Luận văn Đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp phát triển cây nhãn tại huyện Sông Mã, tỉnh Sơn La

Nội dung text: Luận văn Đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp phát triển cây nhãn tại huyện Sông Mã, tỉnh Sơn La

1. ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM BÙI HOÀNG DŨNG ĐÁNH GIÁ THỰC TRẠNG VÀ ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN CÂY NHÃN TẠI HUYỆN SÔNG MÃ, TỈNH SƠN LA LUẬN VĂN THẠC SĨ PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN THÁI NGUYÊN - 2019
2. ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM BÙI HOÀNG DŨNG ĐÁNH GIÁ THỰC TRẠNG VÀ ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN CÂY NHÃN TẠI HUYỆN SÔNG MÃ, TỈNH SƠN LA Ngành: Phát triển nông thôn Mã số: 8 62 01 16 LUẬN VĂN THẠC SĨ PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. Trần Ngọc Ngoạn THÁI NGUYÊN - 2019
3. i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chưa hề được sử dụng để bảo vệ một học vị, một công trình nghiên cứu nào. Trong luận văn tôi có sử dụng các thông tin từ nhiều nguồn khác nhau. Các thông tin trích dẫn được sử dụng đều được ghi rõ các nguồn gốc và xuất xứ. Tác giả luận văn Bùi Hoàng Dũng
4. ii LỜI CẢM ƠN Trong quá trình học tập và nghiên cứu luận văn tốt nghiệp Cao học tại trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên, tôi đã nhận được sự giúp đỡ và tạo điều kiện của Nhà trường, phòng Đào tạo, các thầy cô giáo, gia đình và bạn bè để hoàn thành luận văn của mình, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới: - Ban Giám hiệu và Phòng Đào tạo trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên; - GS.TS. Trần Ngọc Ngoạn người đã định hướng nghiên cứu, hướng dẫn, giúp đỡ em trong suốt quá trình thực hiện và hoàn thành luận văn này; - Ban chủ nhiệm khoa, cùng các thầy cô giáo khoa Kinh tế & Phát triển nông thôn, Trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên đã truyền đạt, trang bị cho em những kiến thức, kinh nghiệm quý báu cũng như tạo môi trường học tập thuận lợi nhất trong suốt khóa học; - Chính quyền và nhân dân huyện Sông Mã đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong suốt thời gian nghiên cứu. Cuối cùng em xin gửi lời cảm ơn chân thành tới tất cả các thầy, cô giáo, gia đình, bạn bè và đồng nghiệp đã luôn động viên, giúp đỡ trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu đề tài. Tôi xin chân thành cảm ơn! Thái Nguyên, ngày 20 tháng 02 năm 2019 Học viên Bùi Hoàng Dũng
5. iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN i LỜI CẢM ƠN ii MỤC LỤC iii DANH MỤC BẢNG vi TRÍCH YẾU LUẬN VĂN THẠC SĨ vii MỞ ĐẦU 1 1. Tính cấp thiết của đề tài 1 2. Mục tiêu nghiên cứu 2 3. Đối tượng nghiên cứu 2 4. Phạm vi nghiên cứu 2 5. Những đóng góp mới, ý nghĩa khoa học hoặc thực tiễn 3 Chương 1. CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA ĐỀ TÀI 4 1.1. Cơ sở lý luận 4 1.1.1. Cây ăn quả 4 1.1.2. Cây Nhãn (Dimocarpus longan) 6 1.2. Cơ sở thực tiễn 12 1.2.1. Tình hình sản xuất và tiêu thụ nhãn trên thế giới 12 1.2.2. Tình hình sản xuất và tiêu thụ nhãn ở Việt Nam 13 1.3. Tổng quan các công trình nghiên cứu có liên quan 14 1.3.1. Nghiên cứu thúc đẩy tăng năng xuất nhãn 14 1.3.2. Nghiên cứu phòng trừ sâu bệnh hại nhãn 17 Chương 2. ĐẶC ĐIỂM ĐỊA BÀN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 18 2.1. Đặc điểm địa bàn nghiên cứu 18 2.1.1. Điều kiện tự nhiên 18 2.1.2. Điều kiện kinh tế, xã hội 23 2.1.3. Đánh giá chung về địa bàn nghiên cứu 29 2.2. Nội dung nghiên cứu 30 2.3. Phương pháp nghiên cứu 31 2.3.1. Phương pháp điều tra thu thập thông tin thứ cấp 31
