Luận văn Địa vị pháp lý của thẩm phán trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án dân sự ở Việt Nam hiện nay

Nội dung text: Luận văn Địa vị pháp lý của thẩm phán trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án dân sự ở Việt Nam hiện nay

1. ®¹i häc quèc gia hµ néi khoa luËt nguyÔn bÝch th¶o ®Þa vÞ ph¸p lý cña thÈm ph¸n trong giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù ë viÖt nam hiÖn nay luËn v¨n th¹c sÜ luËt häc Hµ néi - 2008
2. ®¹i häc quèc gia hµ néi khoa luËt nguyÔn bÝch th¶o ®Þa vÞ ph¸p lý cña thÈm ph¸n trong giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù ë viÖt nam hiÖn nay Chuyªn ngµnh : LuËt d©n sù M· sè : 60 38 30 luËn v¨n th¹c sÜ luËt häc Ng•êi h•íng dÉn khoa häc: TS. §inh Trung Tông Hµ néi - 2008
3. Môc lôc Trang më ®Çu 1 Ch•¬ng 1: mét sè vÊn ®Ò lý luËn vÒ ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n 7 trong giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù 1.1. Quan niÖm vÒ ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong tè tông 7 d©n sù 1.1.1. Vai trß cña ThÈm ph¸n trong ho¹t ®éng tè tông 7 1.1.2. Kh¸i niÖm ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong khoa häc 9 luËt tè tông d©n sù 1.2. C¸c yÕu tè quy ®Þnh vµ chi phèi viÖc x¸c ®Þnh ®Þa vÞ ph¸p lý 11 cña ThÈm ph¸n trong giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù 1.2.1. Quan niÖm vÒ quyÒn t• ph¸p 11 1.2.2. §Æc thï cña ho¹t ®éng xÐt xö 14 1.2.3. §Æc ®iÓm cña tè tông d©n sù 18 1.2.4. TÝnh chÊt cña xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù 21 1.3. Mèi quan hÖ tè tông gi÷a ThÈm ph¸n vµ nh÷ng chñ thÓ 24 kh¸c cña c¸c quan hÖ ph¸p luËt tè tông d©n sù trong giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù 1.3.1. Quan hÖ gi÷a ThÈm ph¸n víi nh÷ng ng•êi tiÕn hµnh tè 25 tông kh¸c 1.3.1.1. Quan hÖ gi÷a ThÈm ph¸n vµ Héi thÈm nh©n d©n 25 1.3.1.2. Quan hÖ gi÷a ThÈm ph¸n vµ Ch¸nh ¸n Tßa ¸n cïng cÊp 26 1.3.2.3. Quan hÖ gi÷a ThÈm ph¸n vµ Th• ký Tßa ¸n 27 1.3.1.4. Quan hÖ gi÷a ThÈm ph¸n vµ KiÓm s¸t viªn 27 1.3.2. Quan hÖ gi÷a ThÈm ph¸n víi nh÷ng ng•êi tham gia tè tông 28 1
4. 1.4. §Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong c¸c m« h×nh tè tông 30 d©n sù trªn thÕ giíi Ch•¬ng 2: ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong giai ®o¹n xÐt xö s¬ 35 thÈm vô ¸n d©n sù theo c¸c quy ®Þnh cña ph¸p luËt ViÖt Nam hiÖn hµnh 2.1. Kh¸i qu¸t c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt ViÖt Nam vÒ ®Þa vÞ ph¸p 35 lý cña ThÈm ph¸n trong giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù tr•íc khi ban hµnh Bé luËt Tè tông d©n sù n¨m 2004 2.2. C¸c quy ®Þnh ph¸p luËt hiÖn hµnh vÒ ®Þa vÞ ph¸p lý cña 37 ThÈm ph¸n trong giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù 2.2.1. §Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n thÓ hiÖn qua c¸c nguyªn t¾c 37 c¬ b¶n cña luËt tè tông d©n sù 2.2.1.1. C¸c nguyªn t¾c cã tÝnh chÊt liªn ngµnh 38 2.2.1.2. C¸c nguyªn t¾c ®Æc tr•ng cña luËt tè tông d©n sù 43 2.2.2. §Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n thÓ hiÖn ë nhiÖm vô, quyÒn 46 h¹n cña ThÈm ph¸n vµ nh÷ng ng•êi tiÕn hµnh tè tông kh¸c 2.2.3. §Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n thÓ hiÖn ë c¸c quy ®Þnh vÒ 51 chuÈn bÞ xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù vµ hßa gi¶i vô ¸n d©n sù tr•íc phiªn tßa s¬ thÈm 2.2.3.1. C¸c quy ®Þnh vÒ chuÈn bÞ xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù 51 2.2.3.2. C¸c quy ®Þnh vÒ hßa gi¶i vô d©n sù tr•íc phiªn tßa s¬ thÈm 55 2.2.4. §Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n thÓ hiÖn ë c¸c quy ®Þnh vÒ 56 phiªn tßa s¬ thÈm d©n sù Ch•¬ng 3: Thùc tr¹ng ¸p dông c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt vÒ ®Þa vÞ 63 ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù vµ mét sè kiÕn nghÞ 3.1. Thùc tiÔn thùc hiÖn c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt vÒ ®Þa vÞ ph¸p lý 63 cña ThÈm ph¸n trong giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù 2
