Luận văn Chứng minh trong giai đoạn điều tra tội giết người từ thực tiễn Thành phố Đà Nẵng

Nội dung text: Luận văn Chứng minh trong giai đoạn điều tra tội giết người từ thực tiễn Thành phố Đà Nẵng

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN MINH TUẤN CHỨNG MINH TRONG GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA TỘI GIẾT NGƢỜI TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG Chuyên ngành: Luật Hình Sự và Tố tụng hình sự Mã số: 60 38 01 04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC GS.TS. VÕ KHÁNH VINH HÀ NỘI, năm 2016
2. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu được trích dẫn theo nguồn đã công bố. Kết quả nêu trong luận văn này là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận văn Nguyễn Minh Tuấn
3. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 CHƢƠNG 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ CHỨNG MINH TRONG GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA TỘI GIẾT NGƢỜI 5 1.1. Những vấn đề lý luận về chứng minh trong giai đoạn điều tra tội giết người 5 1.2. Quy định của pháp luật tố tụng hình sự về chứng minh trong giai đoạn điều tra tội giết người 21 Kết luận Chương 1 38 CHƢƠNG 2. THỰC TIỄN CHỨNG MINH TRONG GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA TỘI GIẾT NGƢỜI TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ ĐÀ NẴNG 39 2.1. Tổng quan kết quả khởi tố, điều tra các vụ án về tội giết người trên địa bàn thành phố Đà Nẵng 39 2.2. Thực tiễn thu thập chứng cứ trong giai đoạn điều tra các vụ án về tội giết người trên địa bàn thành phố Đà Nẵng 43 2.3. Thực tiễn đánh giá chứng cứ trong giai đoạn điều tra tội giết người 48 2.4. Nguyên nhân của những vi phạm, sai lầm trong chứng minh các vụ án về tội giết người trên địa bàn thành phố Đà Nẵng 49 Kết luận Chương 2 58 CHƢƠNG 3. CÁC YÊU CẦU VÀ GIẢI PHÁP NÂNG CAO CHẤT LƢỢNG CHỨNG MINH TRONG GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA TỘI GIẾT NGƢỜI 59 3.1. Các yêu cầu nâng cao chất lượng chứng minh trong giai đoạn điều tra tội giết người 59 3.2. Các giải pháp nâng cao chất lượng chứng minh trong giai đoạn điều tra tội giết người 64 Kết luận Chương 3 78 KẾT LUẬN 79 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
4. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLHS Bộ luật hình sự BLTTHS Bộ luật tố tụng hình sự CQĐT Cơ quan điều tra TA Tòa án TAND Tòa án nhân dân THTT Tiến hành tố tụng TNHS Trách nhiệm hình sự TTHS Tố tụng hình sự TP Thành phố TTHS Tố tụng hình sự VKSND Viện kiểm sát nhân dân VKSNDTC Viện kiểm sát nhân dân tối cao VAHS Vụ án hình sự XHCN Xã hội chủ nghĩa
5. DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu Tên bảng Trang bảng 2.1. Số liệu khởi tố của lực lượng CSĐT Công an TP Đà Nẵng 39 2.2. Số liệu khởi tố, truy tố, xét xử tội giết người (vụ/bị can, bị cáo) 40 Cơ số tội giết người trên địa bàn TP Đà Nẵng từ năm 2011 đến 2.3. 40 năm 2015 Cơ cấu của tội giết người từ năm 2011 đến năm 2015 được tính 2.4. 41 toán trên cơ sở số dân cư các quận, huyện của TP Đà Nẵng Cơ cấu về mức độ tội giết người từ năm 2011 đến năm 2015 2.5. được tính toán trên cơ sở diện tích của 7 địa danh của TP Đà 41 Nẵng Cơ cấu theo mức độ tình hình tội giết người từ năm 2011 đến 2.6. năm 2015 ở 7 quận huyện của TP Đà Nẵng được xác định trên 42 cơ sở kết hợp yếu tố dân cư và diện tích Cơ cấu của tội giết người tại TP Đà Nẵng từ năm 2011 đến năm 2.7. 43 2015 xét theo địa bàn xảy ra tội phạm Thống kê số án thụ lý, giải quyết về tội giết người của Tòa án 2.8. 45 nhân dân thành phố Đà Nẵng từ năm 2011 – 2015
6. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Thực hiện đường lối chiến lược của Đảng: “Đưa đất nước ta ra khỏi tình trạng kém phát triển, phấn đấu đến năm 2020 nước ta cơ bản trở thành nước công nghiệp”. Chúng ta đã mở cửa thực hiện nền kinh tế thị trường định hướng XHCN. Đến nay, sau 20 năm đổi mới, đất nước ta đã có những bước chuyển mình sâu sắc và toàn diện trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội. Sự ổn định và phát triển của kinh tế - xã hội đã đem đến cho đất nước ta một diện mạo mới. Đời sống vật chất của nhân dân từng bước được cải thiện rõ rệt, đời sống tinh thần không ngừng được nâng cao, trình độ dân trí được nâng lên một bước. Tuy nhiên, cùng với sự phát triển tích cực của nền kinh tế thì tình hình tội phạm cũng có những diễn biến phức tạp cả về quy mô lẫn tính chất gây ra những hậu quả hết sức nghiêm trọng cho xã hội. Đặc biệt, bên cạnh những phương thức, thủ đoạn hoạt động cũ thì các tội phạm đã vận dụng những tri thức của mới để phục vụ cho những mục đích đen tối của chúng. Diễn biến phức tạp của hoạt động tội phạm đặt ra cho lực lượng Công an nhân dân nói chung và Cảnh sát nhân dân nói riêng những nhiệm vụ hết sức nặng nề trong cuộc đấu tranh phòng chống tội phạm giữ gìn trật tự an toàn xã hội. Đà Nẵng là một thành phố trực thuộc Trung ương, có diện tích tự nhiên là 1.283,42 km2; trong đó, các quận nội thành chiếm diện tích 241,51 km2, huyện ngoại thành chiếm diện tích 1.041,91 km2 ; có địa hình khá phức tạp gồm vùng đất liền và vùng quần đảo trên biển Đông. Vùng đất liền nằm ở 15055’ đến 16014’ vĩ độ Bắc, 107018’ đến 108020’ kinh độ Đông, Bắc giáp tỉnh Thừa Thiên Huế, Tây và Nam giáp tỉnh Quảng Nam, Đông giáp biển Đông. Vùng biển gồm quần đảo Hoàng Sa nằm ở 15045’ đến 17015’ vĩ độ Bắc, 1110 đến 1130 kinh độ Đông, cách đảo Lý Sơn (thuộc tỉnh Quảng Ngãi, Việt Nam) khoảng 120 hải lý về phía Nam. Nằm trên trục giao thông Bắc – Nam về đường bộ, đường sắt, đường biển và đường hàng không, cách Thủ đô Hà Nội 764 km về phía Bắc, cách thành phố Hồ Chí Minh 964 km về phía Nam. Trong phạm vi khu vực và quốc tế, Đà Nẵng là một trong những cửa ngõ quan trọng ra biển của Tây Nguyên và các nước Lào, Campuchia, Thái Lan, Myanma đến các nước vùng 1
7. Đông Bắc Á thông qua Hành lang kinh tế Đông Tây với điểm kết thúc là Cảng biển Tiên Sa. Dân số của thành phố với hơn 1 triệu dân (tính đến năm 2015) gồm 32 dân tộc sinh sống; trong đó dân tộc Hoa chiếm tỉ lệ cao nhất 66,7%, tiếp đến là dân tộc Cơtu chiếm 18,3%. Với điều kiện tự nhiên, xã hội như vậy, công tác quản lý trật tự về an ninh, xã hội của thành phố Đà Nẵng cũng gặp không ít khó khăn, tình hình tội phạm diễn biến phức tạp, tăng giảm thất thường. Cơ quan Công an của TP Đà Nẵng đã có nhiều cố gắng trong bảo vệ an ninh trật tự và đấu tranh kiềm chế sự gia tăng của tội phạm, phục vụ phát triển kinh tế, xã hội; thực hiện các chính sách của Đảng và Nhà nước trên địa bàn thành phố. Tuy nhiên, thực tế cho thấy tội phạm nói chung và tội phạm giết người nói riêng đã và đang là vấn đề rất búc xúc ở Đà Nẵng. Tội phạm giết người xảy ra trên địa bàn vẫn còn nhiều, tình hình tội phạm này vẫn rất đa dạng, phức tạp. Loại tội phạm này đã và đang gây ra nhiều tác động tiêu cực, ảnh hưởng lớn đến an ninh trật tự trên địa bàn thành phố. Trong khi đó, hoạt động điều tra tội phạm những đặc điểm riêng nên vẫn còn gặp không ít khó khăn, vướng mắc và thiếu sót cần phải được nghiên cứu, tổng kết để đưa ra một số kiến nghị nâng cao hiệu quả công tác tội phạm giết người, góp phần giữ vững an ninh, trật tự trên địa bàn. Vì vậy, việc nghiên cứu, đánh giá thực trạng điều tra tội phạm giết người và qua đó đề xuất một số kiến nghị nhằm nâng cao hiệu quả điều tra loại tội phạm này là một nhu cầu bức xúc. Nhận thức như vậy, tác giả đã chọn đề tài “Chứng minh trong giai đoạn điều tra tội giết người từ thực tiễn thành phố Đà Nẵng” làm luận văn thạc sỹ. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Khi chọn đề tài “Chứng minh trong giai đoạn điều tra tội giết người từ thực tiễn thành phố Đà Nẵng”, tác giả đã tham khảo: BLHS năm 1999 và năm 2015; BLTTHS năm 2003 và năm 2015; Bình luận khoa học BLHS năm 1999 - Phần các tội phạm (2001), Nxb Chính trị quốc gia; Bình luận khoa học BLTTHS năm 2003 (2004), Nxb Chính trị quốc gia; Giáo trình Khoa học điều tra hình sự (2005), Trường Đại học Luật Hà Nội. Ngoài ra, còn có các công trình nghiên cứu khác như: Hoàng Công Huân (1997) “Tội giết người theo Luật hình sự Việt Nam và đấu tranh phòng chống tội 2
