Luận văn Địa vị pháp lý của doanh nghiệp tư nhân trong nền kinh tế thị trường ở Việt Nam hiện nay

Nội dung text: Luận văn Địa vị pháp lý của doanh nghiệp tư nhân trong nền kinh tế thị trường ở Việt Nam hiện nay

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT HOÀNG YẾN ĐỊA VỊ PHÁP LÝ CỦA DOANH NGHIỆP TƢ NHÂN TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƢỜNG Ở VIỆT NAM HIỆN NAY LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Hà Nội - 2013
2. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT HOÀNG YẾN ĐỊA VỊ PHÁP LÝ CỦA DOANH NGHIỆP TƢ NHÂN TRONG NỀN KINH TẾ THỊ TRƢỜNG Ở VIỆT NAM HIỆN NAY Chuyên ngành: Luật kinh tế Mã số: 60 38 50 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Hà Nội - 2013
3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trinh nào khác. Các số liệu ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo qui định của khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết lời cam đoan này đề nghị khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! NGƢỜI CAM ĐOAN Hoàng Yến 3
4. DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VÀ CHỮ VIẾT TẮT CNXH Chủ nghĩa xã hội DNTN Doanh nghiệp tư nhân GDP Tổng thu nhập kinh tế quốc dân FDI Đầu tư trực tiếp nước ngoài NĐ-CP Nghị định – Chính phủ TNHH Trách nhiệm hữu hạn TT Thông tư LDN Luật Doanh Nghiệp VAT Thuế Giá trị gia tăng VCCI Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam 4
5. MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VÀ CHỮ VIẾT TẮT LỜI NÓI ĐẦU 1 CHƢƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ DOANH NGHIỆP TƢ NHÂN 7 1.1. Khái quát về Doanh nghiệp tƣ nhân ở Việt nam hiện nay 7 1.1.1. Địa vị pháp lý và vấn đề tiếp cận địa vị pháp lý của doanh nghiệp tư nhân 7 1.1.2. Khái niệm địa vị pháp lý của doanh nghiệp tư nhân: 12 1.1.3.Các yếu tố chi phối đến việc xác định địa vị pháp lý của doanh nghiệp tư nhân 15 1.2. Đặc điểm pháp lý của doanh nghiệp tƣ nhân 21 1.3. Vai trò của Doanh nghiệp tƣ nhân trong nền kinh tế thị trƣờng ở Việt nam hiện nay 30 1.3.1. Các chủ thể kinh doanh trong nền kinh tế thị trường. 30 1.3.2. Doanh nghiệp tư nhân với tư cách là một loại hình doanh nghiệp của thành phần kinh tế tư nhân: 34 CHƢƠNG 2: ĐỊA VỊ PHÁP LÝ VÀ VAI TRÒ THỰC TẾ CỦA DOANH NGHIỆP TƢ NHÂN Ở VIỆT NAM 42 2.1. Những nguyên tắc cơ bản về tổ chức và hoạt động của Doanh nghiệp tƣ nhân 42 2.1.1. Nguyên tắc tự do kinh doanh trong khuôn khổ pháp luật 42 2.1.2. Nguyên tắc bình đẳng trước pháp luật của các doanh nghiệp 44 2.1.3. Nguyên tắc chủ Doanh nghiệp tư nhân chịu trách nhiệm vô hạn 46 2.2. Địa vị pháp lý của Doanh nghiệp tƣ nhân theo qui định của pháp luật ở Việt nam hiện nay 48 2.2.1. Quyền của doanh nghiệp tư nhân 48 2.2.2. Nghĩa vụ của doanh nghiệp tư nhân 66 2.3. Vai trò thực tế của Doanh nghiệp tƣ nhân trong nền kinh tế Việt Nam hiện nay 75 5
6. CHƢƠNG 3: CÁC GIẢI PHÁP NÂNG CAO ĐỊA VỊ PHÁP LÝ VÀ VAI TRÒ THỰC TẾ CỦA DOANH NGHIỆP TƢ NHÂN 85 3.1. Giải pháp hoàn thiện pháp luật nhằm nâng cao địa vị pháp lý của Doanh nghiệp tƣ nhân 85 3.1.1. Bổ sung quy định của pháp luật về việc xác định sản nghiệp kinh doanh của Doanh nghiệp tư nhân 86 3.1.2. Xác định rõ hơn các thức giải quyết đối với trách nhiệm thực hiện các nghĩa vụ của doanh nghiệp trong trường hợp chủ Doanh nghiệp tư nhân chết. 86 3.1.3. Làm rõ mối quan hệ giữa chủ doanh nghiệp với người quản lý, điều hành Doanh nghiệp tư nhân 86 3.1.4. Bổ sung các quy định pháp luật làm rõ bản chất pháp lý của chủ Doanh nghiệp tư nhân và Doanh nghiệp tư nhân. 87 3.1.5. Làm rõ các quyền và nghĩa vụ của của Doanh nghiệp tư nhân với người lao động trong các vấn đề lao động, chính sách thu nhập và bảo hiểm xã hội. 87 3.2. Một số giải pháp cụ thể khuyến khích, trợ giúp các doanh nghiệp tƣ nhân 88 3.2.1. Hoàn thiện hệ thống các chính sách khuyến khích trợ giúp đối với Doanh nghiệp tư nhân 88 3.2.2. Đổi mới quản lý Nhà nước đối với doanh nghiệp tư nhân. 89 3.2.3. Giải pháp về vốn – tài chính 91 3.2.4. Giải pháp về chính sách thị trường tiếp cận thị trường 93 3.2.5. Giải pháp về thuế 93 3.2.6. Giải pháp về chính sách về lao động 95 3.2.7. Giải pháp hỗ trợ xuất khẩu đối với các Doanh nghiệp tư nhân 96 3.2.8. Nâng cao vai trò của Hiệp hội doanh nghiệp vừa và nhỏ 97 KẾT LUẬN 102 TÀI LIỆU THAM KHẢO 104 6