5. 3.1.1. ThÈm ph¸n víi viÖc thùc hiÖn c¸c nguyªn t¾c c¬ b¶n cña 64 luËt tè tông d©n sù trong giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù 3.1.2. ViÖc thùc hiÖn quyÒn vµ nghÜa vô cña ThÈm ph¸n tr•íc 68 phiªn tßa s¬ thÈm 3.1.3. ViÖc thùc hiÖn quyÒn vµ nghÜa vô cña ThÈm ph¸n t¹i phiªn 73 tßa s¬ thÈm 3.1.4. Nguyªn nh©n cña nh÷ng h¹n chÕ, bÊt cËp trong viÖc thùc 75 hiÖn c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt vÒ ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù 3.1.4.1. Nguyªn nh©n chñ quan 75 3.1.4.2. Nguyªn nh©n kh¸ch quan 77 3.2. Mét sè kiÕn nghÞ hoµn thiÖn c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt vÒ ®Þa 79 vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù 3.2.1. C¶i c¸ch t• ph¸p vµ vÊn ®Ò hoµn thiÖn c¸c quy ®Þnh ph¸p 79 luËt vÒ ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n 3.2.2. KiÕn nghÞ vÒ hoµn thiÖn ph¸p luËt 81 3.2.2.1. Söa ®æi, bæ sung Bé luËt Tè tông d©n sù 81 3.2.2.2. Söa ®æi, bæ sung LuËt Tæ chøc Tßa ¸n nh©n d©n 84 3.2.3. KiÕn nghÞ vÒ c¸c biÖn ph¸p b¶o ®¶m thùc hiÖn ®Çy ®ñ 87 quyÒn vµ nghÜa vô cña ThÈm ph¸n kÕt luËn 91 danh môc tµi liÖu tham kh¶o 93 3
6. Më ®Çu 1. TÝnh cÊp thiÕt cña ®Ò tµi NghÞ quyÕt sè 49-NQ/TW ngµy 02/6/2005 cña Bé ChÝnh trÞ vÒ ChiÕn l•îc c¶i c¸ch t• ph¸p ®Õn n¨m 2020 ®· x¸c ®Þnh xÐt xö lµ träng t©m cña ho¹t ®éng t• ph¸p vµ Tßa ¸n cã vÞ trÝ trung t©m trong hÖ thèng t• ph¸p. Theo tinh thÇn vµ néi dung cña nghÞ quyÕt nãi trªn, träng t©m cña c¶i c¸ch t• ph¸p lµ c¶i c¸ch hÖ thèng Tßa ¸n, vµ do ®ã, nãi ®Õn c¶i c¸ch t• ph¸p kh«ng thÓ kh«ng ®Ò cËp ®Õn viÖc ®æi míi ho¹t ®éng cña ThÈm ph¸n, tr•íc hÕt lµ hoµn thiÖn c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt vÒ ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong ho¹t ®éng tè tông nãi chung vµ trong tõng lÜnh vùc tè tông nãi riªng, ®Ó ThÈm ph¸n thùc hiÖn tèt h¬n nhiÖm vô xÐt xö cña m×nh. NghÞ quyÕt sè 49-NQ/TW ®· ®Æt ra yªu cÇu: X¸c ®Þnh râ h¬n vÞ trÝ, quyÒn h¹n, tr¸ch nhiÖm cña ng•êi tiÕn hµnh tè tông vµ ng•êi tham gia tè tông theo h•íng b¶o ®¶m tÝnh c«ng khai, d©n chñ, nghiªm minh ; T¨ng quyÒn h¹n, tr¸ch nhiÖm tè tông cña ®iÒu tra viªn, kiÓm s¸t viªn, thÈm ph¸n ®Ó hä chñ ®éng thùc thi nhiÖm vô, n©ng cao tÝnh ®éc lËp vµ chÞu tr¸ch nhiÖm trong ho¹t ®éng tè tông [5]. V× vËy, viÖc nghiªn cøu nh»m hoµn thiÖn c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt vÒ ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n cã ý nghÜa cÊp thiÕt trong c«ng cuéc c¶i c¸ch t• ph¸p ë n•íc ta hiÖn nay. Cho ®Õn nay, mÆc dï ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu ë c¸c cÊp ®é kh¸c nhau liªn quan ®Õn vÊn ®Ò ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong ho¹t ®éng tè tông (c¶ trong lÜnh vùc tè tông h×nh sù vµ tè tông d©n sù), nh•ng ch•a cã c«ng tr×nh nµo ë cÊp ®é luËn v¨n th¹c sÜ luËt häc nghiªn cøu s©u vµ toµn diÖn vÒ ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong tè tông d©n sù, nhÊt lµ ®i s©u vÒ ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong mét giai ®o¹n cña tè tông d©n sù. 4
7. Trong khi ®ã, thùc tiÔn ho¹t ®éng tè tông d©n sù hiÖn nay, ®Æc biÖt lµ ë giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù, l¹i ®Æt ra nhiÒu vÊn ®Ò vÒ ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n nh•: tÝnh ®éc lËp cña ThÈm ph¸n khi xÐt xö ch•a ®•îc b¶o ®¶m, sù bÊt cËp trong ¸p dông nguyªn t¾c xÐt xö tËp thÓ vµ nguyªn t¾c xÐt xö cã Héi thÈm nh©n d©n tham gia, khiÕm khuyÕt trong c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt vÒ tranh tông trong tè tông d©n sù vµ tÝnh h×nh thøc trong viÖc thùc hiÖn tranh tông trªn thùc tÕ v.v Thùc tiÔn ®ßi hái ph¶i lµm s¸ng tá h¬n vÒ mÆt lý luËn ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong tè tông d©n sù vµ nhÊt lµ trong giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm - giai ®o¹n có vị trÝ rÊt quan träng trong toµn bé qu¸ tr×nh tè tông vµ thÓ hiÖn tËp trung c¸c quyÒn vµ nghÜa vô tè tông cña ThÈm ph¸n; ®ång thêi thùc tiÔn còng ®Æt ra yªu cÇu ph¶i cã sù ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt hiÖn hµnh vÒ ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù vµ thùc tr¹ng ¸p dông c¸c quy ®Þnh nµy, tõ ®ã ®•a ra ®•îc gi¶i ph¸p kh¾c phôc nh÷ng bÊt cËp, thiÕu sãt vµ tiÕp tôc hoµn thiÖn ph¸p luËt vÒ ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong tè tông d©n sù. V× vËy, viÖc nghiªn cøu ®Ò tµi "§Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù ë ViÖt Nam hiÖn nay" cã ý nghÜa c¶ vÒ mÆt lý luËn vµ thùc tiÔn. 2. T×nh h×nh nghiªn cøu ®Ò tµi NÕu nh• trong