8. phạm giết người”, luận văn Thạc sỹ luật học; Đỗ Đức Hồng Hà (2004) “Một số đặc điểm tội phạm học của tội giết người”, tạp chí Nhà nước và Pháp luật số 6; Nguyễn Thùy Linh (2005) “Đấu tranh phòng chống tội giết người ở Việt Nam trong giai đoạn hiện nay”, khóa luận tốt nghiệp; Nguyễn Quang Minh (2014) “Tội giết người tại thành phố Đà Nẵng, tình hình, nguyên nhân và giải pháp phòng ngừa”, Luận văn Thạc sĩ Luật học, Hà Nội; Đỗ Đức Hồng Hà (2007) “Tội giết người trong Luật hình sự Việt Nam và đấu tranh phòng chống loại tội phạm này”, luận văn Tiến sỹ luật học; Võ Khánh Vinh (2013) “Lý luận chung về định tội danh”, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. Những công trình nghiên cứu nêu trên rất có giá trị để tham khảo và kế thừa khi thực hiện đề tài “Chứng minh trong giai đoạn điều tra tội giết người từ thực tiễn thành phố Đà Nẵng”. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Luận văn nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực tiễn hoạt động chứng minh trong giai đoạn điều tra tội giết người trên địa bàn TP Đà Nẵng, chỉ ra những hạn chế, bất cập trong hoạt động này và từ đó đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động chứng minh trong giai đoạn điều tra tội phạm nói chung và tội phạm giết người nói riêng trên địa bàn TP Đà Nẵng trong thời gian đến. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nêu trên, đề tài tập trung những nhiệm vụ sau: - Nghiên cứu những vấn đề lý luận về chứng minh trong giai đoạn điều tra tội giết người. - Phân tích, đánh giá thực trạng chứng minh điều tra tội giết người trên địa bàn thành phố Đà Nẵng. - Đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động điều tra tội giết người trên địa bàn thành phố Đà Nẵng trong thời gian đến. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu: Là những vấn đề lý luận và thực tiễn của hoạt động chứng minh trong giai đoạn điều tra tội giết người trên địa bàn thành phố Đà Nẵng. 3
9. 4.2. Phạm vi nghiên cứu: Luận văn nghiên cứu trong phạm vi không gian trên địa bàn thành phố Đà Nẵng và trong khoảng thời gian từ năm 2011 đến 2015. 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận: Luận văn được nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về đấu tranh phòng và chống tội phạm, quan điểm và đường lối chính sách của Đảng và pháp luật của Nhà nước về chính sách hình sự. 5.2. Phương pháp nghiên cứu: Để đạt được mục đích nghiên cứu, luận văn đã có sự kết hợp nhiều phương pháp khác nhau, như khảo sát thực tiễn, thống kê, phân tích tổng hợp, so sánh, phương pháp điều tra xã hội học, 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận: Luận văn thạc sĩ là công trình khoa học đầu tiên nghiên cứu một cách toàn diện có hệ thống dưới góc độ pháp luật TTHS về chứng minh trong giai đoạn điều tra tội giết người trên địa bàn TP Đà Nẵng, luận văn có thể được dùng làm tài liệu tham khảo trong quá trình học tập và nghiên cứu của học viên, làm phong phú thêm lý luận khoa học luật hình sự về chứng minh điều tra tội phạm giết người. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn: Kết quả nghiên cứu của luận văn góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động chứng minh trong giai đoạn điều tra tội phạm nói chung và tội phạm giết người trên địa bàn thành phố Đà Nẵng nói riêng. 7. Cơ cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn được cơ cấu thành 3 chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận và pháp luật về chứng minh trong giai đoạn điều tra tội giết người Chương 2: Thực tiễn chứng minh trong giai đoạn điều tra tội giết người trên địa bàn thành phố Đà Nẵng Chương 3: Các yêu cầu và giải pháp nâng cao chất lượng chứng minh trong giai đoạn điều tra tội giết người 4