6. iv 2.3.2. Phương pháp thu thập thông tin sơ cấp 31 2.3.3. Phương pháp tổng hợp thông tin 32 2.4. Hệ thống chỉ tiêu nghiên cứu 34 Chương 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN 34 3.1. Thực trạng sản xuất và tiêu thụ nhãn trên địa bàn huyện Sông Mã 34 3.1.1. Tình hình sản xuất nhãn 34 3.1.2. Thực trạng sản xuất nhãn trên địa bàn huyện Sông Mã 35 3.1.3. Tình hình thu hoạch, tiêu thụ và chế biến nhãn 39 3.2. Nghiên cứu, phân tích một số yếu tố ảnh hưởng đến việc phát triển cây nhãn tại huyện Sông Mã 42 3.2.1. Đặc điểm của các hộ trồng nhãn 42 3.2.2. Kỹ thuật trồng và chăm sóc nhãn tại các hộ điều tra 44 3.2.3. Tình hình sâu bệnh hại nhãn tại các hộ điều tra 48 3.3. Đánh giá hiệu quả sản xuất cây nhãn tại các hộ điều tra 50 3.4. Những thuận lợi, khó khăn, cơ hội và thách thức trong phát triển cây nhãn tại huyện Sông Mã 57 3.4.1. Thuận lợi 57 3.4.2. Khó khăn 57 3.4.3. Cơ hội 58 3.4.4. Thách thức 59 3.5. Mục tiêu và một số giải pháp phát triển cây nhãn trên địa bàn huyện Sông Mã 59 3.5.1. Mục tiêu sản xuất đến năm 2020 59 3.5.2. Một số giải pháp phát triển cây nhãn 60 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ 62 1. Kết luận 62 2. Khuyến nghị 64 TÀI LIỆU THAM KHẢO 66 PHỤ LỤC
7. v DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BVTV : Bảo vệ thực vật HTX : Hợp tác xã
8. vi DANH MỤC BẢNG Bảng 3.1. Diện tích và sản lượng cây ăn quả trên địa bàn huyện 34 Bảng 3.2. Diện tích đất trồng nhãn huyện Sông Mã giai đoạn 2016 - 2018 36 Bảng 3.3. Diện tích, năng suất, sản lượng nhãn tại huyện Sông Mã giai đoạn 2016 - 2018 37 Bảng 3.4. Một số đặc điểm của các hộ trồng nhãn 43 Bảng 3.5. Đặc điểm vườn nhãn tại các hộ điều tra 44 Bảng 3.6. Tình hình sử dụng phân bón cho nhãn 46 Bảng 3.7. Tình hình sâu bệnh hại nhãn 49 Bảng 3.8. Công lao động cho sản xuất nhãn 51 Bảng 3.9. Chi phí vật tư cho sản xuất 1 ha nhãn/năm 53 Bảng 3.10. Chi phí cho sản xuất nhãn trong năm 54 Bảng 3.11. Sản lượng và giá bán nhãn bình quân tại các xã điều tra 55 Bảng 3.12. Lợi nhuận của các hộ điều tra 56
9. vii TRÍCH YẾU LUẬN VĂN THẠC SĨ 1. Tên tác giả: Bùi Hoàng Dũng 2. Tên luận văn: “Đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp phát triển cây nhãn tại huyện Sông Mã, tỉnh Sơn La” 3. Chuyên ngành: Phát triển nông thôn Mã số: 8 62 01 16 4. Cơ sở đào tạo: Trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên 5. Mục đích nghiên cứu Đánh giá được thực trạng của việc sản xuất nhãn đồng thời thấy được những tồn tại trong sản xuất từ đó đưa ra một số giải pháp nhằm phát triển sản xuất nhãn đạt hiệu quả, nâng cao thu nhập cho các nông hộ sản xuất nhãn trên địa bàn huyện Sông Mã. 6. Phương pháp nghiên cứu - Điều tra, thu thập thông tin từ các cơ quan chức năng; khảo sát, lấy thông tin, số liệu từ thực địa thông qua phỏng vấn, điều tra bằng bảng hỏi. - Áp dụng các phương pháp phân tích thống kê toán học để xử lý số liệu và đánh giá kết quả đảm bảo yêu cầu khách quan và độ chính xác cho phép với sự hỗ trợ của phần mềm Exel, SPSS. 7. Kết quả nghiên cứu chính - Tình hình và thực trạng sản xuất nhãn trên địa bàn huyện Sông Mã, diện tích, sản lượng nhãn trong các năm 2016, 2017, 2018. - Đặc điểm các hộ trồng nhãn; kỹ thuật trồng và chăm sóc; tình hình sâu bệnh hại nhãn; tình hình thu hoạch, bảo quản, chế biến nhãn. - Đánh giá hiệu quả sản xuất nhãn trên 1 ha: chi phí vật tư, giá trị công lao động, sản lượng nhãn hằng năm, giá bán và lợi thuận thu được trong việc sản xuất nhãn. - Điểm mạnh, điểm yếu, cơ hội, thách thức trong việc phát triển sản xuất nhãn. Từ đó, đưa ra mục tiêu, giải pháp để phát triển sản xuất đạt hiệu quả, đem lại thu nhập cao cho người nông dân.
10. viii 8. Kết luận chủ yếu của luận văn - Nhãn khá dễ trồng, không đòi hỏi kỹ thuật quá cao, là loại hoa quả có giá trị dinh dưỡng và hương vị thơm ngon nên rất có tiềm năng phát triển tai huyện Sông Mã nói riêng và tỉnh Sơn La nói chung. Năng suất và sản lượng nhãn tăng nhanh qua các năm, mang lại thu nhập ngày càng tăng cho các hộ trồng nhãn. - Trình độ kỹ thuật sản xuất nhãn chưa đồng đều, một số hộ còn mang nặng tập quán sản xuất cũ, đội ngũ cán bộ kỹ thuật chưa nhiều, chưa đáp ứng được yêu cầu đặt ra. Do chi phí sản xuất nhãn lớn, đời sống còn gặp nhiều khó khăn nên một số hộ chưa mạnh dạn đầu tư để phát huy tiềm năng của cây nhãn, đặc biệt việc bón phân đúng kỹ thuật để ổn định năng suất, chất lượng sản phẩm, thị trường tiêu thụ nhãn vẫn còn bấp bênh, không ổn định khiến người dân chưa thực sự yên tâm và tin tưởng vào sản xuất nhãn hàng hóa. Cần đầu tư quảng bá thương hiệu “Nhãn Sông Mã” kết hợp chú trọng phát triển chất lượng nhãn sẽ đem lại hiệu quả cao cho người nông dân hướng tới phát triển kinh tế bền vững.
