạn, khi đơn phương chấm dứt hợp đồng NLĐ chỉ cần thực hiện đúng thủ tục báo trước là đủ. Đối với HĐLĐ xác định thời hạn (từ đủ 12 tháng đến tháng) và HĐLĐ theo mùa vụ hay theo một công việc nhất định có thời hạn dưới 12 tháng, NLĐ muốn đơn phương chấm dứt HĐLĐ trước thời hạn phải có một trong các căn cứ quy định tại Khoản 1, Điều 37 BLLĐ, bao gồm: Không được bố trí theo đúng công việc, địa điểm làm việc hoặc không được bảo đảm điều kiện làm việc đã thỏa thuận trong HĐLĐ; Không được trả lương đầy đủ hoặc trả 13
20. lương không đúng thời hạn đã thỏa thuận trong HĐLĐ; Bị ngược đãi, quấy rối tình dục, cưỡng bức lao động; Bản thân hoặc gia đình có hoàn cảnh khó khăn không thể tiếp tục thực hiện HĐLĐ; Được bầu làm nhiệm vụ chuyên trách ở cơ quan dân cử hoặc được bổ nhiệm giữ chức vụ trong bộ máy nhà nước; Lao động nữ mang thai phải nghỉ việc theo chỉ định của cơ sở khám bệnh, chữa bệnh có thẩm quyền; NLĐ bị ốm đau, tai nạn đã điều trị 90 ngày liên tục đối với người làm việc theo HĐLĐ xác định thời hạn và một phần tư thời hạn hợp đồng đối với người làm việc theo HĐLĐ theo mùa vụ hoặc theo một công việc nhất định có thời hạn dưới 12 tháng mà khả năng lao động chưa được hồi phục. - Đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động về hình thức (thủ tục). Khi người lao động muốn chấm dứt HĐLĐ thì phải tuân thủ theo những trình tự, thủ tục nhất định. Nếu không tuân thủ đúng các thủ tục đó thì dù có đảm bảo về mặt căn cứ thì vẫn bị coi là đơn phương chấm dứt HĐLĐ trái pháp luật. Theo đó, Khi đơn phương chấm dứt HĐLĐ, NLĐ phải thực hiện nghĩa vụ báo trước đối với NSDLĐ. Thời hạn báo trước được BLLĐ quy định khác nhau tùy thuộc vào căn cứ và loại hợp đồng lao động (có xác định thời hạn hay không xác định thời hạn). Cụ thể: Đối với người lao động làm việc theo HĐLĐ không các định thời hạn thì NLĐ phải báo trước cho NSDLĐ biết trước ít nhất 45 ngày. Đối với người lao động làm việc theo HĐLĐ xác định thời hạn, HĐLĐ theo mùa vụ hoặc theo một công việc nhất định có thời hạn dưới 12 tháng thì phải báo trước cho NSDLĐ biết trước ít nhất 03 ngày làm việc hoặc 30 ngày tùy thuộc vào loại HĐLĐ và căn cứ đơn phương chấm dứt HĐLĐ. Riêng đối với trường hợp lao động nữ mang thai nếu có xác nhận của cơ sở khám bệnh, chữa bệnh có thẩm quyền chứng nhận tiếp tục làm việc sẽ ảnh hưởng xấu tới thai nhi thì thời hạn mà lao động nữ phải báo trước cho người 14
21. sử dụng lao động tuỳ thuộc vào thời hạn do cơ sở khám bệnh, chữa bệnh có thẩm quyền chỉ định. b. Căn cứ vào tính chất pháp lý của hành vi đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động - Đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động đúng pháp luật Đơn phương chấm dứt HĐLĐ đúng pháp luật (hợp pháp) của NLĐ là sự đơn phương chấm dứt hợp đồng tuân thủ đầy đủ các yêu cầu của pháp luật về hình thức cũng như nội dung hay nói cách khác và về căn cứ cũng như thủ tục chấm dứt. Hành vi đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ chỉ được coi là đúng luật khi thỏa mãn đầy đủ và đồng thời các điều kiện về căn cứ và thủ tục chấm dứt HĐLĐ. - Đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động trái pháp luật Đơn phương chấm dứt HĐLĐ trái pháp luật của NLĐ là sự đơn phương chấm dứt hợp đồng mà NLĐ không tuân thủ một trong hai hoặc cả hai điều kiện về căn cứ và thủ tục chấm dứt. Hành vi đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ trái pháp luật xảy ra là do những hành vi chủ quan, nóng vội hoặc thiếu hiểu biết của NLĐ nên dẫn đến hành vi vi phạm pháp luật. Người lao động được pháp luật trao quyền được đơn phương chấm dứt HĐLĐ nhưng không phải được thực hiện quyền đó một cách tùy ý, các quyền đó chỉ được thực hiện trong giới hạn cho phép để bảo vệ quyền lợi chính đáng của NSDLĐ. Chỉ khi tuân thủ đúng và đầy đủ các yêu cầu về căn cứ và thủ tục thì mới được coi là hợp pháp. Việc vi phạm bất kỳ điều kiện nào về căn cứ hay thủ tục đều được coi là hành vi đơn phương chấm dứt HĐLĐ trái pháp luật và khi đó NLĐ phải chịu những chế tài, những hậu quả pháp lý mà pháp luật quy định. 15
22. 1.1.4. Ý nghĩa của việc đơn phương chấm dứt hợp đồng lao động của người lao động Vấn đề lao động và việc làm là vấn đề quan trọng và liên quan đến lợi ích căn bản của NLĐ. Ở một khía cạnh nhất định, việc đơn phương chấm dứt HĐLĐ của NLĐ góp phần đảm bảo quyền tự do việc làm của NLĐ. Người lao động tham gia vào quan hệ lao động, có quyền làm việc cho bất kỳ NSDLĐ nào, làm bất cứ công việc gì mà pháp luật không cấm cũng như có quyền lựa chọn nơi làm việc phù hợp với điều kiện sinh sống. Người lao động có quyền chủ động nắm bắt công việc phù hợp với khả năng, nguyện vọng, trình độ chuyên môn nghiệp vụ và sức khỏe của mình. Người cần tìm việc làm có quyền trực tiếp liên hệ để tìm việc hoặc đăng ký tại các tổ chức dịch vụ việc làm để tìm kiếm công việc. Theo quy định của pháp luật lao động hiện hành, NLĐ có thể giao kết HĐLĐ với nhiều NSDLĐ và học nghề phù hợp với yêu cầu về việc làm của mình. Do đó, pháp luật quy định và đảm bảo quyền đơn phương chấm dứt HĐLĐ là để góp phần tạo thuận lợi cho NLĐ tự do lựa chọn việc làm và nơi làm việc phù hợp với nhu cầu, trình độ chuyên môn của mình. Khi tham gia vào quan hệ lao động, NLĐ không chỉ tự do lựa chọn việc làm mà còn được NSDLĐ cam kết đảm bảo làm việc lâu dài, phù hợp với sức khỏe và trình độ chuyên môn. Trong trường hợp điều kiện lao động không đảm bảo hoặc khi có cơ hội tốt hơn, NLĐ có thể chấm dứt quan hệ lao động này để tham gia vào quan hệ lao động khác trên cơ sở của pháp luật. Khi đơn phương chấm dứt HĐLĐ đúng pháp luật, NLĐ có thể chấm dứt một quan hệ pháp luật lao động cũ để tham gia vào một quan hệ pháp luật lao động mới với những điều kiện ưu đãi hơn, môi trường làm việc tốt hơn, phù hợp với khả năng của mình. 16