10. CHƢƠNG 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ CHỨNG MINH TRONG GIAI ĐOẠN ĐIỀU TRA TỘI GIẾT NGƢỜI 1.1. Những vấn đề lý luận về chứng minh trong giai đoạn điều tra tội giết ngƣời 1.1.1. Khái niệm, mục đích, ý nghĩa chứng minh trong giai đoạn điều tra tội giết người Điều tra vụ án hình sự là hoạt động của cơ quan điều tra căn cứ vào các quy định của pháp luật TTHS và dưới sự kiểm sát của Viện kiểm sát tiến hành các biện pháp cần thiết nhằm thu thập và củng cố các chứng cứ, nghiên cứu các tình tiết của VAHS, phát hiện nhanh chóng và đầy đủ tội phạm cũng như người có lỗi trong việc thực hiện tội phạm để truy cứu TNHS. Đồng thời, bảo đảm cho việc bồi thường thiệt hại về vật chất do tội phạm gây nên và trên cơ sở đó quyết định: Đình chỉ điều tra VAHS hoặc chuyển toàn bộ các tài liệu của vụ án đó cho Viện kiểm sát kèm theo kết luận điều tra và đề nghị truy tố bị can. Giai đoạn điều tra có chức năng thực hiện các nhiệm vụ cụ thể nhằm áp dụng các biện pháp cần thiết do luật định để chứng minh việc thực hiện tội phạm và người phạm tội, xác định rõ những nguyên nhân và điều kiện phạm tội, đồng thời kiến nghị các cơ quan, tổ chức có liên quan áp dụng đầy đủ các biện pháp khắc phục và phòng ngừa tội phạm. Thời điểm của giai đoạn này được bắt đầu từ khi cơ quan (người) tiến hành TTHS có thẩm quyền ra quyết định khởi tố VAHS và kết thúc bằng bản kết luận điều tra, quyết định của Cơ quan điều tra về việc đề nghị Viện kiểm sát truy tố bị can trước Tòa án hoặc đình chỉ VAHS tương ứng. Lý luận Mác - Lênin về nhận thức đã chỉ rõ con người có thể nhận thức được sự thật khách quan từ cảm tính đến lý tính, từ những hiện tượng cá biệt đến cái chung, trừu tượng thông qua những giả thiết, khả năng đánh giá, đối chiếu, tổng quan. Hoạt động chứng minh là một trong những hoạt động thực tiễn của con người và có mặt trong nhiều lĩnh vực cụ thể. Theo Từ điển Tiếng Việt thông dụng, hoạt động là “làm những việc khác nhau với mục đích nhất định trong xã hội" [61, tr.475]; chứng minh là “dùng lý lẽ, suy luận, bằng cứ để chỉ rõ điều gì đó là đúng hay không đúng” [61, 5
11. tr.256]. Như vậy, có thể hiểu hoạt động chứng minh là hoạt động nhận thức, tư duy hay thực tiễn của con người với mục đích nhất định, xác định sự tồn tại hay không tồn tại hoặc xác định đúng, sai của một sự vật, sự việc, hiện tượng trên cơ sở những chứng cứ, cơ sở cụ thể. Chứng minh trong hoạt động TTHS là một dạng của hoạt động chứng minh nói chung: “Chứng minh tội phạm là thu thập, kiểm tra, đánh giá chứng cứ để xác định tội phạm và người thực hiện hành vi phạm tội” [49, tr.161]. Chứng minh tội phạm là công việc phức tạp, đó là việc thu thập, kiểm tra, đánh giá chứng cứ nhằm xác định sự thật của vụ án. Để giải quyết đúng đắn một VAHS, các cơ quan (người) tiến hành TTHS có trách nhiệm áp dụng mọi biện pháp để chứng minh sự thật của vụ án. Những vụ án xảy ra luôn để lại những dấu vết trong thế giới khách quan, được con người và môi trường vật chất phản ánh lại. Quá trình chứng minh trong giai đoạn điều tra tội giết người thực chất là quá trình con người nhận thức về sự kiện phạm tội đã xảy ra thông qua việc thu thập, kiểm tra, đánh giá những thông tin về vụ án, về tội giết người. Quá trình chứng minh là quá trình xác định sự thật khách quan đối với vụ án, là quá trình nhận thức đi từ cái chưa biết đến biết, một quá trình tuân theo các quy luật của phép biện chứng duy vật. Quá trình này là một