11. 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Cây ăn quả có vai trò quan trọng trong đời sống con người sản phẩm hoa quả là nguồn dinh dưỡng quý cho con người về chất khoáng, đặc biệt chứa nhiều vitamin A và vitamin C rất cần cho cơ thể. Cũng như trong nền kinh tế quốc dân cây ăn quả có giá trị kinh tế cao. Hiện nay, cây ăn quả trở thành một trong những loại cây là thế mạnh kinh tế ở Việt Nam, sản phẩm cây ăn quả ngoài cung cấp cho thị trường trong nước còn là nguồn xuất khẩu sang các nước trong khu vực. Cùng với sự phát triển của ngành công nghiệp, sản phẩm cây ăn quả ngoài sử dụng ăn tươi còn là nguyên liệu cho ngành chế biến công nghiệp. Trong những năm qua, nghề trồng cây ăn quả đã trở thành một bộ phận quan trọng không thể thiếu đối với nền nông nghiệp,là cây góp phần tích cực vào việc chuyển đổi cơ cấu cây trồng, góp phần xóa đói giảm nghèo và tăng thu nhập. Một trong số loại cây ăn quả đó là cây nhãn. Nhãn là cây ăn quả dài ngày thích hợp với các vùng đất trung du và miền núi bởi đó mà cây nhãn không chỉ mang lại giá trị kinh tế cao mà còn góp phần cải thiện môi trường sinh thái, góp phần phủ xanh đất trống đồi trọc. Ngoài được dùng làm thực phẩm, sản phẩm nhãn còn là một vị thuốc được dùng trong Đông y chữa các chứng bệnh hay quên, thần kinh kém, suy nhược, hay hoảng hốt, khó ngủ Những năm gần đây sản phẩm nhãn chiếm vị trí quan trọng trong sản xuất nông nghiệp và phát triển kinh tế của tỉnh Sơn La nói chung và của huyện Sông Mã nói riêng. Cây nhãn đem lại thu nhập cao cho đồng bào các dân tộc trong vùng đồng thời đóng góp tích cực vào tăng trưởng kinh tế của địa phương. Sông Mã có điều kiện khí hậu, đất đai thuận lợi cho cây nhãn sinh trưởng và phát triển tốt. So với những cây trồng khác cây nhãn là cây trồng cho thu nhập chủ yếu của người dân trong huyện. Theo đánh giá sơ bộ về hiệu quả kinh
12. 2 tế của huyện Sông Mã thì cây nhãn đem lại thu nhập tương đối cao và ổn định so với cây trồng khác. Tuy nhiên, năng suất và chất lượng quả chưa thực sự cao so với tiềm năng thế mạnh của địa phương bởi gần đây do ảnh hưởng của khí hậu toàn cầu, suy thoái rừng đầu nguồn, giá cả nhiều lúc bấp bênh. Mặt khác người dân sản xuất còn nhỏ lẻ, chưa mạnh dạn đầu tư, cây nhãn mới chỉ phát triển ở một số xã chứ chưa mở rộng ra toàn huyện. Từ chính những lý do trên chúng tôi quyết định thực hiện đề tài “Đánh giá thực trạng và đề xuất giải pháp phát triển cây nhãn tại huyện Sông Mã, tỉnh Sơn La” góp phần đánh giá đúng thực trạng, hiệu quả của việc sản xuất nhãn đồng thời thấy được những tồn tại trong sản xuất từ đó đưa ra một số giải pháp nhằm phát triển sản xuất nhãn đạt hiệu quả cao. 2. Mục tiêu nghiên cứu - Đánh giá thực trạng sản xuất và tiêu thụ sản phẩm về nhãn trên địa bàn huyện Sông Mã. - Đánh giá những thuận lợi và khó khăn khi trồng cây nhãn trên địa bàn huyện Sông Mã qua nghiên cứu, phân tích các yếu tố ảnh hưởng trong quá trình sản xuất nhãn của các nông hộ. - Đề xuất một số giải pháp nhằm phát triển sản xuất nhãn đạt hiệu quả cao. 3. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu là các hộ nông dân trồng nhãn trên địa bàn huyện Sông Mã. 4. Phạm vi nghiên cứu - Không gian: Đề tài được tiến hành thực hiện nghiên cứu trên địa bàn huyện Sông Mã, tỉnh Sơn La. - Thời gian: Đề tài nghiên cứu sử dụng những số liệu sơ cấp là số liệu hộ thực hiện trong năm 2018, các số liệu thứ cấp là số liệu của giai đoạn 2016- 2018.
13. 3 5. Những đóng góp mới, ý nghĩa khoa học hoặc thực tiễn * Ý nghĩa trong học tập và nghiên cứu khoa học Nghiên cứu đề tài này giúp tôi có cơ hội được vận dụng những kiến thức đã học vào trong thực tiễn, được học hỏi và tích lũy những kinh nghiệm, nâng cao năng lực chuyên môn để phục vụ cho công việc sau này. Ngoài ra nó còn là tài liệu tham khảo cho các sinh viên trong trường. * Ý nghĩa thực tiễn - Thông qua việc thu thập thông tin, phân tích số liệu đề tài đã đánh giá được tình hình sản xuất nông nghiệp nói chung cũng như nghề trồng nhãn nói riêng của người dân huyện Sông Mã. - Kết quả nghiên cứu của đề tài là cơ sở thực tiễn cho người dân, chính quyền địa phương xây dựng hướng phát triển, giải quyết những khó khăn trở ngại nhằm phát triển cây ăn quả nói chung và cây nhãn nói riêng hướng tới phát triển kinh tế bền vững.