khoa häc luËt tè tông h×nh sù ®· cã mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu s©u vÒ vai trß, ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n, th× trong khoa häc luËt tè tông d©n sù cã rÊt Ýt c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ vÊn ®Ò nµy, nhÊt lµ nghiªn cøu vÒ ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong mét giai ®o¹n tè tông nh• giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù. Cã thÓ nãi, ®Õn nay, ë ViÖt Nam, ch•a cã c«ng tr×nh nghiªn cøu chuyªn s©u vÒ ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù. Tuy nhiªn, còng ®· cã nh÷ng c«ng tr×nh liªn quan ®Õn ®Ò tµi luËn v¨n ë c¸c 5
8. møc ®é kh¸c nhau. Cã thÓ kÓ ®Õn c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ c¶i c¸ch t• ph¸p nh•: §Ò tµi KX04.06 thuéc Ch•¬ng tr×nh khoa häc x· héi cÊp nhµ n•íc KX.04 giai ®o¹n 2001-2005 "C¶i c¸ch c¸c c¬ quan t• ph¸p, hoµn thiÖn hÖ thèng c¸c thñ tôc t• ph¸p, n©ng cao hiÖu qu¶ vµ hiÖu lùc xÐt xö cña Tßa ¸n trong Nhµ n•íc ph¸p quyÒn x· héi chñ nghÜa cña d©n, do d©n, v× d©n" do TS. U«ng Chu L•u lµm Chñ nhiÖm ®Ò tµi (nghiÖm thu n¨m 2006); s¸ch chuyªn kh¶o "C¶i c¸ch t• ph¸p ë ViÖt Nam trong giai ®o¹n x©y dùng nhµ n•íc ph¸p quyÒn" do PGS.TSKH. Lª C¶m vµ TS. NguyÔn Ngäc ChÝ ®ång chñ biªn, Nxb §¹i häc Quèc gia Hµ Néi (2004); s¸ch chuyªn kh¶o "ThÓ chÕ t• ph¸p trong nhµ n•íc ph¸p quyÒn" do PGS.TS. NguyÔn §¨ng Dung chñ biªn, Nxb T• ph¸p, Hµ Néi (2004) vµ mét sè c«ng tr×nh kh¸c. Trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu chuyªn kh¶o vÒ luËt tè tông d©n sù, còng cã mét sè c«ng tr×nh ®Ò cËp ®Õn vai trß, ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n. §ã lµ: s¸ch chuyªn kh¶o "X©y dùng Bé luËt Tè tông d©n sù – nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn vµ thùc tiÔn" cña TS. Phan H÷u Th•, Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi (2001); §Ò tµi khoa häc cÊp Bé "Nh÷ng quan ®iÓm c¬ b¶n vÒ Bé luËt Tè tông d©n sù ViÖt Nam" do PGS.TS Hµ ThÞ Mai Hiªn chñ tr× (2001); s¸ch chuyªn kh¶o "B×nh luËn khoa häc mét sè vÊn ®Ò cña ph¸p luËt tè tông d©n sù vµ thùc tiÔn ¸p dông" cña TS. Lª Thu Hµ, Nxb T• ph¸p, Hµ Néi (2006) Ngoµi ra, cã mét sè bµi viÕt ®¨ng trªn c¸c t¹p chÝ khoa häc ph¸p lý chuyªn ngµnh nghiªn cøu mét sè khÝa c¹nh vÒ vai trß, nhiÖm vô, quyÒn h¹n cña ThÈm ph¸n trong tè tông d©n sù, nh•: "Vai trß cña ThÈm ph¸n ®èi víi viÖc më réng tranh tông trong c¸c vô ¸n d©n sù" cña t¸c gi¶ T•ëng Duy L•îng ®¨ng trªn Th«ng tin khoa häc ph¸p lý, sè 2/2004, "C¬ quan tiÕn hµnh tè tông vµ ng•êi tiÕn hµnh tè tông" cña ThS. Bïi ThÞ HuyÒn ®¨ng trªn T¹p chÝ LuËt häc, sè 4/2004. Trong ®iÒu kiÖn x©y dùng Nhµ n•íc ph¸p quyÒn x· héi chñ nghÜa, nhÊt lµ khi thùc hiÖn ChiÕn l•îc c¶i c¸ch t• ph¸p ®Õn n¨m 2020, vÊn ®Ò ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù cÇn ®•îc 6
9. lµm s¸ng tá h¬n vÒ mÆt lý luËn vµ thùc tiÔn, lµm c¬ së cho viÖc hoµn thiÖn c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt vÒ ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong tè tông d©n sù, ®¸p øng yªu cÇu cña c¶i c¸ch t• ph¸p ®èi víi viÖc n©ng cao hiÖu qu¶ xÐt xö cña Tßa ¸n. 3. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô nghiªn cøu * Môc ®Ých Lµm râ mét sè vÊn ®Ò lý luËn vÒ ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù; gãp phÇn hoµn thiÖn c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt vÒ ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong tè tông d©n sù, ®¸p øng yªu cÇu c¶i c¸ch t• ph¸p. * NhiÖm vô - Ph©n tÝch c¬ së nhËn thøc vµ c¬ së thùc tiÔn cña viÖc quy ®Þnh ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù. - §¸nh gi¸ c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt ViÖt Nam hiÖn hµnh vÒ ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù vµ thùc tiÔn ¸p dông c¸c quy ®Þnh ®ã. - §•a ra mét sè kiÕn nghÞ nh»m tiÕp tôc hoµn thiÖn c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt vÒ ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù tr•íc yªu cÇu c¶i c¸ch t• ph¸p ë ViÖt Nam hiÖn nay. 4. Ph¹m vi nghiªn cøu LuËn v¨n tËp trung nghiªn cøu ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong mét giai ®o¹n cña tè tông d©n sù - giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù ë ViÖt Nam hiÖn nay. 5. Ph•¬ng ph¸p luËn vµ ph•¬ng ph¸p nghiªn cøu §Ò tµi ®•îc nghiªn cøu dùa trªn c¬ së ph•¬ng ph¸p luËn cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ chñ nghÜa duy vËt lÞch sö; quan ®iÓm cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam vÒ c¶i c¸ch t• ph¸p. 7
