Luận văn Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc hoàn thiện thẩm quyền xét xử của toà án nhân dân cấp huyện

Nội dung text: Luận văn Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc hoàn thiện thẩm quyền xét xử của toà án nhân dân cấp huyện

1. ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT NGUYỄN THỊ KIM THUÝ CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC HOÀN THIỆN THẨM QUYỀN XÉT XỬ CỦA TOÀ ÁN NHÂN DÂN CẤP HUYỆN CHUYÊN NGÀNH: LUẬT HÌNH SỰ MÃ SỐ: 5.05.14 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: TS Phạm Văn Lợi Hà Nội, năm 2004
2. MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài 2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài 3. Nhiệm vụ nghiên cứu 4. Phương pháp nghiên cứu PHẦN THỨ HAI Chương I: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ THẨM QUYỀN XÉT XỬ CỦA TOÀ ÁN NHÂN DÂN CẤP HUYỆN 1.1. Khái niệm về thẩm quyền xét xử của Toà án nhân dân cấp huyện 1.2. Các căn cứ quy định thẩm quyền xét xử của Toà án nhân dân cấp huyện Chương II: CÁC QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT VỀ THẨM QUYỀN XÉT XỬ CỦA TOÀ ÁN NHÂN DÂN CẤP HUYỆN 2.1. Lịch sử hình thành và phát triển các quy định về thẩm quyền xét xử của Toà án nhân dân cấp huyện 2.2. Thẩm quyền xét xử của Toà án nhân dân cấp huyện theo quy định của pháp luật hiện hành Chương III: THỰC TIỄN ÁP DỤNG, PHƢƠNG HƢỚNG VÀ CÁC GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN THẨM QUYỀN XÉT XỬ CỦA TOÀ ÁN NHÂN DÂN CẤP HUYỆN 3.1. Thực tiễn áp dụng các quy định về thẩm quyền xét xử của Toà án nhân dân cấp huyện 3.2. Nguyên nhân của những hạn chế, vướng mắc trong thực hiện thẩm quyền xét xử của Toà án nhân dân cấp huyện 3.3. Phương hướng và các giải pháp nhằm hoàn thiện thẩm quyền xét xử của Toà án nhân dân cấp huyện KẾT LUẬN DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 2
3. NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN TAND Toà án nhân dân TANDTC Toà án nhân dân Tối cao VKSND Viện kiểm sát nhân dân VKSNDTC Viện kiểm sát nhân dân Tối cao BLTTHS Bộ luật tố tụng hình sự TTHS Tố tụng hình sự TTDS Tố tụng dân sự TTLĐ Tố tụng lao động TTKT Tố tụng kinh tế TTHC Tố tụng hành chính BLHS Bộ luật hình sự TAQS Toà án quân sự HĐND Hội đồng nhân dân HĐXX Hội đồng xét xử CHXHCN Cộng hoà xã hội chủ nghĩa XHCN Xã hội chủ nghĩa PLTTHS Pháp luật tố tụng hình sự HĐTP Hội đồng thẩm phán TCTA Tổ chức Toà án TCTAND Tổ chức Toà án nhân dân ANQG An ninh quốc gia 3
4. LỜI MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong sự nghiệp xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN của dân, do dân và vì dân, Đảng và Nhà nước ta đặc biệt quan tâm đến việc xây dựng và hoàn thiện công tác tư pháp. Tại các Nghị quyết Trung ương III, V, VI (lần 2), VIII (khoá 8); Văn kiện Đại hội Đảng IX; Chỉ thị số 53 CT/TW ngày 21/3/2000 của Bộ Chính trị về: “Một số công việc cấp bách của các cơ quan tư pháp cần được thực hiện trong năm 2000” và gần đây nhất là Nghị quyết số 08/NQ-TW ngày 02/11/2002 của Bộ Chính trị “Về một số nhiệm vụ trọng tâm công tác tư pháp trong thời gian tới” bên cạnh đề cập đến việc kiện toàn hoạt động của các cơ quan tư pháp nói chung, đã nhấn mạnh đến việc phân định lại thẩm quyền xét xử của các cấp Toà án, đặc biệt là Toà án cấp huyện. Báo cáo chính trị của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khoá VII tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VIII của Đảng khẳng định: “Củng cố, kiện toàn bộ máy các cơ quan tư pháp. Phân định lại thẩm quyền xét xử của TAND. Từng bước mở rộng thẩm quyền xét xử cho TAND cấp huyện .Xây dựng đội ngũ Thẩm phán, Thư ký Tòa án, Chấp hành viên, Công chứng viên, Giám định viên, Luật sư có phẩm chất chính trị và đạo đức, chí công vô tư, có nghiệp vụ vững vàng, bảo đảm cho bộ máy trong sạch vững mạnh”. Nghị quyết Trung ương III (khoá 8) cũng đã xác định rõ: “Nghiên cứu phân cấp thẩm quyền bổ nhiệm Thẩm phán Toà án cấp tỉnh và Toà án cấp huyện; đồng thời căn cứ vào tình hình đội ngũ cán bộ hiện nay mà điều chỉnh tiêu chuẩn tuyển chọn cho phù hợp để kịp thời bổ sung đủ Thẩm phán cho Toà án cấp huyện và Toà án cấp tỉnh ”. “Xây dựng đội ngũ cán bộ tư pháp trong sạch vững mạnh, có phẩm chất chính trị, đạo đức và năng lực chuyên môn. Lập quy hoạch tuyển 4