14. 4 Chương 1 CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Cơ sở lý luận 1.1.1. Cây ăn quả 1.1.1.1. Vị trí cây ăn quả trong kinh tế nông nghiệp hiện nay Cây ăn quả là các loại cây trồng hoặc quả rừng mà trái cây được dùng làm thức ăn riêng biệt hoặc ăn kèm. So với cây lương thực là nguồn cung cấp chính về năng lượng và chất bột cacbohydrat trong khẩu phần thức ăn thì cây ăn quả là nguồn dinh dưỡng quý cho con người về chất khoáng, đặc biệt nhiều vitamin nhất là các vitamin A và vitamin C rất cần cho cơ thể con người. Tùy theo nguồn gốc, xuất xứ và vùng sinh thái mà có thể chia ra cây ăn quả nhiệt đới, cây ăn quả cận nhiệt đới, cây ăn quả ôn đới Lịch sử loài người cho thấy rằng ngay từ xa xưa trái cây đã là nguồn thức ăn có sẵn trong tự nhiên của con người nguyên thuỷ. Giá trị dinh dưỡng và sinh tố của các loại quả đã khiến chúng được con người sử dụng ngày càng nhiều trong cuộc sống hàng ngàn năm nay. Do giá trị dinh dưỡng và hương vị phong phú mà các loại hoa quả và rau quả nói chung là loại thực phẩm không thể thiếu được trong đời sống con người và mức tiêu thụ ngày càng tăng. 1.1.1.2. Vai trò của sản xuất cây ăn quả Cây ăn quả là loại cây có giá trị dinh dưỡng và giá trị kinh tế cao. Trong những năm gần đây, cây ăn quả góp phần tích cực vào việc chuyển đổi cơ cấu cây trồng nông nghiệp, phủ xanh đất trống đồi núi trọc, cải tạo môi trường sinh thái nhất là các tỉnh trung du miền núi. Trong xu thế phát triển kinh tế - xã hội hiện nay, khi mà vấn đề lương thực cơ bản đã được giải quyết, đời sống nông dân được cải thiện thì nhu cầu về tiêu thụ sản phẩm quả ngày càng cao cả về số lượng lẫn chất lượng. Có thể nói rằng cây ăn quả có vai trò hết sức to lớn đối với con người cụ thể là:
15. 5 * Quả dùng cho bữa ăn hàng ngày Các loại quả là nguồn dinh dưỡng quý giá của con người ở mọi lứa tuổi và ngành nghề khác nhau. Trong quả có loại đường dễ tiêu, các axit hữu cơ, protein, lipit, chất khoáng, pectin, tananh, các hợp chất thơm và các chất khác có nhiều loại vitamin khác nhau A, B1, B2, B6, C, PP. Đặc biệt là vitamin C rất cần thiết cho cơ thể con người, vitamin A cần thiết cho trẻ em. Trong khẩu phần ăn của con người không những cần đầy đủ clo mà cần có Vitamin, muối khoáng, các axit hữu cơ và các hoạt chất khác để các hoạt động sinh lý được tiến hành bình thường. Nhu cầu về calo dựa vào việc cung cấp chất đạm, mỡ, hydrat, các bon từ động vật và thực vật, còn vitamin và các hoạt chất khác thì chủ yếu dựa vào quả và rau. * Sản xuất cây ăn quả cung cấp nguyên liệu cho ngành công nghiệp chế biến - xuất khẩu Vai trò cung cấp nguyên liệu cho công nghiệp chế biến và xuất khẩu đã tác động tới sự phát triển của công nghiệp, tạo nguồn ngoại tệ mạnh cho sự phát triển kinh tế nhất là những nước đang phát triển, đặc biệt là Việt Nam. Vào đầu những năm 60, ngành công nghiệp chế biến rau quả của Việt Nam đã được hình thành và phát triển. Nó phát triển mạnh vào những năm 70 với nhiều chủng loại sản phẩm như: rau quả hộp, rau quả sấy, bán thành phẩm của quả. Trước những năm 75, song song với việc phát triển các nhà máy ở phía Bắc, việc sản xuất phục vụ và các sản phẩm chế biến ngày càng phong phú đa dạng. Ngày nay, để đáp ứng nhu cầu ngày càng lớn về rau quả chế biến nhiều nhà máy chế biến rau quả đã hình thành và phát triển. Mặt hàng chế biến rau quả ngày càng phong phú, đa dạng như: chuối sấy, vải sấy, long nhãn, nước giải khát * Bảo vệ môi trường sinh thái, tạo cảnh quan môi trường Sản xuất cây ăn quả góp phần lớn trong việc bảo vệ môi trường sinh thái. Nước ta đang trong giai đoạn công nghiệp hoá, hiện đại hoá nông nghiệp nông