10. C¸c ph•¬ng ph¸p nghiªn cøu cô thÓ ®•îc sö dông trong luËn v¨n lµ ph•¬ng ph¸p hÖ thèng, ph•¬ng ph¸p ph©n tÝch - tæng hîp, ph•¬ng ph¸p lÞch sö - cô thÓ, ph•¬ng ph¸p luËt häc so s¸nh. 6. §iÓm míi cña luËn v¨n - LuËn v¨n lµ c«ng tr×nh ®Çu tiªn nghiªn cøu s©u vÒ ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong mét giai ®o¹n cña tè tông d©n sù - giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù. - LuËn v¨n ®· ®•a ra ®•îc kh¸i niÖm ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong tè tông d©n sù; chØ ra vµ ph©n tÝch c¸c yÕu tè quy ®Þnh vµ chi phèi viÖc x¸c ®Þnh ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù; nªu bËt sù kh¸c biÖt gi÷a hai m« h×nh tè tông thÈm vÊn vµ tè tông tranh tông vÒ ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù. - LuËn v¨n ®· ph©n tÝch, lµm râ ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù thÓ hiÖn trong c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt ViÖt Nam hiÖn hµnh, chØ ra nh÷ng ®iÓm tiÕn bé so víi c¸c quy ®Þnh tr•íc ®©y vµ nh÷ng ®iÓm cßn bÊt cËp. LuËn v¨n còng ®•a ra nh÷ng ®¸nh gi¸, nhËn ®Þnh kh¸ch quan vÒ thùc tr¹ng ¸p dông c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt vÒ ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong thùc tiÔn xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù, chØ râ nh÷ng h¹n chÕ, tån t¹i vµ nguyªn nh©n cña chóng. - Dùa trªn c¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn, luËn v¨n ®•a ra ®•îc nh÷ng kiÕn nghÞ cô thÓ vÒ hoµn thiÖn ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù ®¸p øng yªu cÇu c¶i c¸ch t• ph¸p, bao gåm c¸c kiÕn nghÞ vÒ hoµn thiÖn ph¸p luËt còng nh• vÒ c¸c biÖn ph¸p b¶o ®¶m cho ThÈm ph¸n thùc hiÖn ®Çy ®ñ quyÒn vµ nghÜa vô cña m×nh. 7. ý nghÜa cña luËn v¨n LuËn v¨n cã thÓ ®•îc sö dông lµm tµi liÖu tham kh¶o trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu hoµn thiÖn c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt vÒ ThÈm ph¸n, gãp phÇn n©ng cao chÊt l•îng xÐt xö cña Tßa ¸n. 8
11. LuËn v¨n còng cã thÓ ®•îc sö dông lµm tµi liÖu tham kh¶o cho viÖc nghiªn cøu vµ häc tËp c¸c m«n häc nh• Tæ chøc hÖ thèng t• ph¸p, LuËt tè tông d©n sù v.v t¹i c¸c c¬ së ®µo t¹o luËt. 8. C¬ cÊu cña luËn v¨n Ngoµi phÇn Më ®Çu, KÕt luËn vµ Danh môc tµi liÖu tham kh¶o, néi dung cña luËn v¨n gåm 3 ch•¬ng: Ch•¬ng 1: Mét sè vÊn ®Ò lý luËn vÒ ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù. Ch•¬ng 2: §Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù theo c¸c quy ®Þnh cña ph¸p luËt ViÖt Nam hiÖn hµnh. Ch•¬ng 3: Thùc tiÔn ¸p dông c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt vÒ ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù vµ mét sè kiÕn nghÞ. 9
12. Ch•¬ng 1 Mét sè vÊn ®Ò lý luËn vÒ ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù 1.1. Quan niÖm vÒ ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong tè tông d©n sù 1.1.1. Vai trß cña ThÈm ph¸n trong ho¹t ®éng tè tông QuyÒn lùc nhµ n•íc xÐt vÒ b¶n chÊt lµ mét chØnh thÓ thèng nhÊt gi÷a ba quyÒn: lËp ph¸p, hµnh ph¸p vµ t• ph¸p. Sù ph©n chia quyÒn lùc nhµ n•íc thµnh ba quyÒn nãi trªn kh«ng ph¶i lµ s¶n phÈm chñ quan, duy ý chÝ cña con ng•êi, mµ b¾t nguån tõ nhu cÇu kh¸ch quan cña viÖc ®¶m b¶o cho quyÒn lùc nhµ n•íc vËn hµnh mét c¸ch su«n sÎ vµ cã hiÖu lùc, hiÖu qu¶. Víi ho¹t ®éng lËp ph¸p vµ hµnh ph¸p, Nhµ n•íc ban hµnh ph¸p luËt vµ tæ chøc thùc hiÖn ph¸p luËt ®Ó ®iÒu chØnh hµnh vi cña c¸c c¸ nh©n, tæ chøc theo mét trËt tù do ph¸p luËt x¸c lËp. Tuy nhiªn, nÕu chØ ban hµnh ph¸p luËt vµ tæ chøc thùc hiÖn ph¸p luËt th× ch•a ®ñ ®Ó ®•a x· héi vµo tr¹ng th¸i æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn. Trong x· héi lu«n lu«n ph¸t sinh c¸c tranh chÊp, c¸c vi ph¹m ph¸p luËt, x©m ph¹m quyÒn vµ lîi Ých hîp ph¸p cña c¸c c¸ nh©n, tæ chøc, lîi Ých cña Nhµ n•íc, x©m ph¹m trËt tù ph¸p luËt, do vËy cÇn ph¶i cã mét ph•¬ng diÖn ho¹t ®éng thø ba cña quyÒn lùc nhµ n•íc, ®ã lµ t• ph¸p víi chøc n¨ng b¶o vÖ ph¸p luËt. Ph•¬ng thøc ®Æc thï thùc hiÖn chøc n¨ng b¶o vÖ ph¸p luËt cña t• ph¸p lµ tµi ph¸n, tøc lµ ®èi chiÕu c¸c hµnh vi, c¸c tranh chÊp cô thÓ víi c¸c chuÈn mùc ph¸p luËt ®Ó ®¸nh gi¸, ph¸n xÐt tÝnh hîp ph¸p, tÝnh ®óng ®¾n cña hµnh vi hoÆc b¶n chÊt cña tranh chÊp, tõ ®ã ®•a ra mét ph¸n quyÕt mang tÝnh b¾t buéc nh©n danh nhµ n•íc. Víi viÖc ph¸n quyÕt ®ã ®•îc c«ng bè vµ thi hµnh, c¸c chuÈn mùc ph¸p luËt ®•îc b¶o vÖ, quyÒn vµ lîi Ých bÞ x©m ph¹m ®•îc kh«i phôc, c«ng lý ®•îc duy tr×. 10