5. chọn, đào tạo, sử dụng cán bộ tư pháp theo từng loại chức danh với tiêu chuẩn cụ thể: tăng cường công tác giám sát, kiểm tra, thanh tra đối với hoạt động của cán bộ tư pháp để có thể đánh giá và sử dụng tốt cán bộ; xử lý nghiêm những cán bộ tham nhũng, tiêu cực”(1). Văn kiện Đại hội Đảng IX tiếp tục xác định: “Cải cách tổ chức, nâng cao chất lượng và hoạt động của các cơ quan tư pháp, nâng cao tinh thần trách nhiệm của cơ quan và cán bộ tư pháp trong công tác điều tra, bắt, giam, giữ, truy tố, xét xử, thi hành án không để xảy ra những trường hợp oan sai tăng cường đội ngũ Thẩm phán và Hội thẩm nhân dân cả về số lượng và chất lượng”(2). Thực hiện đường lối, chính sách của Đảng và pháp luật của Nhà nước, các cơ quan tư pháp trong thời gian qua đã có nhiều nỗ lực trong công tác nói chung và hoạt động xét xử nói riêng. Do đó công tác xét xử đã có chuyển biến tích cực trên nhiều mặt: hàng nghìn vụ án hình sự, trong đó có những vụ án buôn lậu, tham nhũng lớn, xâm phạm trật tự quản lý kinh tế gây hậu quả đặc biệt nghiêm trọng, nhiều vụ tàng trữ, vận chuyển, mua bán trái phép chất ma tuý với số lượng lớn, với nhiều người tham gia, có tổ chức chặt chẽ, thủ đoạn phạm tội tinh vi, táo bạo đã được đưa ra xét xử nghiêm minh, đúng pháp luật. Tổ chức bộ máy các cơ quan xét xử ngày càng hoàn thiện, chức năng nhiệm vụ của các cơ quan tư pháp được điều chỉnh hợp lý hơn, hạn chế được sự trùng lắp, chồng chéo trong tổ chức bộ máy, phát huy được sức mạnh tổng hợp của các cơ quan tư pháp. Đội ngũ cán bộ tư pháp đã trưởng thành hơn cả về số lượng và chất lượng, cơ sở vật chất ngày càng được tăng cường những chuyển biến này đã góp phần quan trọng giữ vững ổn định an ninh chính trị, trật tự xã hội, bảo vệ lợi ích Nhà nước, bảo vệ quyền lợi (1) Các Nghị quyết của Trung ương Đảng của 1996 – 1999 – NXB Chính trị quốc gia 2000, tr 116, 117. 5
6. (2) Văn kiện Đại hội Đảng IX, mục IX “đẩy mạnh cải cách tổ chức và hoạt động của Nhà nước, phát huy dân chủ, tăng cường pháp chế. ích hợp pháp của công dân, tổ chức, góp phần thực hiện công bằng xã hội, phục vụ tích cực vào việc thực hiện thắng lợi các mục tiêu chung của đất nước(1). Tuy nhiên, công tác xét xử nói chung và thẩm quyền xét xử của TAND cấp huyện nói riêng cũng còn nhiều hạn chế nhất định, là một trong những nguyên nhân dẫn đến: còn tồn đọng án đã thụ lý nhưng đưa ra xét xử chậm, chất lượng xét xử nhiều vụ án còn hạn chế, đặc biệt là tình trạng xét xử oan, sai tuy xảy ra không nhiều nhưng rất nghiêm trọng(2), trình độ chuyên môn nghiệp vụ của không ít Thẩm phán còn non yếu, các biểu hiện suy thoái đạo đức, tiêu cực, tham nhũng của một bộ phận thẩm phán vẫn tiếp tục xảy ra(3). (1) Chế định thẩm phán - Một số vấn đề lý luận và thực tiễn – Viện Khoa học pháp lý – TS. Phạm Văn Lợi chủ biên, tr 12 (2) Điển hình là một số vụ án được báo chí và dư luận phán ánh nhiều như vụ Bùi Minh Hải ở Đồng Nai (năm 1999), vụ Dương Thị Nga ở Hà Nội (năm 2000); vụ Chu Quang Hưng ở thành phố Hồ Chí Minh (năm 2000) Theo báo cáo của VKSNDTC tại Quốc hội khoá X, trong năm 2001 có 31 trường hợp Toà án cấp sơ thẩm tuyên có tội, nhưng cấp phúc thẩm và giám đốc thẩm lại tuyên không có tội; 10 trường hợp cấp sơ thẩm tuyên không có tội nhưng cấp phúc thẩm lại tuyên có tội (nguồn: bài “VKSND tập trung thực hiện chức năng công tố, kiểm sát các hoạt động tư pháp” – Hạnh Nguyên – Báo Pháp luật số ra ngày 16/12/2001). (3) Theo báo cáo của Bộ Tư pháp trong 3 năm 1999, 2000 và 2001 các cơ quan chức năng đã xử lý kỷ luật 129 cán bộ Toà án trong đó có nhiều người là chánh án, phó chánh án, thẩm phán các TAND địa phương xa sút về phẩm chất đạo đức, làm sai lệnh hồ sơ, ra 6