16. 6 thôn, về cơ bản đã đưa nước ta ta thoát khỏi tình trang nghèo nàn, lạc hậu, xây dựng một nền nông nghiệp hiện đại, văn minh. Đời sống của nông dân được nâng lên, cơ sở hạ tầng, trang thiết bị trên một số mặt đáp ứng được nhu cầu của người dân nông thôn. Bên cạnh đó còn không ít những hạn chế như: tệ nạn xã hội, phân hoá giàu nghèo ngày càng gia tăng. Một trong những vấn đề rất được quan tâm đó là ô nhiễm môi trường sinh thái. Sử dụng một cách bất hợp lý thuốc trừ sâu, phân bón đã làm cho tài nguyên đất, nước, không khí bị ô nhiễm, ảnh hưởng đến sức khoẻ con người. Việc chuyển dịch cơ cấu giống cây trồng sang trồng những giống cây vừa mang lại hiệu quả kinh tế, ít ảnh hưởng đến môi trường là một hướng đi mới của nước ta. Trong những năm gần đây những mô hình sản xuất cây ăn quả không những đã mang lại hiệu quả về mặt kinh tế mà còn đa dạng hoá sản phẩm nông nghiệp, hạn chế sâu bệnh hại, duy trì độ phì nhiêu màu mỡ của đất, không khí trong lành. 1.1.2. Cây Nhãn (Dimocarpus longan) 1.1.2.1. Nguồn gốc Nhãn có tên khoa học là Dimocarpus longan là loài cây nhiệt đới lâu năm thuộc họ Bồ hòn, có nguồn gốc miền nam Trung Quốc. Loài này còn được gọi là quế viên trong tiếng Trung, lengkeng trong tiếng Indonesia, mata kucing trong tiếng Mã Lai. Đây là một loại trái cây điển hình của vùng nhiệt đới thuộc thân gỗ, sống lâu. ( ãn) Cây nhãn được trồng nhiều ở Việt Nam, miền nam Trung Quốc, Thái Lan, Ấn Độ và Indonesia. Cây cao 5-10 m. Vỏ cây xù xì, có màu xám. Thân nhiều cành, lá um tùm xanh tươi quanh năm. Lá kép hình lông chim, mọc so le, gồm 5 đến 9 lá chét hẹp, dài 7-20 cm, rộng 2,5-5 cm. Mùa xuân vào các tháng 2, 3, 4 ra hoa màu vàng nhạt, mọc thành chùm ở đầu cành hay kẽ lá, đài 5-6 răng, tràng 5-6, nhị 6-10, bầu 2-3 ô. Quả tròn có vỏ ngoài màu vàng xám, hầu như nhẵn. Hạt đen nhánh, có áo hạt màu trắng bao bọc. Mùa quả là vào khoảng tháng 7-8. Cây nhãn tương đối chịu rét hơn so với các cây cùng họ như vải,
17. 7 đồng thời cũng ít kén đất hơn.Hiện nay có nhiều giống khác nhau như: nhãn trơ cùi cùi rất mỏng, nhãn nước nhiều nước, nhãn xuồng cơm vàng, Nhãn lồng Hưng Yên, Nhãn tiêu da bò 1.1.2.2. Giá trị dinh dưỡng Giá trị dinh dưỡng trong 100 g thịt nhãn gồm có: Nước (Water ): 86.3g - Năng lượng: 48 Kcal (285kcal/100g nhãn khô) – Protein: 0.9g - Lipid: 0.1g - Glucid (Carbohydrate): 10.9g (65.9g/100g nhãn khô) - Celluloza (Fiber) : 1.0g - Calci (Calcium) 21 mg - Sắt (Iron): 0.40 mg - Magiê (Magnesium): 10 mg - Mangan (Manganese): 0.1mg- Phospho (Phosphorous): 12mg - Natri (Sodium): 26mg - Kẽm (Zinc): 0.29 mg - Đồng (Copper): 150 μg - Vitamin C (Ascorbic acid): 58 mg - Vitamin B1 (Thiamine): 0.03mg - Vitamin B2 (Riboflavin): 0.14mg- Vitamin PP (Niacin): 0.3 mg. Nhãn rất giàu giá trị dinh dưỡng như năng lượng cao, giàu protein, đường thiên nhiên, các loại vitamin và khoáng chất như: vitamin C, B1, PP, kali, photpho, magie, sắt, axit hữu cơ, chất xơ, mang lại nhiều tác dụng tốt cho sức khỏe. Đây là trái cây rất dễ ăn đồng thời cũng được dùng làm thuốc trong các bài thuốc đông y. ( ãn) Theo Đông y Việt Nam, quả nhãn có công dụng chữa bệnh rất tốt. Ruột nhãn thường được phơi, sấy khô gọi là long nhãn, quế viên hay nguyên nhục, dùng làm vị thuốc chữa bệnh. Long nhãn được sử dụng dưới nhiều dạng như thuốc sắc, thuốc cao, thuốc hoàn, rượu thuốc riêng rượu thuốc có thể ngâm phối hợp với các vị thuốc khác để bồi bổ cơ thể, chống mất ngủ, suy nhược thần kinh và rất nhiều bệnh khác. Nhãn rất giàu vitamin C giúp đẹp da, tăng sức đề kháng chống lại các căn bệnh như cảm cúm, cảm lạnh. Nhãn tươi hoặc siro lấy từ cùi nhãn ngâm đường có thể sử dụng để phòng ngừa và điều trị bệnh đau dạ dày rất tốt. Cải thiện tuần hoàn máu, tăng cường hấp thu sắt, giúp hạn chế bệnh thiếu máu và các nguy cơ mắc bệnh ở tuyến tụy. Theo Tuệ Tĩnh, long nhãn là vị thuốc có vị ngọt, tính ấm, bình, không độc, giúp trừ vi trùng lao, bổ ích tâm tỳ, làm tăng trí nhớ, tăng tuổi thọ cho