13. Trong c¸c x· héi tiÒn t• b¶n, quyÒn lùc nhµ n•íc tËp trung chñ yÕu trong tay nhµ vua. Vua lµ chñ thÓ n¾m gi÷ c¶ ba quyÒn lËp ph¸p, hµnh ph¸p vµ t• ph¸p; vua ®Ých th©n xÐt xö c¸c tranh chÊp trong nh©n d©n, trùc tiÕp trõng ph¹t nh÷ng hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt. Cïng víi sù ph¸t triÓn cña x· héi, do nhu cÇu ph©n c«ng gi¶i quyÕt c¸c c«ng viÖc cña nhµ n•íc, vua ®· chuyÓn mét phÇn quyÒn t• ph¸p cho quan l¹i tõ trung •¬ng xuèng ®Þa ph•¬ng thùc hiÖn; tuy nhiªn, c¸c quan l¹i ®ã ®ång thêi còng lµ nh÷ng quan l¹i hµnh chÝnh. Nh• vËy, quyÒn t• ph¸p ch•a ®•îc t¸ch khái quyÒn lËp ph¸p vµ quyÒn hµnh ph¸p. Trong thêi kú c¸ch m¹ng t• s¶n, mét sè häc gi¶ mµ tiªu biÓu lµ M«ngtexki¬ ®· ®Ò ra t• t•ëng ph©n chia quyÒn lùc, trong ®ã t¸ch quyÒn t• ph¸p ra khái quyÒn lËp ph¸p vµ quyÒn hµnh ph¸p, thµnh lËp mét hÖ thèng c¬ quan ®éc lËp thùc hiÖn quyÒn t• ph¸p - ®ã lµ Tßa ¸n. Tßa ¸n kh«ng chØ lµ mét c¬ quan nhµ n•íc th«ng th•êng, mµ cßn lµ biÓu t•îng cña c«ng lý, cña lÏ ph¶i, ®¸p øng ®•îc nguyÖn väng cña ng•êi d©n. Khi ®· cã mét hÖ thèng Tßa ¸n chuyªn thùc hiÖn chøc n¨ng xÐt xö, th× ph¶i cã mét ®éi ngò nh÷ng ng•êi chuyªn lµm nhiÖm vô xÐt xö, t¸ch biÖt víi nh÷ng ng•êi lµm viÖc trong bé m¸y hµnh chÝnh. §ã chÝnh lµ ThÈm ph¸n. Nh• vËy, ThÈm ph¸n lµ mét nh©n viªn cña nhµ n•íc chuyªn lµm nhiÖm vô xÐt xö, hay nãi c¸ch kh¸c, xÐt xö lµ ho¹t ®éng mang tÝnh nghÒ nghiÖp cña ThÈm ph¸n. Trªn thùc tÕ, ®Ó Tßa ¸n cã thÓ thùc hµnh quyÒn xÐt xö, qu¸ tr×nh thùc hiÖn quyÒn t• ph¸p ph¶i tr¶i qua rÊt nhiÒu kh©u ®o¹n víi nhiÒu lo¹i ho¹t ®éng do c¸c c¬ quan kh¸c nhau tiÕn hµnh ®•îc gäi chung lµ ho¹t ®éng tè tông [38, tr. 29]. VÝ dô, trong tè tông h×nh sù, bªn c¹nh Tßa ¸n thùc hiÖn chøc n¨ng xÐt xö cßn cã c¬ quan ®iÒu tra, c¬ quan c«ng tè thùc hiÖn chøc n¨ng buéc téi. Nh•ng dï trong lÜnh vùc tè tông nµo (tè tông h×nh sù, tè tông d©n sù hay tè tông hµnh chÝnh), ho¹t ®éng xÐt xö còng lµ trung t©m cña toµn bé qu¸ tr×nh tè tông, v× chØ th«ng qua ho¹t ®éng xÐt xö míi ra ®•îc ph¸n quyÕt mang tÝnh quyÒn lùc 11
14. nhµ n•íc vÒ tÝnh hîp ph¸p, ®óng ®¾n cña hµnh vi, hay vÒ b¶n chÊt cña tranh chÊp vµ tr¸ch nhiÖm cña c¸c bªn tranh chÊp. Do xÐt xö lµ trung t©m cña qu¸ tr×nh tè tông, nªn trong lÜnh vùc tè tông h×nh sù, tè tông d©n sù hay tè tông hµnh chÝnh, ThÈm ph¸n ®Òu ®ãng vai trß lµ ng•êi tiÕn hµnh tè tông trung t©m (trong t•¬ng quan víi nh÷ng ng•êi tiÕn hµnh tè tông kh¸c). Ho¹t ®éng tè tông cña ThÈm ph¸n gãp phÇn quan träng vµo viÖc b¶o vÖ c«ng lý, b¶o vÖ quyÒn vµ lîi Ých hîp ph¸p cña c¸c chñ thÓ vµ duy tr× trËt tù ph¸p luËt. Mçi ph¸n quyÕt cña ThÈm ph¸n ®Òu cã thÓ ¶nh h•ëng trùc tiÕp ®Õn quyÒn vµ lîi Ých cña c¸c c¸ nh©n, tæ chøc, v× vËy ng•êi d©n chê ®îi ë ThÈm ph¸n sù c«ng minh, s¸ng suèt cña nh÷ng ng•êi cÇm c©n n¶y mùc, ®¹i diÖn cho c«ng lý, lÏ ph¶i. 1.1.2. Kh¸i niÖm ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong khoa häc luËt tè tông d©n sù Do ThÈm ph¸n lµ ng•êi tiÕn hµnh tè tông trung t©m, nªn khi ®Æt vÊn ®Ò c¶i c¸ch t• ph¸p th× kh«ng thÓ kh«ng nãi ®Õn viÖc ®æi míi chÝnh ho¹t ®éng cña ThÈm ph¸n, cô thÓ lµ ph¶i x¸c ®Þnh râ ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong ho¹t ®éng tè tông nãi chung vµ trong tõng lo¹i tè tông nãi riªng, ®ång thêi x¸c ®Þnh mét c¬ chÕ tæ chøc khoa häc, hîp lý ®Ó ThÈm ph¸n thùc hiÖn tèt chøc n¨ng, nhiÖm vô cña m×nh. VËy ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong tè tông d©n sù ®•îc hiÓu nh• thÕ nµo? Tr•íc hÕt, cÇn lµm râ kh¸i niÖm ®Þa vÞ ph¸p lý. Theo quan niÖm chung, ®Þa vÞ ph¸p lý lµ vÞ trÝ cña chñ thÓ ph¸p luËt trong mèi quan hÖ víi nh÷ng chñ thÓ kh¸c trªn c¬ së c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt; ®Þa vÞ ph¸p lý cña chñ thÓ ph¸p luËt thÓ hiÖn thµnh mét tæng thÓ c¸c quyÒn vµ nghÜa vô ph¸p lý cña chñ thÓ, qua ®ã x¸c lËp còng nh• giíi h¹n kh¶ n¨ng cña chñ thÓ trong c¸c ho¹t ®éng cña m×nh. Th«ng qua ®Þa vÞ ph¸p lý cã thÓ ph©n biÖt chñ thÓ ph¸p luËt nµy víi chñ thÓ ph¸p luËt kh¸c, ®ång thêi, còng cã thÓ xem xÐt vÞ trÝ vµ tÇm quan träng cña chñ thÓ ph¸p luËt trong c¸c mèi quan hÖ ph¸p luËt [62, tr. 244]. Nh• 12