7. bản án quyết định trái pháp luật, thiếu khách quan, nhận hối lộ, sống buông thả, gây mất đoàn kết nội bộ Bộ luật tố tụng hình sự được ban hành năm 1988 đã kế thừa, tiếp thu những mặt tiến bộ của hệ thống pháp luật trước đó cũng như pháp luật TTHS trên thế giới. Tuy có nhiều ưu điểm nhưng trong quá trình áp dụng vẫn còn bộc lộ một số nhược điểm, hạn chế nhất định. Nhiều quy định trong BLTTHS tỏ ra bất cập không còn phù hợp với thực tế, không theo kịp xu hướng chung của sự phát triển, đặc biệt là các quy định về thẩm quyền xét xử của TAND các cấp dẫn đến tình trạng quá tải các loại án ở TAND cấp tỉnh và Toà phúc thẩm TANDTC trong khi chúng ta hoàn toàn có thể san sẻ bớt gánh nặng đó cho TAND cấp huyện Do đó việc sửa đổi, bổ sung nhằm hoàn thiện các quy định của BLTTHS nói chung và chế định về thẩm quyền xét xử của TAND các cấp nói riêng là yêu cầu cấp bách. Vì lẽ đó nên BLTTHS sửa đổi, bổ sung thông qua ngày 26/11/2003 có hiệu lực từ ngày 01/7/2004 đã quy định lại thẩm quyền xét xử của Toà án nhân dân các cấp, đặc biệt là thẩm quyền xét xử của TAND cấp huyện và lộ trình thực hiện là 5 năm từ tháng 7/2004 đến tháng 7/2009 phải hoàn thành. Từ những lý do nêu trên, chúng tôi lựa chọn đề tài này với mong muốn làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận và thực tiễn góp phần hoàn thiện thẩm quyền xét xử và trên cơ sở đó hoàn thiện tổ chức của TAND cấp huyện đáp ứng đòi hỏi của công cuộc đổi mới ở nước ta hiện nay. 2. Tình hình nghiên cứu Thẩm quyền xét xử là một chế định quan trọng trong pháp luật tố tụng cho nên nhiều nhà khoa học, luật gia nghiên cứu. Hiện nay ở nước ta đã có một số công trình nghiên cứu về vấn đề này như: Hệ thống Toà án Việt Nam: Phương hướng của việc hoàn thiện” (Luận án Tiến sĩ Luật học của TS Phạm Văn Lợi – Lômônôxôp – Matxcơva – 1997); Cải cách hệ thống Toà án trong 7
8. giai đoạn xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam (TSKH Lê Cảm - tạp chí nghiên cứu lập pháp số 4 năm 2001); Nguyên nhân và giải pháp khắc phục án quá tải ở Toà án phúc thẩm TANDTC hiện nay (Nguyễn Duy tạp chí pháp lý số 11 năm 2000); Một số vấn đề về hoàn thiện thẩm quyền xét xử của TAND các cấp (TS Trần Văn Độ- tạp chí Toà án nhân dân số 6 năm 2001); Vấn đề mở rộng thẩm quyền xét xử sơ thẩm vụ án hình sự của TAND cấp quận, huyện và yêu cầu hoàn thiện PLTTHS (TS Nguyễn Văn Hiện – chánh án Toà án nhân dân tối cao); Cải cách hệ thống tư pháp Việt Nam (đề tài cấp nhà nước, mã số 92 – 98 – 353, chủ nhiệm đề tài: Nguyễn Văn Yểu và TS Nguyễn Đình Lộc); Cơ sở lý luận và thực tiễn đổi mới tổ chức và hoạt động của các cơ quan tư pháp (góp phần sửa đổi Hiến pháp , đề tài cấp bộ, chủ nhiệm đề tài: PGS. TS Hoàng Thế Liên, năm 2001); Những vấn đề đổi mới hệ thống tư pháp ở nước ta (PGS. TS Phạm Hồng Hải, tạp chí TAND số 04 năm 1999) Ngoài ra, vấn đề thẩm quyền xét xử còn được đề cập, phân tích trong một số giáo trình và sách chuyên khảo như: Giáo trình luật TTHS (Nhà xuất bản Đại học quốc gia Hà Nội 2001 – tập thể tác giả do TS Nguyễn Ngọc Chí chủ biên); Giáo trình luật TTHS Việt Nam (Trường đại học Luật Hà Nội); Hệ thống hoá luật lệ về TTHS (Toà án nhân dân tối cao xuất bản năm 1992); Bình luận khoa học BLTTHS Trong một số khoá luận tốt nghiệp cử nhân luật học và một số đề tài luận văn thạc sĩ cũng đã nghiên cứu về chế định thẩm quyền xét xử như: Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về thẩm quyền xét xử của TAND các cấp (Vũ Quang Dương – năm 2003); Thẩm quyền của TAND các cấp ( Ngô Hồng Phúc – năm 1996) . Tuy nhiên, các nghiên cứu trên đây của các tác giả mới chỉ dừng lại ở việc nghiên cứu thẩm quyền xét xử nói chung mà chưa có công trình nào nghiên cứu chuyên sâu về thẩm quyền xét xử của TAND cấp huyện một cách tương đối có hệ thống, đồng bộ và ở cấp độ cao hơn. 8