7. LỜI NÓI ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Đại hội Đảng cộng sản Việt Nam lần thứ VI được ghi nhận như một mốc lịch sử đánh dấu sự chuyển hướng có ý nghĩa quyết định đối với sự phát triển kinh tế của nước ta trong thời kỳ mới và phù hợp với quy luật khách quan. Chủ trương Đổi mới đúng đắn, trong đó sự ghi nhận và bảo hộ của nhà nước đối với sở hữ tư nhân và thành phần kinh tế tư nhân là trọng tâm, đã tạo ra một sự động lực lớn cho sự phát triển của nền kinh tế- xã hội nước ta. Tiếp tục chủ trương đổi mới, Đại hội Đảng cộng sản Việt Nam lần thứ IX tiếp tục khẳng định“khuyến khích phát triển kinh tế tư bản tư nhân rộng rãi trong những ngành, nghề sản xuất, kinh doanh mà pháp luật không cấm” [28]. Trên tinh thần ấy, Quốc hội khóa VIII đã thông qua Luật Doanh nghiệp tư nhân ( DNTN) ngày 21 tháng 12 năm 1990, có hiệu lực từ ngày 15 tháng 4 năm 1991. Sự ra đời của Luật DNTN đã thể hiện sự thừa nhận trên góc độ luật pháp về loại hình doanh nghiệp ngoài quốc doanh ở Việt Nam, là cơ sở pháp lý cho sự ra đời và hoạt động của DNTN, là một đảm bảo pháp lý cho những người có vốn đầu tư vào hoạt động kinh doanh một cách ổn định, lâu dài. Thông qua luật DNTN, Nhà nước đã công nhận sự tồn tại và phát triển lâu dài của kinh tế tư nhân và tính sinh lợi hợp pháp của hoạt động kinh tế tư nhân, công nhận sự bình đẳng trước pháp luật của DNTN với các doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh tế khác. Từ đó, DNTN đã hình thành, phát triển và đóng góp một phần đáng kể cho sự tăng trưởng của nền kinh tế Việt Nam trong suốt hơn một thập kỷ qua. Trên cơ sở sửa đổi những điều bất hợp lý, những quy định không cần thiết của luật DNTN 1990, LDN 1999 và để phát huy hơn nữa vai trò của kinh tế tư nhân, ngày 29/11/2005, Quốc hội đã ban hành Luậ Doanh nghiệp 2005 (LDN). Sự ra đời của LDN 2005 đã một lần nữa khẳng định vai trò của 1
8. DNTN trong nền kinh tế. Thực tiễn từ năm 2005 cho đến nay, trên cơ sở sự hình thành khung pháp lý nhằm công nhận và bảo đảm sự tồn tại của các loại hình doanh nghiệp thuộc thành phần kinh tế tư nhân, DNTN đã và đang khẳng định vị trí của mình trong nền kinh tế. Cho nên nghiên cứu và làm rõ địa vị pháp lý của DNTN sẽ cung cấp cái nhìn tổng quát hơn về địa vị và vai trò thực tế của loại hình doanh nghiệp này. Việc nghiên cứu địa vị pháp lý của DNTN cũng được đặt trong bối cảnh chung của một nền kinh tế đang đạt mức tăng trưởng nhanh chóng, trong đó có sự đóng góp đáng kể của khu vực kinh tế tư nhân với nhiều thành tựu đáng khích lệ. Khu vực kinh tế tư nhân tăng trưởng liên tục trong những năm gần đây. Năm 2007 khu vực kinh tế tư nhân đạt 233.992 tỷ đồng; Cơ cấu thành phần kinh tế cũng có những thay đổi cơ bản, năm 1995 cơ cấu GDP theo thành phần sở hữu: Khu vực kinh tế Nhà nước chiếm 40.1%; khu vực kinh tế dân doanh chiếm 53.5%; khu vực có vốn đầu tư nước ngoài chiến 6.4%. Đến năm 2007 thì khu vực kinh tế Nhà nước chiếm 37.8%; khu vực kinh tế dân doanh chiếm 54%; khu vực có vốn đầu tư nước ngoài chiếm 8.2% [23]. Số liệu trên cũng nói lên sự đóng góp đáng kể của khu vực kinh tế tư nhân đối với sự tăng trưởng kinh tế của đất nước, mặt khác chính sự tăng trưởng đó cũng đem lại thời cơ và nhiều điều kiện khách quan thuận lợi cho sự phát triển của DNTN. Tuy nhiên, trên thực tế hiện nay các DNTN của Việt nam chưa phát huy được hết tiềm năng của mình, còn gặp nhiều khó khăn trong sản xuất kinh doanh. Hiện tượng này một phần là do các DNTN chưa có kinh nghiệm hoạt động trong nền kinh tế thị trường. Mặt khác, cũng chưa có khung chính sách thật rõ ràng và ổn định từ phía Nhà nước nhằm đưa ra các biện pháp hữu hiệu tạo điều kiện cho các DNTN phát huy hết khả năng cho sự nghiệp phát triển kinh tế đất nước [22]. Vấn đề đặt ra hiện nay là cần xác định địa vị pháp lý của DNTN như thế nào cho phù hợp với những điều kiện của nền kinh tế thị trường mới được 2