quá trình nhận thức chân lý, một quá trình phản ánh biện chứng các sự vật và hiện tượng của thế giới vật chất vào trong ý thức con người, trên cơ sở thực tiễn. Trong khoa học pháp lý đang tồn tại khá nhiều quan điểm khác nhau xung quanh khái niệm chứng minh trong giai đoạn điều tra tội giết người. Xét về bản chất, quá trình này tuân thủ các quy luật chung của quá trình nhận thức khách quan theo quan điểm Mác-xít. Theo tác giả, khái niệm chứng minh trong giai đoạn điều tra tội giết người phải đảm bảo đầy đủ các yếu tố của quá trình chứng minh như chủ thể chứng minh, đối tượng chứng minh, phương tiện chứng minh và cơ sở pháp lý để tiến hành các hoạt động chứng minh. Từ đó, quá trình chứng minh trong TTHS có thể hiểu là “Quá trình tư duy và thực tiễn của cơ quan điều tra và những người có quyền chứng minh dựa trên cơ sở những quy định của pháp luật TTHS để thu thập, kiểm tra và đánh giá các thông tin, tài liệu cần thiết nhằm xác định sự thật khách quan của vụ án đảm bảo cho việc giải quyết đúng đắn, khách quan vụ án” [50, tr.183]. Quá trình chứng minh trong một VAHS là một quá trình nhận thức khách quan, được thực hiện bằng 6
12. các hoạt động trong giai đoạn điều tra. Các hoạt động này đều thực hiện dưới hình thức tố tụng hình sự khác nhau, được quy định trong các văn bản pháp luật khác nhau như: Luật tổ chức cơ quan điều tra hình sự, Luật tổ chức VKSND, Luật Tổ chức TAND. Thực chất và mục đích của quá trình chứng minh trong giai đoạn điều tra, của cơ quan điều tra, của điều tra viên là thu thập, sử dụng chứng cứ làm phương tiện để xác định rõ có dấu hiệu tội phạm hay không? Nếu có thì ai thực hiện tội phạm, trách nhiệm hình sự, trách nhiệm dân sự của người đó trước pháp luật. Quá trình chứng minh trong giai đoạn điều tra bắt đầu từ khi có dấu hiệu tội phạm, hoạt động điều tra với tính chất là một giai đoạn TTHS do CQĐT tiến hành và bao gồm các hành vi tố tụng đặc trưng như: Khởi tố bị can và hỏi cung bị can; Bắt tạm giam bị can, khám xét, thu giữ, tạm giữ, kê biên tài sản; Lấy lời khai của người làm chứng, người bị hại, nguyên đơn dân sự, bị đơn dân sự, người có quyền lợi, nghĩa vụ liên quan đến vụ án; Đối chất và nhận dạng nhằm làm rõ đối tượng chứng minh trong giai đoạn điều tra. Tất cả những hành vi tố tụng cụ thể đó nhằm đến một mục đích cuối cùng và cao nhất đó là chứng minh sự thật khách quan của vụ án. Hoạt động này cần được tiến hành theo đúng trình tự, thủ tục do BLTTHS hiện hành quy định và tuân thủ một số nguyên tắc nhất định: Nguyên tắc đảm bảo pháp chế; Nguyên tắc không ai bị coi là có tội khi chưa có bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật; Nguyên tắc xác định sự thật của vụ án; Nguyên tắc đảm bảo quyền bào chữa của người bị tạm giam, bị can, bị cáo; Nguyên tắc đảm bảo tính vô tư của người tiến hành hoặc người tham gia tố tụng Trên cơ sở những quy định của pháp luật TTHS và các văn bản pháp luật khác về điều tra, truy tố, xét xử và thực tiễn xét xử có thể hiện: Quá trình chứng minh trong giai đoạn điều tra là quá trình mà các cơ quan THTT, người THTT thực hiện hoạt động nhận thức chân lý về điều tra tội phạm. Quá trình chứng minh chủ yếu thể hiện ở giai đoạn điều tra, trong đó cơ quan điều tra áp dụng mọi biện pháp để thu thập chứng cứ, đánh giá và sử dụng chứng cứ nhằm xác định sự thật của vụ án một cách khách quan, toàn diện và đầy đủ. Mục đích chung của hoạt động chứng minh là xác định sự thật khách quan của vụ án. Điều tra là giai đoạn TTHS, trong đó cơ quan có thẩm quyền áp dụng mọi biện pháp do BLTTHS 7