9. Mặt khác, nhiều vấn đề xung quanh chế định thẩm quyền xét xử của TAND cấp huyện cũng đòi hỏi cần có sự tiếp tục nghiên cứu một cách toàn diện và sâu sắc hơn làm cơ sở lý luận và thực tiễn cho quá trình đổi mới đáp ứng yêu cầu trong tình hình hiện nay. 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích của luận văn là nghiên cứu một số vấn đề lý luận về thẩm quyền xét xử của TAND cấp huyện đồng thời rút ra những vướng mắc, bất cập, các nguyên nhân của sự vướng mắc, bất cập. Trên cơ sở đó luận văn đưa ra các phương hướng, giải pháp góp phần hoàn thiện thẩm quyền xét xử của Toà án nhân dân cấp huyện trong điều kiện hiện nay. 4. Phạm vi nghiên cứu Thẩm quyền xét xử của TAND cấp huyện bao gồm thẩm quyền xét xử của Toà án đối với các vụ án: hình sự, dân sự, kinh tế, lao động Trong phạm vi nội dung đề tài này chỉ tập trung nghiên cứu về thẩm quyền xét xử của TAND cấp huyện đối với các vụ án hình sự cũng như vấn đề có liên quan như quá trình hình thành và phát triển của chế định này, các quy định của pháp luật, thực tiễn áp dụng và các giải pháp nhằm sửa đổi và hoàn thiện các quy định của pháp luật về thẩm quyền xét xử của TAND cấp huyện đối với các vụ án hình sự. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Để có thể nghiên cứu một cách toàn diện và có hệ thống về đề tài này chúng ta phải sử dụng nhiều phương pháp nghiên cứu như: phương pháp duy vật biện chứng kết hợp với duy vật lịch sử, phương pháp phân tích, phương 9
10. pháp tổng hợp, phương pháp đối chiếu, phương pháp so sánh, phương pháp thống kê, thống kê số liệu thực tiễn Dựa trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác- Lênin và chủ nghĩa duy vật lịch sử, luận văn đặc biệt coi trọng các phương pháp phân tích và tổng hợp, so sánh, hệ thống kết hợp với khảo sát thực tiễn để làm sáng tỏ nội dung nghiên cứu của đề tài. 6. Cơ cấu luận văn: - Lời mở đầu: - Nội dung: gồm 3 chương Chương I: Một số vấn đề chung về thẩm quyền xét xử của Toà án nhân dân cấp huyện 1.1. Khái niệm thẩm quyền xét xử của Toà án nhân dân cấp huyện. 1.2. Các căn cứ quy định thẩm quyền xét xử của Toà án nhân dân cấp huyện. Chương II: Các quy định của pháp luật tố tụng hình sự về thẩm quyền xét xử của Toà án nhân dân cấp huyện. 2.1. Lịch sử hình thành và phát triển các quy định về thẩm quyền xét xử của Toà án nhân dân cấp huyện. 2.2. Thẩm quyền xét xử của Toà án nhân dân cấp huyện theo quy định của pháp luật hiện hành. Chương III: Thực tiễn áp dụng, phương hướng và các giải pháp hoàn thiện về thẩm quyền xét xử của Toà án nhân dân cấp huyện 3.1. Thực tiễn áp dụng các quy định về thẩm quyền xét xử của Toà án nhân dân cấp huyện. 10
11. 3.2. Nguyên nhân của những hạn chế, vướng mắc trong thực hiện thẩm quyền xét xử của Toà án nhân dân cấp huyện. 3.3. Phương hướng và các giải pháp nhằm hoàn thiện thẩm quyền xét xử của Toà án nhân dân cấp huyện. Chương I MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ THẨM QUYỀN XÉT XỬ CỦA TOÀ ÁN NHÂN DÂN CẤP HUYỆN 1.1. Khái niệm thẩm quyền xét xử của Toà án nhân dân cấp huyện 1.1.1. Khái niệm chung về thẩm quyền xét xử về hình sự của Toà án Trong lịch sử xã hội loài người có nhiều hình thức Nhà nước khác nhau, ứng với mỗi hình thức Nhà nước là cách thức thực hiện quyền lực Nhà nước đó. Trong Nhà nước phong kiến quyền lực tuyệt đối thuộc về nhà vua: lập pháp, hành pháp, tư pháp. Chính vì thế luôn có sự lạm quyền và tuỳ tiện trong quản lý và điều hành xã hội. Các Mác đã nói: “sự tuỳ tiện là quyền lực của nhà vua”. Nhà nước tư sản ra đời gắn với học thuyết “tam quyền phân lập” của Mông tetxkiơ. Theo học thuyết này, thì quyền lực nhà nước được chia thành các quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp. Các nhánh quyền lực này kiềm chế và đối trọng lẫn nhau. Học thuyết này đã trở thành nguyên tắc cơ bản trong tổ chức và hoạt động của Nhà nước tư sản, một đóng góp quan trọng cho nền dân chủ tư sản. Theo đó quyền tư pháp là quyền duy nhất thuộc về Toà án để Toà án đứng trên giai cấp giữ vai trò trọng tài điều hoà các mâu thuẫn trong xã hội. 11