9. xác lập ở nước ta. Vì vậy, việc nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực tiễn địa vị pháp lý của DNTN còn có ý nghĩa thời sự, góp phần xây dựng những cơ sở lý luận trong việc hoàn thiện địa vị pháp lý của DNTN. Chính vì vậy, tác giả lựa chọn đề tài “ Địa vị pháp lý của DNTN trong nền kinh tế thị trường ở Việt nam hiện nay” làm đề tài luận văn thạc sỹ của mình. Hy vọng rằng, với đề tài này, luận văn sẽ góp phần thiết thực vào việc thực hiện các qui định pháp lý về doanh nghiệp nói chung và DNTN nói riêng. 2. Tình hình nghiên cứu của đề tài Pháp luật về doanh nghiệp nói chung và DNTN nói riêng không phải là một nội dung mới mẻ ở Việt nam. Hiện nay, đã có khá nhiều đề tài cũng như các bài nghiên cứu pháp lý, các bài báo bàn về vấn đề này ở góc độ vĩ mô hoặc nghiên cứu chuyên sâu về từng loại hình doanh nghiệp như công ty cổ phần, công ty TNHH 2 thành viên, doanh nghiệp tư nhân Theo đó, các nhà nghiên cứu tiếp cận địa vị pháp lý của doanh nghiệp ở khá nhiều góc độ như nội dung về chế độ pháp lý về thành lập, giải thể và phá sản doanh nghiệp; Một số giải pháp nhằm nâng cao năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp Việt Nam trong quá trình hội nhập; Quy chế pháp lý về tổ chức và hoạt động của doanh nghiệp trong nền kinh tế thị trường ở Việt Nam hiện nay Cho đến nay đã có nhiều công trình khoa học nghiên cứu về DNTN trên các bình diện khác nhau. Điển hình là một số công trình nghiên cứu khoa học của một số tác giả như sau: -“ Kinh tế tư nhân và quản lý nhà nước đối với kinh tế tư nhân ở nước ta” của GS.TS Hồ Văn Vĩnh (đề tài cấp bộ 2001). Tác giả đã khẳng định vai trò to lớn của kinh tế tư nhân, nêu ra những định hướng phát triển kinh tế tư nhân và đưa ra các giải pháp về pháp luật, về chính sách, về tổ chức để khuyến khích phát triển kinh tế tư nhân. 3
10. - “Kinh tế tư nhân ở Việt nam trong tiến trình hội nhập” của PGS.TS Trịnh Thị Hoa Mai, nhà xuất bản Thế giới, Hà nội- 2005. Tác giả đưa ra những vấn đề chung về khu vực kinh tế tư nhân, phát triển kinh tế tư nhân ở Việt nam trong điều kiện hội nhập, trong đó tác giả có đưa ra một số vấn đề như: các loại hình DNTN ở Việt nam, vốn thực tế của DNTN như thế nào? số lượng DNTN ở Việt nam. - “ DNTN ở Thái Bình hiện nay”. Luận văn thạc sỹ kinh tế của Bùi Việt Hưng, Học viện chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, Hà nội 2006. Tác giả đã đánh giá được những thành tựu và những mặt hạn chế của sự phát triển của DNTN ở Thái Bình. Đồng thời, tác giả đã đề ra một số giải pháp nhằm khuyến khích phát triển DNTN ở Thái Bình. - “Vài bình luận về pháp LDN tư nhân” của TS Ngô Huy Cương đăng trên Tạp chí Khoa học, Đại học Quốc gia Hà nội, Luật học 26(2010). Từ thực trạng pháp luật còn thiếu những giải pháp để giải quyết những tranh chấp có liên quan và có nhiều bất cập trong việc điều tiết các mối quan hệ của DNTN, tác giả đã tập trung phân tích bản chất pháp lý của DNTN từ đó chỉ ra bất cập của pháp luật về DNTN. Tuy nhiên chưa có công trình nghiên cứu nào tiếp cận và làm rõ địa vị pháp lý của DNTN bời các đề tài đã xuất bản ở Việt nam hoặc chỉ tìm hiểu về một DNTN cụ thể hoặc nghiên cứu DNTN dưới góc độ một đơn vị kinh doanh thuộc thành phần kinh tế tư nhân. Tính đến thời điểm này, đây là một trong những luận văn thạc sỹ đầu tiên nghiên cứu về Địa vị pháp lý của DNTN trong nền kinh tế thị trường ở Việt nam trong giai đoạn hiện nay. Luận văn được xây dựng trên cơ sở nghiên cứu của bản thân kết hợp tham khảo thông tin tại các nguồn sách, báo, thông tin trên mạng internet. 3. Mục đích nghiên cứu và nhiệm vụ của nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của luận văn là làm rõ cơ sở lý luận, thực trạng về địa vị pháp lý trong hệ thống pháp luật và trên thực tế của DNTN ở nước ta 4