13. quy định để xác định tội phạm và người thực hiện hành vi phạm tội làm cơ sở cho việc giải quyết vụ án [50, tr.263]. Với tính chất của giai đoạn điều tra vụ án làm cho hoạt động chứng minh trong giai đoạn này có những điểm khác biệt so với hoạt động chứng minh trong các giai đoạn tố tụng khác. Vì thế, giai đoạn điều tra vụ án là giai đoạn không thể thiếu trong quá trình giải quyết vụ án, không có giai đoạn nào thay thế được. Hoạt động điều tra là hoạt động cần thiết đối với tất cả các vụ án. Theo Từ điển Luật học, “Điều tra là công tác trong tố tụng hình sự được tiến hành nhằm xác định sự thật của vụ án một cách khách quan, toàn diện và đầy đủ” [49]. Là một yếu tố của quá trình chứng minh, hoạt động điều tra được xem như là một hoạt động nhận thức nếu nhìn từ góc độ của lý luận phản ánh. Trước hết, tội phạm được phản ánh vào môi trường xung quanh thông qua các dấu vết, hình ảnh của nó để lại trên các đối tượng vật chất, trong trí nhớ của những người tham gia tố tụng trong tương lai. Chứng minh trong giai đoạn điều tra vụ án là quá trình chứng bắt đầu từ khi vụ án được khởi tố và kết thúc khi cơ quan có thẩm quyền có bản kết luận điều tra về vụ án, thể hiện sự đánh giá, kết luận mang tính pháp lý đầu tiên về sự thật khách quan của vụ án. Giai đoạn này là giai đoạn khởi đầu của quá trình chứng minh làm tiền đề cho các giai đoạn tiếp theo. Trong giai đoạn này, cơ quan điều tra, Viện kiểm sát có quyền sử dụng các biện pháp điều tra, các nguồn chứng cứ khác nhau để chứng minh. Để điều tra vụ án, Điều tra viên, Kiểm sát viên phải đưa nhiều giả thiết khác nhau và mỗi giả thiết đều phải được chứng minh để loại trừ hay xác định để đưa đến kết luận về vụ án. Để chứng minh, cơ quan điều tra, Viện kiểm sát phải sử dụng mọi chứng cứ thu thập được trong vụ án, không loại trừ chứng cứ nào để chứng minh cho các giả thiết điều tra đặt ra. Cũng như các giai đoạn khác của quá trình TTHS, hoạt động chứng minh ở giai đoạn điều tra được hiểu là hoạt động nhận thức về sự kiện phạm tội đã xảy ra trong quá khứ thông qua việc nghiên cứu những thông tin về sự kiện đó được để lại trong thế giới vật chất và ý thức của những người biết về sự kiện đó. Chính từ giai đoạn chứng minh này, giá trị chứng minh các thông tin được khẳng định là cơ sở cho việc giải quyết vụ án được hình thành, đầy đủ. Giai đoạn điều tra là giai đoạn mở đầu của quá trình TTHS. Vì vậy, hoạt động chứng minh trong giai đoạn điều tra có vị trí và vai 8
14. trò quan trọng ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng và hiệu quả của Viện kiểm sát và Tòa án ở các giai đoạn tiếp theo là truy tố, xét xử. Hoạt động chứng minh trong giai đoạn điều tra ở các cấp góp phần rất quan trọng trong cuộc đấu tranh phòng và chống tội phạm. Đây cũng là tiền đề tạo điều kiện thuận lợi cho Viện kiểm sát và Tòa án ở nước ta hàng năm xử lý một số lượng rất lớn các vụ án đảm bảo đúng người, đúng tội, đúng pháp luật. Đối với tội giết người có thể được khái niệm như sau: Hành vi giết người là một hành vi vi phạm pháp luật đặc biệt nghiêm trọng xâm phạm trực tiếp đến tính mạng người khác bị xã hội kịch liệt lên án. Theo Điều 123 BLHS năm 2015, tội giết người được quy định như sau: 1. Người nào giết người thuộc một trong các trường hợp sau đây, thì bị phạt tù từ 12 năm đến 20 năm, tù chung thân hoặc tử hình: a) Giết 02 người trở lên; b) Giết người dưới 16 tuổi; c) Giết phụ nữ mà biết là có thai; d) Giết người đang thi hành công vụ hoặc vì lý do công vụ của nạn nhân; đ) Giết ông, bà, cha, mẹ, người nuôi dưỡng, thầy giáo, cô giáo của mình; e) Giết người mà liền trước đó hoặc ngay sau đó lại thực hiện một tội phạm rất nghiêm trọng hoặc tội phạm đặc biệt nghiêm trọng; g) Để thực hiện hoặc che giấu tội phạm khác; h) Để lấy bộ phận cơ thể của nạn nhân; i) Thực hiện tội phạm một cách man rợ; k) Bằng cách lợi dụng nghề nghiệp; l) Bằng phương pháp có khả năng làm chết nhiều người; m) Thuê giết người hoặc giết người thuê; n) Có tính chất côn đồ; o) Có tổ chức; p) Tái phạm nguy hiểm; q) Vì động cơ đê hèn. 2. Phạm tội không thuộc các trường hợp quy định tại khoản 1 Điều này, thì bị phạt tù từ 07 năm đến 15 năm. 9