12. Các nhà kinh điển của chủ nghĩa Mác-Lênin khi xây dựng học thuyết của mình về nhà nước kiểu mới đã đưa ra quan điểm quyền lực nhà nước là thống nhất, không phân chia và thuộc về nhân dân. Nhân dân trao quyền lực cho cơ quan đại diện nhưng không có nghĩa là làm tất cả các chức năng của nhà nước, mà bên cạnh cơ quan quyền lực nhà nước còn có các cơ quan khác mỗi cơ quan có thẩm quyền hoạt động trong một lĩnh vực nhất định. Toàn bộ hoạt động của các cơ quan đó đều để thực hiện chu trình quản lý nhà nước, trong đó cơ quan quyền lực (Quốc hội) có thẩm quyền thực hiện chức năng lập pháp và giám sát tối cao, còn các cơ quan khác (Chính phủ, Toà án, Viện kiểm sát) thực hiện chức năng hành pháp và tư pháp. Chức năng tư pháp là hình thức thực hiện quyền lực nhà nước được hiểu là hoạt động xét xử của các Toà án và những hoạt động của cơ quan nhà nước khác có liên quan trực tiếp đến hoạt động xét xử như: điều tra, truy tố, thi hành án và bổ trợ tư pháp. Mỗi cơ quan nhà nước có những nhiệm vụ khác nhau, hoạt động trong phạm vi quy định thể hiện sự phân công trong hoạt động quản lý để tạo điều kiện cho các cơ quan kiểm tra, giám sát lẫn nhau bảo đảm sự hoạt động của bộ máy nhà nước. Phạm vi hoạt động và quyền năng pháp lý của các cơ quan nhà nước do pháp luật quy định được hiểu là thẩm quyền của các cơ quan nhà nước đó. Trong từ điển tiếng Việt của Viện ngôn ngữ học thuộc Viện Khoa học Việt Nam xuất bản năm 1992 thì “thẩm quyền” được hiểu là: quyền xem xét để kết luận và định đoạt một vấn đề theo pháp luật. Như vậy, ta có thể hiểu thẩm quyền là quyền của một chủ thể nhất định, đó là khả năng mà pháp luật cho phép được thực hiện một công việc trong một lĩnh vực, một phạm vi nhất định. Mỗi cơ quan khi được thực hiện chức năng và nhiệm vụ của mình đều hoạt động trong một lĩnh vực, một phạm vi nhất định với những quyền năng 12
13. mà pháp luật cho phép. Việc này được gọi là thẩm quyền của cơ quan, tổ chức đó. Sự phân định thẩm quyền là một điều kiện cần thiết bảo đảm cho hoạt động của bộ máy Nhà nước đồng bộ, nhịp nhàng không trùng lắp, chồng chéo nhau để đạt được hiệu quả cao nhất. Bộ máy Nhà nước Việt Nam được tổ chức theo nguyên tắc quyền lực Nhà nước là thống nhất nhưng có sự phân công rành mạch giữa ba quyền: Lập pháp, hành pháp và tư pháp. Ở nước ta quyền tư pháp theo nghĩa rộng bao gồm: điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án và bổ trợ tư pháp được giao cho các cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Toà án, Thi hành án thực hiện. Trung tâm là Toà án – nơi tập trung nhất của quyền tư pháp – kết quả của hoạt động điều tra, truy tố, bào chữa được kiểm tra, xem xét một cách công khai thông qua thủ tục tố tụng do luật định để đưa ra những phán quyết mang tính quyền lực Nhà nước, nơi phản ánh đầy đủ và sâu sắc nhất nền công lý của xã hội ta. Toà án là cơ quan có chức năng xét xử để bảo vệ pháp luật, bảo đảm lẽ phải và công bằng xã hội. Vì thế, theo nghĩa hẹp quyền tư pháp có thể được hiểu là quyền xét xử của Toà án. Thực hiện chức năng đặc thù của mình Toà án có thẩm quyền xét xử các vụ án và chỉ có Toà án mới được xét xử. Theo quy định của Điều 127 Hiến pháp năm 1992 và Điều 1 Luật TCTAND năm 1992 thì TANDTC, các TAND địa phương, các TAQS và các Toà án khác do luật định là những cơ quan xét xử của nước CHXHCN Việt Nam. Khi xét xử Toà án nhân danh Nhà nước để ra bản án giải quyết vụ án. Như vậy, hoạt động xét xử phản ánh trực tiếp và sâu sắc bản chất Nhà nước. Sai lầm trong việc giải quyết vụ án của Toà án chính là sai lầm của Nhà nước. Vì lẽ đó xét xử phải đòi hỏi tính chính xác, công minh, thể hiện được ý chí, nguyện vọng của nhân dân (1). Việc xét xử của Toà án nói chung và của TAND cấp huyện nói riêng, hoàn toàn khác với biện pháp xử lý của các cơ quan hành chính. Sự khác biệt cơ bản thể hiện ở chỗ hoạt động xét xử được áp dụng những chế tài, kể cả hình phạt. Tại Điều 72 Hiến pháp năm 1992 quy định: “không ai có thể bị coi 13