11. trong giai đoạn hiện nay, từ đó đề ra các giải pháp để hoàn thiện địa vị pháp lý của Doanh nghiệp tư nhân. Cụ thể, luận văn làm rõ những vấn đề dưới đây: phân tích và đánh giá đặc điểm pháp lý của doanh nghiệp tư nhân, quyền và nghĩa vụ của DNTN được pháp luật ghi nhận, phân tích vai trò của DNTN trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt nam hiện nay. Từ đó định rõ những khiếm khuyết của pháp luật về địa vị pháp lý doanh nghiệp tư nhân, trên cơ sở đó đưa ra những giải pháp hoàn thiện địa vị pháp lý và vị trí thực tế của doanh nghiệp tư nhân. 4. Phạm vi nghiên cứu Luận văn tập trung nghiên cứu các qui định pháp lý về địa vị pháp lý của DNTN trên cơ sở sử dụng và xem xét các qui định của LDN 2005, Luật thương mại 2005 và các văn bản pháp luật có liên quan hiện hành. Đồng thời, luận văn cũng đối chiếu xem xét thực trạng cũng như tình hình phát triển trên thực tế của DNTN trong nền kinh tế thị trường ở Việt nam hiện nay. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn kết hợp tổng thể nhiều phương pháp nghiên cứu. Phương pháp luận được sử dụng trong luận văn là những phương pháp cơ bản của khoa học pháp lý bao gồm phương pháp phân tích, phương pháp tổng hợp, phương pháp so sánh, lịch sử, hệ thống, logic, diễn giải. - Phương pháp so sánh, đối chiếu giữa các qui định trong LDN 2005 với LDN tư nhân 1990, Luật công ty 1990 và các văn bản pháp luật khác về doanh nghiệp, so sánh các qui định của pháp luật Việt Nam và các qui định pháp luật trên thế giới. Ngoài ra, còn thực hiện đối chiếu, tổng kết với thực trạng áp dụng các qui định pháp luật trên thực tế nhằm hoàn thiện các qui định pháp lý, góp phần vào việc giải quyết các tranh chấp có liên quan tới hoạt động doanh nghiệp tư nhân. 5
12. - Phương pháp phân tích tồng hợp: phân tích các qui định pháp lý được lý giải, dẫn chiếu trong các văn bản pháp luật, tổng hợp các qui định pháp luật trong và ngoài nước nhằm có cái nhìn toàn diện hơn về địa vị pháp lý của DNTN ở Việt Nam hiện nay. - Ngoài ra luận văn còn triêt để sử dụng phương pháp thống kê, phương pháp duy vật lịch sử để xem xét quá trình hình thành, phát triển một cách khách quan của doanh nghiệp tư nhân, cụ thể đi sâu nghiên cứu địa vị pháp lý và vai trò thực tế của loại hình doanh nghiệp này. 6. Bố cục của luận văn Luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận chung về doanh nghiệp tư nhân. Chương 2: Địa vị pháp lý và vai trò thực tế của DNTN ở Việt Nam. Chương 3: Giải pháp nâng cao địa vị pháp lý và vai trò thực tế của doanh nghiệp tư nhân. Nghiên cứu và hoàn thiện chế định địa vị pháp lý của DNTN là vấn đề phức tạp. Hơn nữa, với thời gian ngắn, thông tin và trình độ người viết còn hạn chế, do vậy luận văn không thể tránh khỏi những thiếu sót. Tác giả rất mong sẽ nhận được nhiều ý kiến phê bình, đóng góp của thầy cô giáo và các bạn. 6
13. CHƢƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ DOANH NGHIỆP TƢ NHÂN 1.1. Khái quát về Doanh nghiệp tƣ nhân ở Việt nam hiện nay 1.1.1 . Địa vị pháp lý và vấn đề tiếp cận địa vị pháp lý của doanh nghiệp tư nhân Theo cách hiểu truyền thống, địa vị pháp lý của một doanh nghiệp là tổng thể các quyền và nghĩa vụ pháp lý của doanh nghiệp đó được pháp luật ghi nhận, đảm bảo sự độc lập về mặt pháp lý và khả năng tham gia các quan hệ pháp luật, trước hết là quan hệ luật kinh tế và từ đó có thể phân biệt với các chủ thể kinh doanh khác. Một doanh nghiệp không chỉ tham gia các quan hệ pháp