18. 8 người già, cao tuổi. Sách của Hải Thượng Lãn Ông chép lại cũng rất đề cao vị thuốc từ quả nhãn. Ông cho rằng đây là vị thuốc uống nhiều thì mạnh chí, thông minh; dùng lâu thì nhẹ mình, trẻ lâu. 1.1.2.3. Đặc tính kỹ thuật của cây nhãn Theo nghiên cứu của Nguyễn Hữu Hoàng và Lê Xuân Lâm (2010) cho thấy nhãn có tính thích ứng rộng, có thể trồng trên nhiều loại đất. Mùa quả là vào khoảng tháng 7, 8. Kỹ thuật trồng cây nhãn không khó đồng thời cây nhãn tương đối chịu rét hơn so với các cây cùng họ như vải, đồng thời cũng ít kén đất hơn. Nhãn là cây trồng cho năng suất cao tuy nhiên đòi hỏi phải đảm bảo kỹ thuật từ khâu chuẩn bị đất trồng, chăm sóc, bón phân và phụ thuộc vào rất nhiều yếu tố khác. Sau đây là một số đặc tính kỹ thuật của cây nhãn. * Nhân tố về điều kiện tự nhiên - Nhiệt độ: Cây nhãn chịu được nóng và lạnh tốt nên được trồng ở các vùng trong cả nước. Nhiệt độ thích hợp từ 21°C - 27°C. - Lượng mưa cần cho cây nhãn sinh trưởng và phát triển là 1200mm/năm. Độ ẩm không khí 70 - 80%. Thời kì phân hoá mầm hoa và phát triển quả cần nhiều nước. Là cây chịu hạn nhưng nếu bị ngập nước từ 3 - 5 ngày cùng không bị ảnh hưởng như các cây ăn quả khác.Nếu có đủ nước tưới thì nên trồng vào cuối mùa mưa, khoảng tháng 10 - 11 vì đến mùa nắng có đầy đủ ánh sáng cây sẽ phát triển tốt hơn. Nếu trồng vào mùa mưa, khoảng tháng 4 - 5 thì cần chú ý thoát nước vì nếu mưa nhiều đất bị lèn nhãn bị chết do nghẹt rễ. - Ánh sáng: Cây cần đủ ánh sáng, nhưng không ưa ánh sáng mạnh và chịu được bóng râm. - Đất: Cây nhãn không kén đất nên trồng được trên nhiều loại đất, trong đó đất phù sa là thích hợp nhất. Bộ rễ nhãn chịu nước kém, nếu bị ngập trong thời gian dài sẽ bị thối rễ, chết cây. Do đó, muốn trồng nhãn cần chú ý đến việc bờ bao, cống bọng thoát nước cho nhãn trong mùa mưa lũ. Nên trồng nhãn trên mô, mô đất đắp thành hình tròn rộng 6 - 8 tấc, cao 5 - 7 tấc. Đất mô trộn với 10
19. 9 - 15 kg phân chuồng hoai, tro trấu, 0,5kg phân lân (nên sử dụng lân Ninh Bình hoặc lân Văn Điển) và nên chuẩn bị mô từ 15 - 30 ngày trước khi trồng. * Nhân tố kỹ thuật - Giống + Nhãn tiêu da bò: Có các giống như tiêu huế, tiêu lá bầu, tiêu đường, là những giống nhãn đang được nhà vườn ưa chuộng do có nhiều ưu điểm như cây phát triển nhanh, năng suất cao, dễ xử lý ra hoa trái vụ, 2 năm có thể cho 3 vụ trái. Trái chín có màu da bò, cơm khá dày hơi dai, ít nước, ngọt vừa, ít mùi thơm. Nhãn long: Là giống nhãn dễ trồng, cho năng suất cao, mỗi năm cho 2 vụ trái; nhưng phẩm chất không cao, không được ưa chuộng do hạt to, cơm mỏng, nhiều nước, + Nhãn giồng da bò: Trồng chủ yếu ở những vùng đất cát giồng, là giống nhãn có phẩm chất khá ngon, cơm ráo, dày cơm. Nhãn giồng mỗi năm chỉ cho 1 vụ trái nên năng suất không cao. Nhãn xuồng cơm vàng được bà con khá ưa chuộng do rất dày cơm, trái to nhưng năng suất cũng không cao. + Ngoài ra còn có các giống nhãn khác như Super, nhãn hồng, thái long tiêu, Dona, Hưng Yên, Nhãn lồng, nhãn đường phèn, nhãn nước, nhãn Vĩnh Châu, - Nhân giống + Gieo hạt: (chủ yếu để làm gốc ghép) Hạt lấy về cần xử lý gieo ngay. Ngâm hạt nửa ngày, vớt ra, ngâm vào nước vôi trong, sau 2-3 giờ vớt ra, ủ vào đất cát ẩm 2-4 ngày. Khi ngâm hạt nhú ra đem gieo. + Chiết cành: Là phương pháp nhân giống phổ biến nhất vì cây chiết có nhiều ưu điểm như mau cho trái, cây con giữ được đặc tính tốt của cây mẹ, có bộ rễ ăn cạn nên thích hợp với vùng đất có mực thủy cấp cao như ở Đồng Bằng Sông Cửu Long. Tuy nhiên, cây chiết cũng có mặt hạn chế là cây mau già, dễ bị đổ ngã nếu bị gió bão vì bộ rễ ăn cạn, phương pháp này có hệ số nhân giống thấp,