14. là có tội và phải chịu hình phạt khi chưa có bản án kết tội của Toà án đã có hiệu lực pháp luật”. Việc xử lý của các cơ quan hành chính Nhà nước được tiến hành theo các thủ tục hành chính đơn giản, gọn nhẹ hơn trong khi đó việc xét xử của Toà án được tiến hành theo những thủ tục chặt chẽ được quy định trong pháp luật tố tụng như luật tố tụng hình sự. Vì vậy, hiệu lực các phán quyết của Toà án cũng cao hơn các biện pháp xử lý hành chính. (1) Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về thẩm quyền xét xử của TAQS các cấp - Đề tài cấp Bộ - TANDTC - 2002 Để bảo đảm cho Toà án thực hiện tốt việc xét xử, Nhà nước trao cho Toà án nhiều quyền năng pháp lý. Đó là khả năng pháp luật cho phép Toà án được thực hiện, theo đó giải quyết các vụ án hình sự, dân sự, kinh tế, lao động, hành chính. Trong lĩnh vực hình sự quy định về thẩm quyền xét xử của Toà án ở mỗi quốc gia cũng khác nhau phụ thuộc vào các yếu tố như hệ thống pháp luật nói chung, luật hình sự nói riêng, bộ máy tổ chức các cơ quan tư pháp, đội ngũ thẩm phán, các điều kiện kinh tế xã hội Trong cuốn từ điển pháp luật của Pháp thì Leneunier cho rằng thẩm quyền xét xử được hiểu là khả năng của một Toà án xem xét một vụ việc trong phạm vi pháp luật cho phép. Ở một số nước thuộc hệ thống pháp luật Châu Âu lục địa và hệ thống luật án lệ thì Toà án được tổ chức theo cấp xét xử: Toà án sơ thẩm, Toà án phúc thẩm và Toà án tối cao tương ứng với các cấp xét xử. Luật quy định thẩm quyền xét xử: Toà án sơ thẩm xét xử sơ thẩm tất cả các vụ án; Toà án phúc thẩm xét xử theo thủ tục phúc thẩm khi vụ án bị kháng cáo hoặc bị kháng nghị; Toà án tối cao xét xử giám đốc thẩm. Ở nước ta các Toà án được tổ chức theo đơn vị hành chính lãnh thổ: Các TAND huyện, quận, thị xã, thành phố thuộc tỉnh (gọi chung là TAND cấp huyện), TAQS cấp khu vực chỉ có thẩm quyền xét xử sơ thẩm; còn các TAND cấp tỉnh, TAQS cấp Quân khu 14
15. và TAND tối cao vừa có thẩm quyền xét xử sơ thẩm vừa có thẩm quyền xét xử phúc thẩm, giám đốc và tái thẩm. Từ đó thấy rằng sự quy định thẩm quyền xét xử sơ thẩm khác nhau nhưng đều dựa vào một số dấu hiệu của vụ án để phân định thẩm quyền xét xử. Có thể tổng hợp dấu hiệu đó thành những nhóm sau: - Nhóm thứ nhất là những dấu hiệu thể hiện tính nghiêm trọng, phức tạp của tội phạm. Những dấu hiệu này được đánh giá cả từ góc độ luật hình sự và luật TTHS. Theo đó thì tội phạm càng nghiêm trọng, phức tạp càng đòi hỏi cấp Toà án và người xét xử có năng lực hơn. Phân định thẩm quyền theo nhóm dấu hiệu này gọi là thẩm quyền xét xử theo việc để phân biệt thẩm quyền của TAND cấp huyện với TAND cấp tỉnh, giữa TAQS khu vực với TAQS Quân khu. - Nhóm thứ hai là dấu hiệu về không gian liên quan đến việc thực hiện tội phạm: Địa điểm thực hiện tội phạm, địa điểm kết thúc điều tra Theo sự phân định này gọi là thẩm quyền xét xử theo lãnh thổ để phân biệt thẩm quyền xét xử của các Toà án cùng cấp. Ở trường hợp có bị cáo phạm tội ở nước ngoài nếu xét xử tại Việt Nam thì theo nhóm dấu hiệu này cũng là căn cứ để phân biệt thẩm quyền xét xử của TAND các cấp. - Nhóm thứ ba là những dấu hiệu liên quan đến người phạm tội. Sự phân định thẩm quyền theo nhóm dấu hiệu này gọi là thẩm quyền xét xử theo đối tượng. Để xác định thẩm quyền xét xử sơ thẩm của một Toà án nói chung bắt buộc phải xác định đồng thời cả ba nhóm dấu hiệu trên. Khi xem xét kỹ từng nhóm dấu hiệu mới có thể xác định thẩm quyền xét xử được chính xác. Chỉ bỏ sót một nhóm dấu hiệu không được xem xét thì có thể dẫn đến xét xử sai thẩm quyền, vi phạm nghiêm trọng thủ tục tố tụng hình sự. Ngoài ra, để xác định thẩm quyền xét xử của một Toà án theo các cấp xét xử khác như xét xử phúc 15