luật kinh tế, các quan hệ kinh doanh mà có thể đồng thời tham gia nhiều quan hệ khác như: quan hệ dân sự, hành chính, lao động Khi xem xét địa vị pháp lý của một doanh nghiệp với tính chất tổng thể là các quyền và nghĩa vụ pháp lý của một doanh nghiệp, trong khoa học pháp lý đã có lúc có quan niệm xem xét vấn đề theo phương diện khái niệm thẩm quyền, bao gồm những quyền và nghĩa vụ trong nhiều lĩnh vực và phương diện tồn tại, hoạt động của doanh nghiệp [1]. Trong đó, thẩm quyền trong lĩnh vực kinh tế, kinh doanh được coi là một nội dung chủ yếu trong hệ thống thẩm quyền của doanh nghiệp với lý do doanh nghiệp là tổ chức kinh tế được đăng ký kinh doanh theo quy định của pháp luật nhằm mục đích thực hiện các hoạt động kinh doanh. Thẩm quyền kinh tế của một doanh nghiệp bao gồm các quyền và nghĩa vụ của nó trong quá trình tổ chức và thực hiện các hoạt động kinh doanh. Đối với các loại hình doanh nghiệp khác nhau thì hệ thống thẩm quyền này cũng có những điểm khác nhau. Cũng chính vì vậy, đối với mỗi loại hình doanh nghiệp, pháp luật đều dành cho chúng những quy chế pháp lý riêng [5]. 7
14. Ngoài ra, khi nghiên cứu địa vị pháp lý của một doanh nghiệp độc lập, từ trước đến nay, trong khoa học pháp lý vẫn thường đề cập đến khái niệm pháp nhân (hay tư cách pháp nhân). Tuy nhiên, trong điều kiện hiện nay thì tư cách pháp nhân và tư cách chủ thể pháp lý không phải là đồng nhất. Trước đây, trong nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung, khi mà pháp luật kinh tế chỉ điều chỉnh các quan hệ và hoạt động kinh tế của doanh nghiệp nhà nước và hợp tác xã, thì vấn đề pháp nhân và tư cách pháp nhân của những chủ thể này cũng không được quan tâm nhiều, tuy nhiên khi những lọai hình chủ thể kinh doanh mới có tư cách pháp nhân như công ty TNHH, công ty cổ phần, công ty hợp danh xuất hiện thì vấn đề tư cách pháp nhân đã được đặt ra và xem xét một cách cụ thể hơn. Nội dung của khái niệm pháp nhân theo quan niệm của luật Dân sự truyền thống đã trở lên quá chật hẹp đối với các loại hình doanh nghiệp trong nền kinh tế thị trường. Hơn thế nữa, từ hệ thống pháp luật hiện hành về các doanh nghiệp của nước ta cho phép khẳng định là: bên cạnh những chủ thể kinh doanh là pháp nhân còn có sự tồn tại của những doanh nghiệp tuy không phải là pháp nhân, nhưng chúng vẫn là những thực thể pháp lý có tư cách pháp lý độc lập tham gia vào các quan hệ kinh tế và các quan hệ pháp luật. Hơn nữa, khi xác định địa vị pháp lý của doanh nghiệp, chúng ta phải gắn với chúng với sự phát triển của các mô hình kinh tế, cơ chế kinh tế mà trong khuôn khổ đó các doanh nghiệp tồn tại và phát triển. Như vậy, có thể thấy nội hàm địa vị pháp lý của doanh nghiệp được phản ánh và thể hiện ở những phương diện sau: Thứ nhất, các quy định của pháp luật về vị trí, vai trò, chức năng của từng loại hình doanh nghiệp; tính chất, đặc điểm tổ chức kinh doanh trong mỗi loại hình doanh nghiệp. Thứ hai, tổng hợp các quyền, nghĩa vụ và trách nhiệm của doanh nghiệp được pháp luật quy định phù hợp với vị trí, vai trò và chức năng của 8
15. doanh nghiệp và những quyền hạn và nghĩa vụ mà doanh nghiệp đảm nhận trên cơ sở những quy định của pháp luật khi doanh nghiệp tham gia vào các quan hệ pháp luật trong quá trình hoạt động. Những quyền và nghĩa vụ này được quy định trong hệ thống các văn bản bao gồm: - Các văn bản quy định chung về quyền và nghĩa vụ cho mọi doanh nghiệp trong hoạt động kinh tế - xã hội (luật thuế, luật lao động, luật hải quan, các quy định về bảo hiểm, xuất nhập khẩu ) - Các văn bản quy định cụ thể về tổ chức và hoạt động đối với các loại doanh nghiệp (LDN Nhà nước, LDN tư nhân, luật công ty trước năm 2000 và LDN 2005 hiện hành - Các quyết định thành lập, giấy chứng nhận đăng ký kinh doanh, địa bàn hoạt động kinh doanh, ngành nghề kinh doanh Có thể thấy rằng từ thời kỳ Đổi mới 1986 