15. 3. Người chuẩn bị phạm tội này, thì bị phạt tù từ 01 năm đến 05 năm. 4. Người phạm tội còn có thể bị cấm hành nghề hoặc làm công việc nhất định từ 01 năm đến 05 năm, phạt quản chế hoặc cấm cư trú từ 01 năm đến 05 năm. Như vậy chúng ta có thể hiểu “Giết người” được hiểu là hành vi làm chết người khác một cách cố ý và trái pháp luật. Các yếu tố cấu thành tội giết người bao gồm: Mặt khách quan, khách thể, mặt chủ quan, chủ thể. * Mặt khách quan của tội này có các dấu hiệu sau đây: a) Có hành vi làm chết người khác: Được thể hiện qua hành vi dùng mọi thủ đoạn nhằm làm cho người khác chấm dứt cuộc sống. Tuy nhiên cần phân biệt: - Nếu làm chết chính bản thân mình thì bị coi là tự tử hoặc tự sát chứ không cấu thành tội này. - Nếu vì vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng mà làm chết người khác thì cấu thành tội giết người do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng - Hành vi làm chết người được thực hiện thông qua các hình thức sau: + Hành động: Thể hiện qua việc người phạm tội đã chủ động thực hiện các hành vi mà pháp luật không cho phép như: dùng dao đâm,dùng súng bắn, dùng cây đánh nhằm giết người khác. + Không hành động: Thể hiện qua việc người phạm tội đã không thực hiện nghĩa vụ phải làm (phải hành động) để đảm bảo sự an toàn tính mạng của người khác nhằm giết người khác. Thông thường tội phạm được thực hiện trong trường hợp (bằng cách) lợi dụng nghề nghiệp - Có hoặc không sử dụng vũ khí, hung khí khác, cụ thể là: + Không sử dụng vũ khĩ hoặc hung khí: Trường hợp này người phạm tội chủ yếu sử dụng sức mạnh cơ thể của mình tác động lên cơ thể của nạn nhân hoặc đẩy nạn nhân vào điều kiện không thể sống được như đấm, đá, bóp cổ hoặc dùng các thủ đoạn khác như đẩy xuống sông + Có sử dụng vũ khí, hung khí hoặc các tác nhân gây chết người khác. Trường hợp này người phạm tội có sử dụng các công cụ phạm tội như: Súng, lựu đạn, bom, mìn, dao, búa, gậy gộc, hoặc các tác nhân gây chết khác như thuốc độc, điện 10
16. - Hành vi giết người được thể hiện dưới hình thức dùng vũ lực hoặc không dùng vũ lực, cụ thể là: + Dùng vũ lực: Được hiểu là trường hợp người phạm tội đã sử dụng sức mạnh vật chất (có hoặc không có công cụ, phương tiện phạm tội ) tác động lên thân thể nạn nhân. Việc dùng vũ lực có thể được thể hiện bằng các hình thức sau: *Thực hiện trực tiếp như dùng tay, chân để đánh đá, bóp cổ, *Thực hiện gián tiếp thông qua phương tiện vật chất (có công cụ, phương tiện phạm tội) như: Dùng dao để đâm, chém, dùng súng bắn, + Không dùng vũ lực: Nghĩa là dùng các thủ đoạn khác mà không sử dụng sức mạnh vật chất để tác động lên cơ thể nạn nhân như: Dùng thuốc độc để đầu độc nạn nhân, gài bẫy điện để nạn nhân vướng vào b) Về hậu quả: Các hành vi nêu trên thông thường gây hậu quả trực tiếp là làm người khác chết (tức là chấm dứt sự sống của người khác). Tuy nhiên chỉ cần hành vi mà người phạm tội đã thực hiện có mục đích làm chấm dứt sự sống của người khác (hay làm cho người khác chết) thì được coi là cấu thành tội giết người cho dù hậu quả chết người có xảy ra hay không. Tuy nhiên một số trường hợp việc dùng vũ lực không gây ra hậu quả trực tiếp làm nạn nhân chết mà chỉ có tác dụng đẩy nạn nhân vào tình trạng nguy hiểm đến tính mạng và tử vong (như xô nạn nhân xuống sông và bỏ mặc cho đến chết hoặc đạp nạn nhân ra ngoài đường đang có nhiều xe ôtô chạy dẫn đến bị xe cán chết ) theo chúng tôi vẫn phải bị truy cứu trách nhiệm hình sự về tội giết người nếu chứng minh được người thực hiện hành vi đó có mục đích giết người. Đây có thể xem là hậu qua gián tiếp. * Khách thể: Hành vi nêu trên đã xâm phạm đến tính mạng của người khác (quyền được bảo vệ về tính mạng). Khách thể của tội giết người là quyền được tôn trọng và bảo vệ tính mạng của con người (đang sống). Cần chú ý: Thai nhi không được xem là một con người đang sống cho đến khi được sinh ra và còn sống, cho nên việc "giết" một bào thai không được xem là hành vi giết người mà chỉ được xem là hành vi cố ý gây thương tích hoặc là tình tiết tăng nặng trong trường hợp giết người là phụ nữ mà biết là người đó đang mang thai. * Mặt chủ quan: Người phạm tội đã thực hiện tội phạm này với lỗi cố ý (được 11