20. 10 + Tháp bo: Đây là phương pháp đang được nông dân sử dụng để cải tạo những vườn nhãn cũ. Thường tháp bo nhãn tiêu da bò hoặc nhãn xuồng lên gốc long nhãn, sau khi xác định việc tháp bo đã thành công thì tiến hành cắt bỏ toàn bộ tán cây nhãn long phía trên chỗ tháp. Cây nhãn long 1-2 năm tuổi thì có thể tháp trực tiếp lên gốc, cây lớn hơn thì tháp lên cành, nhưng không nên tháp ở vị trí cao và cành lớn vì dễ bị tét, gãy nhánh sau này. - Cách trồng Khoảng cách: Nhãn tiêu thường được trồng với khoảng cách 8 - 10m, nhãn long 6 - 8m. Trong những năm đầu, khi cây chưa giao tán, có thể trồng xen những cây ngắn ngày như rau, đậu, ổi, đu đủ hoặc trồng nhãn dày hơn với khoảng cách 4m/cây. Đến khi giáp tán thì tỉa bỏ cây giữa. Cách trồng: Khoét lỗ trên mô vừa với bầu cây con, nhẹ nhàng xé bỏ bọc nylon rồi đặc bầu cây vào lỗ lấp đất lại vừa khuất mặt bầu, ém đất xung quanh gốc, cắm cọc để buộc cây con vào (để tránh rễ bị lung lay dễ làm đứt rễ, cây con phát triển kém, nếu đứt nhiều rễ, cây sẽ chết) và tưới đẫm nước, sau đó thường xuyên giữ ẩm cho cây. - Chăm sóc + Đắp mô, bồi liếp: Trong hai năm đầu, hàng năm cần đắp thêm đất khô vào chân mô, giúp mô cao hơn, rộng hơn. Tới năm thứ ba trở đi, hàng năm nên vét bùn non ở đáy mương bồi thêm một lớp mỏng 2-3cm ngay sau khi làm gốc, bón phân, nếu trồng nhãn trên đất thịt pha sét thì hàng năm nên bón thêm phân hữu cơ giúp đất thông thoáng hơn, tạo điều kiện tốt cho bộ rễ phát triển. + Làm cỏ, xới xáo: Cần thường xuyên làm cỏ để tránh cạnh tranh dinh dưỡng, hạn chế sự cư trú, xâm nhập của sâu bệnh gây hại. Kết hợp xới xáo đất giúp đất thông thoáng nhằm giúp bộ rể tăng cường trao đổi chất, không dùng cuốc lưỡi và không xới sâu vì làm tổn thương bộ rễ. Tuyệt đối không diệt cỏ bằng các hóa chất trong vườn nhãn nói riêng và vườn cây ăn trái nói chung.
21. 11 + Tưới, tiêu nước: Nhãn rất cần nước, nếu được tưới đầy đủ nhãn sẽ phát triển nhanh, ra hoa, kết trái tốt. Nhưng nhãn là cây chịu úng kém nên cần có hệ thống thoát nước trong mùa mưa. Đối với những vườn có nguy cơ bị ngập trong mùa mưa lũ thì nên có hệ thống bờ bao vững chắc, kịp thời bơm nước ra khỏi vườn khi cần thiết. + Bón phân: Tùy vào tình trạng cây, tuổi cây, điều kiện đất đai mà có chế độ bón phân khác nhau. Cây 1 - 3 năm tuổi: mỗi năm bón 1 - 1,5kg/gốc loại phân NPK 20 - 20 - 15. Lượng phân này được chia đều làm 3 - 4 lần bón trong năm, năm đầu nên pha phân vào nước tưới. Cây trên 3 năm tuổi: Cây càng lớn lượng phân bón càng tăng, năm trúng mùa bón nhiều hơn năm thất mùa. Trung bình, mỗi năm bón cho mỗi gốc 3 - 5kg loại phân PNK 15 - 10 - 15 hoặc 20 - 20 - 15. - Điều khiển ra hoa Cắt bớt đọt cành cũ dài khoảng 10-20 cm kể từ đọt cành để kích thích cây ra đọt mới. Sau khi cắt 10-15 ngày nhánh sẽ ra đọt non đầu tiên lúc này tiến hành bón phân. Khoảng 10-15 ngày sau khi cắt, cành sẽ cho ra đọt non đầu tiên, bón phân cho cây. Khi lá đọt non bắt đầu chuyển sang màu xanh thì tiến hành khoanh vỏ để kích thích cho cây ra hoa. Dùng dao hay cưa khoanh vỏ theo đường xoắn ốc (hai đầu vết khoanh không liền nhau) trên cành chính, chiều rộng vết khoanh khoảng 5mm, cạn để cành mau tái tạo tượng tầng libe gỗ (sau 1-1,5 tháng là vừa). Có thể dùng dây nylon hay băng keo băng vết khoanh lại để hạn chế cành liền vỏ nhanh làm giảm ảnh hưởng ra hoa. Tránh khoanh gốc vì cây dễ bị suy kiệt và chết. Chú ý chỉ khoảng 2/3 hoặc 3/4 số cành. Chừa lại một cành để nuôi rễ. Sau khi khoanh vỏ tưới nước thường xuyên, hạn chế bón phân (nhất là phân đạm) trong giai đoạn này vì sẽ làm cây ra lá nhiều hơn ra hoa. Bắt đầu bón phân trở lại sau khi trái có đường kính khoảng 1 cm. Thời gian khoanh gốc đến ra hoa khoảng 1-1,5 tháng.