đến nay các chủ thể hoạt động sôi động nhất và được quan tâm, nghiên cứu nhiều nhất trong khu vực kinh tế tư nhân là các doanh nghiệp có tư cáchs pháp nhân như các công ty TNHH (TNHH), công ty cổ phần (CTCP), DNTN chưa dành được nhiều chú ý. Cho đến nay, những vấn đề về địa vị pháp lý của DNTN còn ít được nghiên cứu về mặt lý luận. Vì vậy, để tiếp cận địa vị pháp lý của doanh nghiệp tư nhân, cần phải tham khảo những công trình khoa học hiện có, các quan điểm của một số tác giả đề cập đến các vấn đề chủ thể pháp luật, chủ thể kinh doanh trong nền kinh tế thị trường, về doanh nghiệp nói chung, doanh nghiệp Nhà nước và các loại hình công ty nói riêng, cũng như các quan niệm về doanh nghiệp và địa vị pháp lý của doanh nghiệp tư nhân. Khi đề cập đến địa vị pháp lý của một chủ thể pháp luật nói chung hay một doanh nghiệp nào đó, có tác giả xem địa vị pháp lý là toàn bộ quyền và 9
16. nghĩa vụ của chúng được Nhà nước thừa nhận. Trong công trình nghiên cứu về địa vị pháp lý của một số loại hình doanh nghiệp, có tác giả lại quan niệm pháp nhân là khái niệm phản ánh địa vị pháp lý của một tổ chức (trong đó có các doanh nghiệp). Ở đây, tác giả có quan niệm không thống nhất với các quan điểm nêu trên. Vì một chủ thể kinh tế nói chung, một doanh nghiệp (trong đó có DNTN nói riêng) không chỉ có các quyền và nghĩa vụ trong lĩnh vực kinh tế mà còn có các quyền và nghĩa vụ khác. Các chủ thể này không chỉ chịu sự điều chỉnh của luật kinh tế, mà còn chịu sự điều chỉnh của các ngành luật khác như hành chính, hiến pháp, lao động, dân sự, môi trường, đất đai Trong quá trình nghiên cứu địa vị pháp lý của doanh nghiệp tư nhân, có thể nhận thấy, nhiều tác giả đã đồng nhất các khái niệm tư cách chủ thể pháp luật, tư cách pháp nhân với khái niệm địa vị pháp lý của doanh nghiệp. Sự đồng nhất này có những điểm không chuẩn xác. Ở đây, tác giả thống nhất với quan điểm cho rằng tư cách pháp nhân và tư cách chủ thể pháp luật là hai vấn đề có nội dung và bản chất pháp lý khác nhau. Bởi vì tất cả các doanh nghiệp được pháp luật thừa nhận và bảo hộ thì đều có tư cách chủ thể pháp lý độc lập. Nhưng chỉ những doanh nghiệp có trách nhiệm giới hạn về tài sản thì chúng mới là pháp nhân. Bởi vì, dấu hiệu cơ bản của pháp nhân là: chỉ chịu TNHH trong số tài sản của mình đem ra kinh doanh (TNHH). Trong trường hợp này, có sự tách biệt giữa tài sản góp vào doanh nghiệp và tài sản mà người góp vốn không góp vào doanh nghiệp (tài sản dân sự). Trong khi đó, DNTN với trách nhiệm vô hạn không có sự tách biệt, giới hạn về trách nhiệm tài sản và trong mọi trường hợp, họ phải chịu trách nhiệm đến cùng về thiệt hại thực tế. Quan điểm này phần nào đã bác lại quan điểm cho rằng: tư cách pháp nhân một chế định pháp lý thể hiện địa vị pháp lý của doanh nghiệp. 10
17. Chính vì địa vị pháp lý của một chủ thể kinh doanh, nhất là của các doanh nghiệp là những khái niệm chưa được thống nhất, chưa được nghiên cứu đầy đủ, nên khi đề cập đến các đặc trưng của chúng, các tác giả thường dùng một khái niệm: tư cách chủ thể pháp luật của doanh nghiệp được nhà nước thừa nhận là một chủ thể pháp lý độc lập. Theo đó, tư cách chủ thể phản ánh vị trí, vai trò của doanh nghiệp trong nền kinh tế quốc dân. Theo tác giả, những quan điểm nay ít nhiều đã làm sáng tỏ dần khái niệm địa vị pháp lý của doanh nghiệp. Tuy nhiên cần có cách tiếp cận mới năng động và đa dạng đối với địa vị, vai trò mới của doanh nghiệp trong kinh tế thị trường. Khi nghiên cứu về địa vị pháp lý của doanh nghiệp tư nhân, việc đầu tiên chúng ta phải xác định khái niệm về địa vị pháp lý của doanh nghiệp tư nhân. Muốn làm sáng tỏ khái niệm và đặc điểm của doanh nghiệp tư nhân, trước hết chúng ta phải làm sáng tỏ loạt khái niệm như: chủ thể pháp luật, chủ thể luật kinh tế, chủ thể kinh doanh, doanh nghiệp Điều đáng lưu ý là trong LDN 2005 chỉ mới