15. vËy, "®Þa vÞ ph¸p lý" kh¸c víi "®Þa vÞ x· héi" ë chç nã ®•îc ph¸p luËt quy ®Þnh vµ nã biÓu hiÖn ë c¸c quyÒn vµ nghÜa vô ph¸p lý cô thÓ. VËn dông kh¸i niÖm trªn vµo lÜnh vùc tè tông d©n sù, th× ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong tè tông d©n sù ®•îc hiÓu lµ tæng thÓ c¸c quyÒn vµ nghÜa vô tè tông cña ThÈm ph¸n ph¸t sinh trong qu¸ tr×nh gi¶i quyÕt vô viÖc d©n sù do ph¸p luËt quy ®Þnh, thÓ hiÖn vÞ trÝ cña ThÈm ph¸n trong mèi quan hÖ víi c¸c chñ thÓ kh¸c cña quan hÖ ph¸p luËt tè tông d©n sù. Trong ®ã, c¸c quyÒn tè tông cña ThÈm ph¸n lµ ph¹m vi nh÷ng viÖc mµ ThÈm ph¸n ®•îc quyÒn quyÕt ®Þnh, thùc hiÖn trong qu¸ tr×nh thùc thi nhiÖm vô cña m×nh, cßn c¸c nghÜa vô tè tông cña ThÈm ph¸n ®•îc hiÓu lµ nh÷ng viÖc mµ ThÈm ph¸n ph¶i thùc hiÖn trong thêi h¹n nhÊt ®Þnh, nh»m ®¶m b¶o cho viÖc gi¶i quyÕt vô ¸n ®•îc nhanh chãng, chÝnh x¸c, kh¸ch quan. QuyÒn vµ nghÜa vô cña ThÈm ph¸n lu«n ®i liÒn víi tr¸ch nhiÖm. XÐt xö lµ ho¹t ®éng mang tÝnh quyÕt ®Þnh, mçi ph¸n quyÕt ®Òu ¶nh h•ëng trùc tiÕp tíi quyÒn lîi cña ®•¬ng sù. Do ®ã, viÖc x¸c ®Þnh tr¸ch nhiÖm cña ThÈm ph¸n g¾n liÒn víi quyÒn vµ nghÜa vô cña chñ thÓ nµy trong tè tông d©n sù lµ rÊt cÇn thiÕt. ThÈm ph¸n kh«ng chØ lµ chñ thÓ cña quan hÖ ph¸p luËt tè tông mµ cßn lµ chñ thÓ cña nhiÒu lo¹i quan hÖ ph¸p luËt kh¸c nh• quan hÖ ph¸p luËt hµnh chÝnh (vÝ dô: ThÈm ph¸n ph¶i chÞu sù qu¶n lý, ®iÒu hµnh vÒ mÆt tæ chøc cña ng•êi ®øng ®Çu c¬ quan Tßa ¸n n¬i m×nh c«ng t¸c vµ chÞu sù qu¶n lý cña l·nh ®¹o ngµnh Tßa ¸n). V× vËy, ngoµi ph¸p luËt tè tông, hµnh vi cña ThÈm ph¸n chÞu sù ®iÒu chØnh cña nhiÒu lÜnh vùc ph¸p luËt kh¸c nhau. Nh•ng nãi ®Õn ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong tè tông d©n sù lµ chØ nãi ®Õn c¸c quyÒn vµ nghÜa vô mang tÝnh chÊt tè tông cña ThÈm ph¸n víi t• c¸ch lµ mét ng•êi tiÕn hµnh tè tông d©n sù, ph¸t sinh trong qu¸ tr×nh gi¶i quyÕt c¸c vô viÖc d©n sù. C¸c quyÒn vµ nghÜa vô nµy tr•íc hÕt ®•îc quy ®Þnh bëi HiÕn ph¸p, LuËt Tæ chøc Tßa ¸n, tiÕp ®ã lµ Bé luËt Tè tông d©n sù, c¸c v¨n b¶n h•íng dÉn thi hµnh Bé luËt Tè tông d©n sù vµ c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt cã liªn quan kh¸c. 13
16. LuËn v¨n chØ tËp trung nghiªn cøu ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù, tøc lµ trong mét giai ®o¹n cña tè tông d©n sù. Tè tông d©n sù lµ mét qu¸ tr×nh bao gåm nhiÒu giai ®o¹n kÕ tiÕp nhau, trong ®ã, giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù lµ giai ®o¹n mµ vô ¸n d©n sù ®•îc xem xÐt, gi¶i quyÕt lÇn ®Çu. Giai ®o¹n nµy thÓ hiÖn tËp trung c¸c nguyªn t¾c c¬ b¶n cña tè tông d©n sù vµ còng lµ giai ®o¹n thÓ hiÖn tËp trung quyÒn vµ nghÜa vô ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong tè tông d©n sù. 1.2. C¸c yÕu tè quy ®Þnh vµ chi phèi viÖc x¸c ®Þnh ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù ViÖc x¸c ®Þnh ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong tè tông d©n sù nãi chung, trong giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù nãi riªng chÞu sù quy ®Þnh vµ chi phèi cña nhiÒu yÕu tè kh¸c nhau vµ ë c¸c cÊp ®é kh¸c nhau, nh•: quan niÖm vÒ quyÒn t• ph¸p, ®Æc thï cña ho¹t ®éng xÐt xö, ®Æc ®iÓm cña tè tông d©n sù vµ tÝnh chÊt cña xÐt xö s¬ thÈm vô ¸n d©n sù. Sù t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè nãi trªn dÉn ®Õn sù kh¸c biÖt gi÷a ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n víi ®Þa vÞ ph¸p lý cña nh÷ng ng•êi tiÕn hµnh tè tông kh¸c; gi÷a ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong tè tông h×nh sù vµ tè tông d©n sù, gi÷a ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong giai ®o¹n xÐt xö s¬ thÈm víi c¸c giai ®o¹n tè tông kh¸c. C¸c yÕu tè nµy còng t¹o nªn sù kh¸c biÖt vÒ ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n ë c¸c quèc gia, c¸c hÖ thèng ph¸p luËt kh¸c nhau. 1.2.1. Quan niÖm vÒ quyÒn t• ph¸p Thẩm phán là người thực hiện chức năng xét xử - chức năng cơ bản của Toà án, vì vậy địa vị pháp lý của Thẩm phán gắn liền với địa vị pháp lý của Toà án, với vị trí của Toà án trong bộ máy nhà nước, mà vị trí này bị quy định và chi phối bởi cách thức tổ chức quyền lực nhà nước và quan niệm về quyền tư pháp ở mỗi quốc gia trong mỗi thời kỳ khác nhau. 14