16. thẩm, giám đốc thẩm cần phải căn cứ vào tính chất pháp lý của thủ tục xét xử đó. Từ những phân tích trên có thể đưa ra khái niệm về thẩm quyền xét xử về hình sự của Toà án như sau: Thẩm quyền xét xử về hình sự là quyền của Toà án được xét xử vụ án hình sự theo quy định của pháp luật tố tụng hình sự dựa trên các dấu hiệu về tính nghiêm trọng của tội phạm được thực hiện, tính phức tạp của vụ án, không gian liên quan đến việc thực hiện tội phạm, hành vi tố tụng và đặc điểm nhân thân của người phạm tội. 1.1.2. Khái niệm thẩm quyền xét xử của Toà án nhân dân cấp huyện Cải cách tư pháp hiện nay phải lấy Toà án làm trọng tâm và việc đổi mới tổ chức và hoạt động của cơ quan điều tra và kiểm sát đều có những yêu cầu riêng nhưng có một cái chung là phục vụ cho việc phán xét đúng pháp luật của Toà án (1). Sự nghiệp cải cách tư pháp hiện nay bao gồm nhiều nội dung, nhiều vấn đề thuộc lĩnh vực liên quan đến nhiều ngành, song với ngành Toà án, nhiệm vụ quan trọng nhất là đổi mới tổ chức và hoạt động của cả hệ thống Toà án nhằm nâng cao chất lượng xét xử, năng lực xét xử và tăng thẩm quyền xét xử cho Toà án cấp huyện đã và đang được Đảng và Nhà nước tập trung chỉ đạo và tổ chức thực hiện. Tuy nhiên, phải dựa vào đâu để quy định thẩm quyền xét xử của Toà án các cấp đối với các vụ án khác nhau cho hợp lý là vấn đề cần được làm rõ trên cơ sở khoa học và thực tiễn Việt Nam. Trước khi đi vào khái niệm thẩm quyền xét xử của TAND cấp huyện chúng ta cần xem xét khái niệm về năng lực xét xử của TAND cấp huyện. Năng lực là một thuật ngữ được dùng trong nhiều lĩnh vực hoạt động của con người, theo từ điển tiếng Việt của Nhà xuất bản Đà Nẵng năm 1998, tr.639 thì năng lực là “khả năng, điều kiện chủ quan hoặc tự nhiên sẵn có để thực hiện một hoạt động nào đó ”. Như vậy, năng lực thể hiện ở bốn yếu tố: 16
17. - Hoặc là khả năng (cái mà chủ thể vẫn có) để thực hiện một hoạt động nào đó; - Hoặc là điều kiện khách quan để thực hiện một hoạt động nào đó; - Hoặc là chủ quan để thực hiện một hoạt động nào đó; - Hoặc là vừa khả năng, vừa điều kiện để thực hiện một hoạt động nào đó. (1) Đề tài cơ sở lý luận và thực tiễn tăng cường năng lực xét xử của TAND cấp huyện ở Việt Nam - Bộ Tư pháp - 2001 Trên thực tế không thể có năng lực chung chung mà năng lực bao giờ cũng cụ thể. Nói đến năng lực phải đi liền với một chủ thể nhất định và hoạt động cụ thể xác định. Nếu thiếu yếu tố chủ thể hoặc hoạt động nào đó thì không thể nói đến năng lực. Khái niệm năng lực chung nêu trên có thể vận dụng để xác định khái niệm năng lực xét xử của Toà án. Năng lực xét xử của Toà án là khái niệm pháp lý mang tính xã hội cao và được sử dụng thường xuyên trong thực tiễn công tác tổ chức của cơ quan xét xử và nhiều văn bản pháp luật. Tuy nhiên, trong các văn bản quy phạm pháp luật cũng như trong thực tiễn nghiên cứu khoa học pháp lý chưa đưa ra khái niệm chuẩn về năng lực xét xử nói chung cũng như năng lực xét xử của Toà án cấp huyện nói riêng. Theo chúng tôi năng lực xét xử của Toà án nói chung chính là khả năng thực hiện và hoàn thành nhiệm vụ, chức năng xét xử của mình, trên cơ sở tổng hợp các điều kiện, các yếu tố khách quan và chủ quan tạo thành sức mạnh thực thi thẩm quyền xét xử theo quy định của pháp luật tố tụng. Còn năng lực xét xử của Toà án cấp huyện là khả năng của Thẩm phán, Hội thẩm nhân dân và các điều kiện khách quan khác để hoàn thành chức năng xét xử và bảo đảm chất lượng cao các vụ án thuộc thẩm quyền của Toà án. Năng lực 17
18. xét xử của TAND cấp huyện được cấu thành bởi các yếu tố và điều kiện khác nhau, trong đó có các yếu tố và điều kiện cơ bản là: - Cơ cấu tổ chức bộ máy xét xử của Toà án cấp huyện; - Trình độ đào tạo, năng lực chuyên môn của cán bộ, công chức Toà án trong đó đóng vai trò nòng cốt là Thẩm phán Toà án cấp huyện; - Kỹ năng, trình độ nghiệp vụ xét xử của Thẩm phán, Hội thẩm, Thư ký Toà án cấp huyện; - Trình độ lý luận chính trị, phẩm chất đạo đức nghề nghiệp của cán bộ, Thẩm phán Toà án cấp huyện; - Sự phối hợp có hiệu quả giữa Toà án cấp huyện với cơ quan tiến hành tố tụng và các cơ quan bổ trợ tư pháp khác; - Các điều kiện về cơ sở vật chất, kỹ thuật cần và đủ để bảo đảm cho hoạt động của Toà án cấp huyện có hiệu quả; - Cơ chế pháp lý ảnh hưởng đến năng lực phát triển của Toà án cấp huyện. Từ việc phân tích khái niệm về năng lực xét xử của TAND cấp huyện nêu trên chúng ta đi vào phân tích khái niệm thẩm quyền xét xử của TAND cấp huyện. Theo quy định tại Điều 32 khoản 2 Luật tổ chức TAND năm 2002 thì: TAND huyện, quận, thị xã, thành phố thuộc