đề cập đến những vấn đề kinh doanh, chủ thể kinh doanh và doanh nghiệp. Theo nghĩa đó, doanh nghiệp (trong đó có doanh nghiệp tư nhân) là những chủ thể kinh doanh độc lập, đồng thời cũng là chủ thể pháp luật kinh tế độc lập. Chúng xuất hiện trên cơ sở pháp lý khác với các chủ thể kinh doanh khác, chúng được tồn tại và hoạt động trên cơ sở thừa nhận của các văn bản pháp luật.Vì vậy, cần nghiên cứu địa vị pháp lý của DNTN trong sự phát triển của nền kinh tế nhiều thành phần và trong định hướng phát triển kinh tế xã hội của đất nước, chú trọng phân tích loại hình DNTN trong sự phát triển của nền kinh tế nhiều thành phần và trong định hướng phát triển kinh tế xã hội của nước ta. Cũng như xem xét đánh giá trên thực tế và xác định những bất cập trong chế định địa vị pháp lý của khu vực kinh tế tư nhân và DNTN nói riêng để từ đó đề xuất các phương hướng, biện pháp củng cố hoàn thiện địa vị pháp lý của doanh nghiệp tư nhân, góp phần đổi mới và phát triển kinh tế. 11
18. 1.1.2. Khái niệm địa vị pháp lý của doanh nghiệp tư nhân: Địa vị pháp lý của DNTN là một chế định quan trọng trong pháp luật kinh doanh. Khi nghiên cứu địa vị pháp lý của doanh nghiệp tư nhân, vấn đề đầu tiên cần làm sáng tỏ là định nghĩa DNTN và các đặc điểm pháp lý của chúng. LDN 2005 đã đưa ra cách hiểu thống nhất về doanh nghiệp tư nhân. Theo đó, Điều 141 LDN 205 đã định rõ: „DNTN là doanh nghiệp do một cá nhân làm chủ và tự chịu trách nhiệm bằng toàn bộ tài sản của mình về mọi hoạt động của doanh nghiệp” [8]. Định nghĩa này cho thấy, DNTN không phải là thực thể độc lập. Chủ nhân của nó phải đầu tư vốn để tạo lập nó và có toàn quyền trong việc bán, cho thuê doanh nghiệp, trách nhiệm của chủ doanh nghiệp gắn liền với mọi hoạt động của doanh nghiệp trong suốt quá trình tồn tại. Tại thời điểm đăng ký kinh doanh, chủ doanh nghiệp phải kê khai rõ số vốn ban đầu để thành lập doanh nghiệp [2]. Vì thế, xác định rõ tư cách pháp lý của DNTN sẽ tạo ra cách nhìn nhận đúng đắn hơn về vai trò, vị trí của DNTN trong nền kinh tế Trên cơ sở được thừa nhận là chủ thể kinh doanh trong nền kinh tế thị trường, DNTN có quyền tham gia vào quan hệ kinh tế, thực hiện các hoạt động thương mại. Hoạt động do doanh nghiệp tiến hành phải phù hợp với địa vị pháp lý của doanh nghiệp, tức là chỉ hoạt động trong phạm vi quyền và nghĩa vụ được pháp luật ghi nhận. Các quyền và nghĩa vụ của DNTN được xác định dựa trên bản chất pháp lý của DNTN và được quy định trong LDN. Ngoài ra, chủ DNTN còn có thể có những quyền và nghĩa vụ khác do mình tạo ra bằng các hành vi pháp lý của doanh nghiệp, thông qua bằng việc thiết lập những quan hệ do pháp luật dân sự, hành chính, lao động, môi trường, đất đai điều chỉnh mà DNTN tham gia. 12
19. Như vậy, DNTN là một đơn vị sản xuất, kinh doanh bình đẳng trước pháp luật với mọi doanh nghiệp và chủ thể kinh doanh khác trong hoạt động sản xuất, kinh doanh, cũng như các quan hệ pháp luật khác, có đủ các quyền và nghĩa vụ như một chủ thể pháp lý độc lập. Vị trí, vai trò của DNTN trong nền kinh tế thể hiện sự phân công lao động xã hội, là cơ sở khách quan trong việc xác định địa vị pháp lý của doanh nghiệp tư nhân, với nội hàm chủ yếu là tổng thể các quyền và nghĩa vụ của một doanh nghiệp, vai trò và giới hạn hoạt động của nó trong nền kinh tế. Về nguyên tắc, tất cả các DNTN đều hoạt động trên cơ sở những quy định chung và thống nhất của pháp luật hiện hành, nhưng trên thực tế, mỗi DNTN có vai trò, vị trí, nhiệm vụ cụ thể riêng trong quá trình sản xuất kinh doanh [15]. Thực tế cho thấy, bên cạnh những quy định chung và thống nhất của Nhà nước về doanh nghiệp và DNTN nói chung, các DNTN cụ thể hoạt động kinh doanh trên từng ngành, nghề khác nhau, trong chừng mực nhất định sẽ có sự khác nhau nhất định trong tổng thể các quyền và nghĩa vụ pháp lý của một DNTN nói chung. Do đó, địa vị pháp