17. Về bản chất, quyền lực nhà nước là một chỉnh thể thống nhất giữa ba quyền: lập pháp, hành pháp và tư pháp, nhưng về phương diện tổ chức quyền lực thì có hai phương thức khác nhau: tập quyền và phân quyền. Phương thức phân quyền khá phổ biến ở các nhà nước tư sản, dựa trên học thuyết phân chia quyền lực của Môngtexkiơ. Theo học thuyết này, tư pháp là một nhánh quyền lực độc lập với quyền lập pháp, quyền hành pháp và đồng nghĩa với quyền xét xử (tài phán) do Toà án thực hiện. Trong khi đó, phương thức tập quyền khá phổ biến ở các nước xã hội chủ nghĩa trước đây; còn hiện nay theo quan niệm về tổ chức quyền lực ở các nước này thì quyền lực nhà nước là thống nhất, nhưng có sự phân công và phối hợp giữa các cơ quan trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp; trong đó quyền tư pháp không chỉ thuộc về Toà án mà còn được giao cho một số cơ quan bảo vệ pháp luật khác. Ở Việt Nam, quan niệm về quyền tư pháp và cơ quan tư pháp có sự thay đổi qua các thời kỳ lịch sử. Hiến pháp năm 1946 và các văn bản pháp luật ban hành trong giai đoạn 1946-1959 sử dụng thuật ngữ "cơ quan tư pháp" để chỉ các Toà án. Tuy nhiên, trong thời gian này, hoạt động của Toà án không chỉ là hoạt động xét xử (do Thẩm phán xét xử - "Thẩm phán ngồi" thực hiện) mà còn gồm hoạt động điều tra và hoạt động công tố do công tố viên thuộc Toà án thực hiện (Thẩm phán buộc tội – "Thẩm phán đứng"). Nhưng từ Hiến pháp 1959, cụm từ "cơ quan tư pháp" không còn được sử dụng trong các văn bản pháp luật của Nhà nước với ý nghĩa là các Toà án. Từ năm 1981, ngành Tư pháp được thành lập lại từ trung ương đến các địa phương (Bộ Tư pháp, Sở, Phòng Tư pháp ) nhưng đó là các cơ quan thuộc hệ thống hành pháp làm chức năng quản lý nhà nước về công tác tư pháp. Thuật ngữ "quyền tư pháp" lần đầu tiên được ghi nhận tại Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội năm 1991, với việc khẳng định "Nhà nước Việt Nam thống nhất ba quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp, với sự phân công rành mạch ba quyền đó". Các văn kiện của Đảng tiếp đó như Nghị quyết Hội nghị đại biểu toàn quốc giữa nhiệm kỳ khoá VII, 15
18. Nghị quyết Trung ương 3 khoá VIII đã từng bước hoàn thiện nguyên tắc tổ chức quyền lực nhà nước nói trên, và đến Nghị quyết Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ IX (2001) đã khẳng định: "Quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công và phối hợp giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp". Nguyên tắc này được thể chế hoá tại Điều 2 Hiến pháp năm 1992 (sửa đổi, bổ sung năm 2001). Tuy nhiên, cho đến nay, chưa có văn bản pháp luật nào của Nhà nước xác định rõ các cơ quan thực hiện quyền tư pháp là những cơ quan nào. Còn trong các nghị quyết của Đảng về đổi mới tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nước, các cụm từ "cơ quan bảo vệ pháp luật" và "cơ quan tư pháp" dường như có thể được dùng thay thế nhau và có phạm vi khá rộng. Quyền tư pháp theo quan niệm phổ biến ở nước ta hiện nay được hiểu là lĩnh vực quyền lực nhà nước được thực hiện thông qua hoạt động xét xử của Tòa án và hoạt động của các cơ quan nhà nước hoặc các tổ chức khác trực tiếp liên quan đến hoạt động xét xử của Tòa án, nhằm bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, pháp chế, trật tự pháp luật, quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, lợi ích của Nhà nước và xã hội. Vì vậy, cơ quan tư pháp bao gồm: Tòa án nhân dân, Viện kiểm sát nhân dân, các cơ quan điều tra và các cơ quan, tổ chức tư pháp bổ trợ như: luật sư, công chứng, giám định , trong ®ã, Toµ ¸n lµ trung t©m cña hÖ thèng t• ph¸p. Quan ®iÓm nµy ®· ®•îc thÓ hiÖn trong NghÞ quyÕt sè 49-NQ/TW ngµy 02/6/2005 cña Bé ChÝnh trÞ vÒ ChiÕn l•îc c¶i c¸ch t• ph¸p ®Õn n¨m 2020. Còng chØ ®Õn gÇn ®©y, quan niÖm Toµ ¸n lµ trung t©m trong c¸c c¬ quan t• ph¸p míi chÝnh thøc ®•îc thõa nhËn ë ViÖt Nam. Tr•íc ®©y, theo nhËn thøc chung, Toµ ¸n ®•îc coi lµ mét trong nh÷ng c¬ quan b¶o vÖ ph¸p luËt, cïng ë vÞ trÝ b×nh ®¼ng víi c¸c chñ thÓ tiÕn hµnh tè tông kh¸c nh• c¬ quan ®iÒu tra, ViÖn kiÓm s¸t. ThËm chÝ, khi giao cho mét c¬ quan t• ph¸p kh¸c kiÓm s¸t ho¹t ®éng xÐt xö cña Toµ ¸n th× v« h×nh trung Toµ ¸n l¹i bÞ ®Æt vµo mét vÞ trÝ thø yÕu trong sè c¸c c¬ quan thuéc hÖ thèng t• ph¸p. H¬n n÷a, khi Toµ ¸n bÞ ®Æt ngang hµng víi c¸c c¬ quan kh¸c trong quan hÖ tè tông, 16