tỉnh có thẩm quyền sơ thẩm những vụ án theo quy định của pháp luật tố tụng. Ở đây, TAND huyện, quận, thị xã, thành phố thuộc tỉnh gọi chung là Toà án nhân dân cấp huyện. Vì vậy, xác định thẩm quyền của TAND cấp huyện không nằm ngoài các cơ sở xác định thẩm quyền xét xử về hình sự của Toà án nói chung. Ngay sau khi cách mạng tháng Tám thành công, ngày 13/9/1945 Chủ tịch Chính phủ lâm thời Việt Nam dân chủ cộng hoà đã ban hành Sắc lệnh số 33C thiết lập các TAQS - đánh dấu sự ra đời của Toà án ở nước ta. Điều 2 của Sắc lệnh 33C quy định rõ: “Toà án quân sự sẽ xét xử tất cả các người nào 18
19. phạm vào một việc gì có phương hại đến nền độc lập của Việt Nam dân chủ cộng hoà. Trừ khi phạm nhân là binh sĩ thì thuộc về nhà binh tự xử lấy theo quân luật”. Đến ngày 24/1/1946 Chủ tịch Chính phủ lâm thời Việt Nam dân chủ cộng hoà đã ban hành Sắc lệnh số 13 về tổ chức Toà án và ngạch thẩm phán. Theo đó hệ thống Toà án được thành lập ở ba cấp: Toà án sơ cấp, Toà đệ nhị cấp và Toà thượng thẩm. Trong đó Toà sơ cấp được thành lập ở các quận (phủ, châu, huyện). Thẩm quyền của Toà sơ cấp chủ yếu là xử vi cảnh và việc hộ. Đến sắc lệnh số 51 ngày 17/4/1946 thẩm quyền của Toà sơ cấp được quy định rõ hơn. Tại Điều 5 của Sắc lệnh quy định: Toà án sơ cấp có quyền xử: Về hình sự: - Chung thẩm: Những án phạt bạc từ 0,50 đồng đến 9,00 đồng; những án bồi thường từ 100 đồng trở xuống. - Sơ thẩm: Những án phạt giam từ 1 đến 5 ngày; những án xử bồi thường không quá 150 đồng hoặc những việc xin bồi thường quá số tiền ấy mà nguyên đơn thỉnh cầu trong đơn khiéu nại hay chậm nhất lúc việc vi cảnh đem ra phiên Toà xử. Tuy nhiên, chỉ đến khi Hiến pháp năm 1959 và luật tổ chức Toà án nhân dân năm 1960 ra đời thì Toà án nhân dân mới được củng cố một cách có hệ thống chặt chẽ và thẩm quyền Toà án các cấp mới được quy định rõ ràng. Luật TCTA năm 1960 đã quy định thẩm quyền của TAND cấp huyện là xét xử sơ thẩm tất cả các vụ án hình sự có thể phạt từ 2 năm tù trở xuống. Tại Luật TCTAND năm 1981 mở rộng thẩm quyền cho Toà án cấp huyện xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự được xử những tội có mức hình phạt từ 5 năm tù trở xuống. 19
20. Theo Luật TCTA năm 1992 thì TAND cấp huyện được xét xử sơ thẩm các vụ án về hình sự với mức hình phạt được quy định từ 7 năm tù trở xuống, trừ những tội xâm phạm an ninh quốc gia và một số tội liên quan đến chính trị, uy tín quốc gia do luật định. BLTTHS sửa đổi, bổ sung năm 2003 quy định thẩm quyền xét xử của TAND cấp huyện được xét xử các vụ án hình sự với mức hình phạt từ 15 năm tù trở xuống. Lộ trình thực hiện là 5 năm, từ tháng 07/2004 đến tháng 07/2009 phải hoàn thành. Như vậy, nghiên cứu khái quát quá trình phát triển của hệ thống Toà án Việt Nam chúng ta thấy thẩm quyền cho Toà án cấp huyện ngày một được mở rộng hơn, phù hợp với quy luật phát triển tất yếu của xã hội. Xét xử sơ thẩm là cấp xét xử đầu tiên - đặc biệt quan trọng, vì theo Điều 72 Hiến pháp năm 1992 quy định: “không ai bị coi là có tội và phải chịu hình phạt khi chưa có bản án kết tội của Toà án đã có hiệu lực pháp luật”. Như vậy, để xác định một người có tội và chịu hình phạt đòi hỏi họ phải được đưa ra xét xử trước phiên toà. Toà án là cơ quan duy nhất của Nhà nước CHXHCN Việt Nam có quyền quyết định một người có tội hay không có tội. Chính vì vậy, để hoạt động xét xử của Toà án luôn được thực hiện một cách tốt nhất, có hiệu quả nhất, bảo đảm được việc xét xử đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, không để lọt tội phạm và không làm oan người vô tội thì ngoài việc quy định các quyền của Toà án, pháp luật cũng giới hạn phạm vi quyền đó, đó là quy định thẩm quyền của Toà án, mà trong đó TAND cấp huyện là một bộ phận cực kỳ quan trọng không thể tách rời. Có thể nói: thẩm quyền xét xử của Toà án nhân dân cấp huyện chính là khả năng mà pháp luật cho phép Toà án cấp huyện xem xét và giải quyết các vấn đề cụ thể về vụ án. 1.2. Các căn cứ quy định thẩm quyền xét xử của Toà án nhân dân các cấp 20