lý của DNTN sẽ gồm 2 bộ phận: tổng thể các quyền và nghĩa vụ pháp lý được quy định cho DNTN nói chung và tổng thể các quyền và nghĩa vụ pháp lý được xác định cho mỗi DNTN cụ thể nói riêng. Về hình thức pháp lý, hai bộ phận cấu thành nên địa vị pháp lý của DNTN được thể hiện bằng hai hình thức khác nhau. Bộ phận thứ nhất về địa vị pháp lý của DNTN được thể hiện trong LDN 2005 và các quy định pháp luật có liên quan. Địa vị pháp lý của doanh nghiệp nói chung và DNTN nói riêng bị chi phối bởi LDN và luật chuyên ngành. Hiện nay, Việt Nam vẫn chưa có sự nhất trí khái niệm luật chuyên ngành nhưng theo tác giả, luật chuyên ngành là luật 13
20. quy định và hoạt động kinh doanh trong một chuyên ngành cụ thể nào đó. Luật chuyên ngành được quy định tại Điều 3 của LDN 2005 bao gồm: - Bộ Luật hàng hải năm 2005 - Luật xuất bản 2012 - Luật dầu khí (sửa đổi năm 2000) - Luật hàng không dân dụng Việt Nam 2006 - Luật khoáng sản 2010 - Luật báo chí 1989 - Luật sửa đổi bổ sung một số điều của luật báo chí 1999 - Luật giáo dục 1998 (sửa đổi 2009) - Luật tài nguyên nước 2012 - Luật kinh doanh bảo hiểm 2000 - Luật tổ chức tín dụng 2010 Bộ phận thứ hai về địa vị pháp lý của DNTN là những quyền và nghĩa vụ phát sinh khi doanh nghiệp tham gia vào các quan hệ xã hội không chỉ do các quy phạm pháp luật kinh tế mà còn các quy phạm của các ngành luật điều chỉnh. Như vậy, địa vị pháp lý của DNTN là tổng hợp những quyền, nghĩa vụ và trách nhiệm được pháp luật xác định phù hợp với vị trí, vai trò, chức năng kinh tế và xã hội của loại hình DNTN trong quá trình sản xuất kinh doanh và những quyền, nghĩa vụ mà tự DNTN và chủ DNTN lựa chọn và đảm nhận trên cơ sở vận dụng những khả năng pháp luật cho phép hoặc không cấm khi tham gia vào các vào các quan hệ pháp luật trong quá trình hoạt động của mình. Pháp luật không thể quy định chi tiết được tất cả mối quan hệ pháp luật mà doanh nghiệp tham gia mà chỉ có khả năng xác định những vấn đề có tính nguyên tắc, tạo hành lang pháp lý cho các doanh nghiệp hoạt động. Do đó, quyền và nghĩa vụ của từng DNTN cụ thể không hoàn toàn giống nhau 14
21. mà còn tùy thuộc vào khả năng của mỗi chủ thể pháp luật bằng hành vi của mình thực hiện quyền và nghĩa vụ trong khuôn khổ luật pháp quy định. DNTN là chủ thể kinh doanh có cơ cấu tổ chức và quản lý được Nhà nước thừa nhận. Do vậy, DNTN có các quyền và nghĩa vụ được ghi nhận trong các văn bản pháp luật. Khẳng định DNTN là chủ thể pháp lý phải đi đôi với việc quy định trách nhiệm, quyền hạn của cơ quan Nhà nước. Do vậy, DNTN có quyền yêu cầu bảo vệ quyền lợi khi bị xâm hại, có quyền khiếu nại các quyết định trái pháp luật của cơ quan Nhà nước. Như vậy, khái niệm địa vị pháp lý của DNTN với hai bộ phận quyền và nghĩa vụ nêu trên đã phản ánh đầy đủ hơn những đặc trưng pháp lý của DNTN trong nền kinh tế thị trường. Trên cơ sở đó, vấn đề về địa vị pháp luật và thực trạng thực tế của DNTN sẽ được xem xét một cách thống nhất và chặt chẽ hơn. Trong phạm vi luận văn, khi phân tích chi tiết địa vị pháp lý của doanh nghiệp tư nhân, tác giả căn cứ chủ yếu trên các quy định của LDN 2005 và các văn bản pháp luật có liên quan. 1.1.3. Các yếu tố chi phối đến việc xác định địa vị pháp lý của doanh nghiệp tư nhân Nghiên cứu các yếu tố chi phối đến việc xác định địa vị pháp lý của DNTN là cần thiết bởi các yếu tố chi phối đó có mối quan hệ biện chứng với địa vị pháp lý của doanh nghiệp tư nhân, chúng có sự tác động qua lại với nhau. Từ đó có hướng điều chỉnh sao cho tác động của các yếu tố chi phối đó ở mức độ hợp lý, tạo đà cho DNTN phát triển. Các yếu tố tác động đến địa vị pháp lý của DNTN có thể chia ra thành 3 nhóm: - Sự ảnh hưởng của chế độ chính trị - kinh tế Trước Đổi mới 1986, nền kinh tế nước ta, chỉ hai hình thức sở hữu là sở hữu toàn dân và sở hữu tập thể được chính thức công nhận và bảo hộ, sở hữu 15