19. c¸c quy ®Þnh cña ph¸p luËt vÒ c¬ chÕ phèi hîp ®· lµm gi¶m ®i vÞ trÝ, vai trß cña Toµ ¸n trong bé m¸y nhµ n•íc vµ gi¶m c¶ tÝnh ®éc lËp trong xÐt xö cña ThÈm ph¸n. Nh• vËy, c¸ch thøc tæ chøc quyÒn lùc vµ quan niÖm vÒ quyÒn t• ph¸p cã t¸c ®éng râ rÖt ®Õn viÖc x¸c ®Þnh ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n trong ho¹t ®éng tè tông. §iÒu nµy cho thÊy viÖc tiÕp tôc hoµn thiÖn ph¸p luËt vÒ ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n kh«ng chØ ®¬n thuÇn lµ söa ®æi, bæ sung mét sè ®iÒu luËt cô thÓ, mµ nã liªn quan ®Õn viÖc c¶i c¸ch toµn bé hÖ thèng t• ph¸p. NÕu quan niÖm xÐt xö lµ träng t©m cña ho¹t ®éng t• ph¸p vµ Tßa ¸n lµ trung t©m cña hÖ thèng t• ph¸p nh• ë ViÖt Nam hiÖn nay th× ph¶i x¸c ®Þnh ®óng vµ râ h¬n ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n víi t• c¸ch lµ ng•êi tiÕn hµnh tè tông trung t©m trong ho¹t ®éng tè tông. 1.2.2. §Æc thï cña ho¹t ®éng xÐt xö Ho¹t ®éng xÐt xö cña Tßa ¸n mang tÝnh ®Æc thï so víi ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan nhµ n•íc kh¸c, do ®ã ®Þa vÞ ph¸p lý cña ThÈm ph¸n cã sù kh¸c biÖt râ nÐt víi ®Þa vÞ ph¸p lý cña c¸c c¸n bé, c«ng chøc nhµ n•íc th«ng th•êng vµ cña nh÷ng ng•êi tiÕn hµnh tè tông kh«ng lµm nhiÖm vô xÐt xö. TÝnh ®Æc thï cña ho¹t ®éng xÐt xö biÓu hiÖn ë nh÷ng ®iÓm sau ®©y: - TÝnh ®Æc thï trong ¸p dông ph¸p luËt XÐt xö lµ qu¸ tr×nh ¸p dông ph¸p luËt vµo viÖc gi¶i quyÕt c¸c tranh chÊp, xÐt xö c¸c hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt cô thÓ [56, tr. 24-25]. Ho¹t ®éng xÐt xö bao gåm hai néi dung chÝnh: néi dung thø nhÊt lµ trªn c¬ së c¸c chøng cø, Tßa ¸n ph¶i kh¼ng ®Þnh sù tån t¹i hoÆc kh«ng tån t¹i cña nh÷ng sù kiÖn ph¸p lý, nh÷ng t×nh tiÕt cã ý nghÜa nhÊt ®Þnh ®èi víi quyÒn vµ nghÜa vô cña c¸c bªn; néi dung thø hai lµ sau khi ®· kh¼ng ®Þnh sù tån t¹i cña c¸c sù kiÖn thùc tÕ th× Tßa ¸n ph¶i c¨n cø vµo c¸c quy ph¹m ph¸p luËt cô thÓ ®Ó ®•a ra nh÷ng ®¸nh gi¸ ph¸p lý vÒ c¸c sù kiÖn thùc tÕ ®ã: c¸c sù kiÖn nµy cã dÊu hiÖu phï hîp víi néi dung cña quy ph¹m ph¸p luËt nµo vµ chóng chÞu sù ®iÒu chØnh 17
20. cña quy ph¹m ph¸p luËt nµo? Nãi mét c¸ch kh¸i qu¸t, ho¹t ®éng xÐt xö tr•íc hÕt ®ã lµ viÖc t×m kiÕm, x¸c ®Þnh vµ minh ®Þnh cho sù kiÖn x¶y ra vµ trªn c¬ së ®ã Tßa ¸n ph¶i ®•a ra ®•îc nh÷ng ®¸nh gi¸ ph¸p lý cho c¸c sù kiÖn ®ã. Nh• vËy, xÐt xö lµ mét ho¹t ®éng ¸p dông ph¸p luËt nh•ng mang ®Çy tÝnh s¸ng t¹o, ®ßi hái t• duy ë tr×nh ®é cao cña ThÈm ph¸n vµ mét "niÒm tin néi t©m" cã c¬ së khoa häc vµ thùc tiÔn. Ph•¬ng ph¸p ¸p dông ph¸p luËt trong ho¹t ®éng xÐt xö lµ ph•¬ng ph¸p tranh tông c«ng khai, b×nh ®¼ng gi÷a c¸c bªn liªn quan, Tßa ¸n ph¸n quyÕt trªn c¬ së c¸c chøng cø kh¸ch quan [36, tr. 27]. §©y lµ ®iÓm kh¸c biÖt c¨n b¶n víi ho¹t ®éng ¸p dông ph¸p luËt cña c¸c c¬ quan hµnh chÝnh nhµ n•íc (®•îc thùc hiÖn theo ph•¬ng ph¸p quyÒn uy- phôc tïng, viÖc ra quyÕt ®Þnh ¸p dông ph¸p luËt kh«ng phô thuéc vµo ý kiÕn cña ®èi t•îng bÞ ¸p dông). Ho¹t ®éng xÐt xö cã thÓ dÉn ®Õn kÕt qu¶ lµ c¸c c¸ nh©n, tæ chøc ®•îc h•ëng c¸c quyÒn vµ lîi Ých hoÆc g¸nh chÞu c¸c nghÜa vô nhÊt ®Þnh. Th«ng qua ho¹t ®éng xÐt xö mµ ph¸p luËt t¸c ®éng ®Õn c¸c quan hÖ x· héi. §©y kh«ng ph¶i lµ ph•¬ng tiÖn duy nhÊt nh•ng l¹i lµ chñ yÕu nhÊt trong viÖc gi¶i quyÕt xung ®ét, tranh chÊp trong x· héi nh»m ®•a x· héi vµo tr¹ng th¸i æn ®Þnh ®Ó ph¸t triÓn. - TÝnh ®éc lËp trong xÐt xö §éc lËp xÐt xö lµ nguyªn t¾c chñ ®¹o trong ho¹t ®éng nghÒ nghiÖp cña ThÈm ph¸n. Kh«ng cã ho¹t ®éng nµo l¹i ®ßi hái sù ®éc lËp ë møc ®é cao nh• ho¹t ®éng xÐt xö. Bëi v× "thiªn chøc hµng ®Çu cña hÖ thèng t• ph¸p, cña Tßa ¸n lµ ¸p dông ®óng ph¸p luËt, b¶o ®¶m sù b×nh ®¼ng vµ kh¸ch quan. Sù ®éc lËp cña Tßa ¸n khi xÐt xö chÝnh lµ ®iÒu kiÖn kh«ng thÓ thiÕu ®•îc cña viÖc thùc hiÖn yªu cÇu ®ã" [60, tr. 52]. V× vËy, cã thÓ ®ång t×nh víi nhËn ®Þnh r»ng: "xÐt cho cïng th× b¶n chÊt ®Æc tr•ng kh«ng thÓ thiÕu ®•îc cña ho¹t ®éng xÐt xö lµ ®éc lËp" [29, tr. 12]. C¸c quy ®Þnh ph¸p luËt ph¶i ®¶m b¶o cho ThÈm ph¸n cã mét ®Þa vÞ ph¸p lý ®éc lËp ë møc tèi ®a. 18