22. 12 - Thu hoạch Khi vỏ quả chuyển từ màu nâu hơi xanh sang màu nâu sáng, vỏ quả hơi sù sì hơi dày chuyển sang mọng và nhẵn, bóc quả xem thấy hạt có màu nâu đen (trừ giống có hạt màu đỏ) thì có thể thu hoạch. Nên thu hoạch quả vào ngày trời tạnh ráo, vào buổi sáng và buổi chiều, tránh thu hoạch vào đúng giữa trưa khi trời quá nóng. Không cắt trụi hết cành lá của cây vì có thể ảnh hưởng đến khả năng nảy lộc vụ sau. Đối với những cây nhãn có tình trạng sinh trưởng khỏe hoặc đối với những giống chín sớm, cắt chùm quả có kèm theo một đoạn cành quả chỗ có lá mọc sít nhau. Đối với những cây nhãn có tình trạng sinh trưởng yếu hoặc đối với những giống chín muộn, cắt chùm quả không kèm theo lá của cành quả. Khi thu hoạch quả, nên có thang và sử dụng kéo cắt chùm quả để tránh gãy cành. (Nguyễn Hữu Hoàng, Lương Xuân Lâm, 2010) 1.2. Cơ sở thực tiễn 1.2.1. Tình hình sản xuất và tiêu thụ nhãn trên thế giới Từ lâu, cây nhãn được trồng nhiều ở Trung Quốc, Ấn Độ và một số nước vùng Đông Nam châu Á như Thái Lan, Malaisia, Philippin và Việt Nam. Đến thế kỷ XIX, cây nhãn được di thực đến một số vùng thuộc châu Mỹ, châu Phi và châu Đại Dương. Trung Quốc là nước có diện tích trồng nhãn nhiều nhất thế giới với các vùng trồng tập trung tại Phúc Kiến, Quảng Tây, Quảng Đông, Tứ Xuyên, Vân Nam, Quý Châu, Hải Nam và Đài Loan. Trong đó, Phúc Kiến là nơi trồng nhiều và lâu đời nhất, chiếm 48,7% diện tích của cả nước. Tại đây, còn tồn tại những vườn nhãn trên 100 năm, đặc biệt có một số cây trên 380 năm. Tuy nhiên, do cây nhãn chỉ được trồng ở một số tỉnh phía nam nên Trung Quốc vừa là nước sản xuất nhiều nhất, đồng thời cũng là thị trường tiêu thụ nhãn lớn nhất thế giới. Tại Đài Loan, đến năm 1998, diện tích trồng nhãn chỉ đạt 11.808 ha và tổng sản lượng 53.385 tấn. Đến năm 2002, diện tích trồng tăng không đáng kể nhưng tổng sản lượng tăng hơn 2 lần, đạt tới 110.925 tấn. Ở Thái Lan, nhãn được trồng chủ yếu ở vùng Đông Bắc và Đồng bằng
23. 13 miền Trung. Vùng trồng nhãn chính là Lamphun, Chieng Mai, Chieng Rai, Nan, Phra Yao, Lampang, Phrae và Chanthaburi. Thái Lan là nước xuất khẩu nhãn lớn nhất thế giới, khoảng 50% tổng sản lượng nhãn của cả nước. Sản phẩm xuất khẩu bao gồm nhãn quả tươi, nhãn sấy khô, nhãn đông lạnh và nhãn đóng hộp. Các nước nhập khẩu nhãn từ Thái Lan là Hồng Kông, Canada, Indonexia, Singapo, Anh và Pháp. Tại Mỹ, cây nhãn là loại cây ăn quả mới được di thực và trồng từ những năm đầu thế kỷ XX với các giống được đưa sang từ Thái Lan và Trung Quốc. Tổng diện tích nhãn ước tính dưới 200 ha. Vùng trồng nhãn chính là phía Nam bang Florida. Đến năm 1995, cây nhãn mới được di thực đến Australia. Cho đến nay, sản xuất nhãn của nước này mới chỉ đạt diện tích 200 ha và sản lượng 1000 tấn quả tươi. Cây nhãn còn được trồng với diện tích nhỏ ở một số nước vùng Đông Nam châu Á. Tuy nhiên, cũng giống như sản xuất nhãn tại Mỹ và Australia, nhãn quả tươi của những nước này được tiêu thụ chủ yếu tại thị trường địa phương. (Trần Thế Tục, 2009) 1.2.2. Tình hình sản xuất và tiêu thụ nhãn ở Việt Nam Nhãn là cây ăn quả được chú trọng phát triển ở hầu khắp các vùng miền trong cả nước. Ở miền Bắc, từ lâu đã hình thành những trồng nhãn nổi tiếng ở Hưng Yên và Hà Tây cũ. Theo số liệu thống kê của Viện Quy hoạch và Thiết kế Nông nghiệp (2007), sản xuất nhãn chỉ đứng thứ 2 sau sản xuất chuối về diện tích trồng và đứng thứ 3 sau chuối và cam về sản lượng. Tính đến năm 2007, tổng diện tích nhãn của cả nước đạt 97.900 ha , phân bổ ở 8 vùng sản xuất bao gồm Đồng bằng sông Hồng, Đông Bắc, Tây Bắc, Bắc Trung bộ, Duyên hải Nam Trung bộ, Tây Nguyên, Đông Nam bộ và Đồng bằng sông Cửu Long. Các vùng trồng có diện tích lớn là Đồng bằng sông Cửu Long (35.900 ha), Tây