17. thể hiện bằng lỗi cố ý trực tiếp hoặc cố ý gián tiếp). Mặc dù giết người không phải là dấu hiệu cấu thành bắt buộc nhưng trong một số trường hợp vẫn được xem xét như một dấu hiệu bắt buộc của mặt chủ quan để làm căn cứ phân biệt với một số trường hợp sau: - Gây thương tích dẫn đến giết người. Trong trường hợp này người phạm tội không có mục đích giết người. - Nạn nhân bị tấn công bằng các hoá chất có độc tính mạnh (như axit, thuốc chuột) hoặc bằng các hung khí nguy hiểm (như dao nhọn, lưỡi lê, ) vào các vị trí hiểm yếu trên cơ thể nhưng chỉ bị thương tích hoặc bị tổn hại sức khoẻ (không chết) hoặc không bị thương tích, trường hợp này cần xác định mục đích tấn công là gì, nếu có mục đích nhằm giết người khác thì phải bị truy cứu TNHS về tội giết người nhưng thuộc trường hợp phạm tôi chưa đạt. Tuy nhiên nếu không có mục đích giết người thì họ chỉ phải chịu TNHS về tôi cố ý gây thương tích (nếu có). - Nạn nhân bị vướng bẫy điện dẫn đến tử vong. Trường hợp này cần phân biệt là: nếu dùng bẫy điện với mục đích để chống trộm (tức đối tượng bị tác động được nhắm tới là con người) thì phải chịu TNHS về tội giết người; nếu dùng bẫy điện với mục đích là để diệt chuột (tức là đối tượng bị tác động nhắm tới không phải là con người thì không phải chịu TNHS về tội giết người mà có thể bị truy cứu TNHS về tội vô ý làm chết người. * Chủ thể của tội giết người là chủ thể thường, nghĩa là những người có năng lực trách nhiệm hình sự và đạt độ tuổi luật định đều có khả năng trở thành chủ thể của tội giết người. Theo quy định của Bộ luật hình sự, thì người từ đủ 14 tuổi trở lên có năng lực TNHS về tội rất nghiêm trọng do cố ý hoặc tội đặc biệt nghiêm trọng. Từ 16 tuổi trở lên: Chịu TNHS về mọi tội phạm. Trên thực tế, tội giết người có những biểu hiện gần giống với tội phạm khác có yếu tố dùng vũ lực gây thương tích hoặc gây chết người. Do đó, cần có sự phân biệt. - Phân biệt giữa tội giết người ở giai đoạn phạm tội chưa đạt (hậu quả chết người chưa xảy ra nằm ngoài ý muốn của người phạm tội) với tội cố ý gây thương tích cho người khác nhưng dẫn đến hậu quả chết người. Hai trường hợp phạm tội này có điểm giống nhau là cùng gây thương tích cho người khác. Điểm khác nhau cơ bản là 12
18. trong trường hợp phạm tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại sức khoẻ của người khác là người phạm tội chỉ mong muốn hoặc bỏ mặc cho hậu quả gây thương tích xảy ra. Còn trường hợp phạm tội giết người chưa đạt là người phạm tội mong muốn hậu quả xảy ra, hậu quả chết người không xảy ra là ngoài ý muốn của họ. - Phân biệt giữa tội giết người đã hoàn thành (hậu quả chết người đã xảy ra) với tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại của người khác dẫn đến chết người. Hai trường hợp trên có điểm giống nhau là cùng gây ra hậu quả chết người. Điểm khác nhau giữa chúng là đối với hành vi cố ý gây thương tích dẫn đến chết người, người phạm tội chỉ mong muốn hậu quả thương tích xảy ra chứ không mong muốn làm chết người và cũng không có ý thức bỏ mặc hậu quả chết người xảy ra. Còn đối với tội giết người, người phạm tội biết rõ hành vi của mình là tước đoạt mạng sống của người khác một cách trái pháp luật và hậu quả chết người xảy ra. Điểm khác nhau về ý thức chủ quan nêu trên được xác định qua các tình tiết biểu hiện ra bên ngoài như phương pháp, phương tiện thực hiện tội phạm, vị trí tác động, trình độ nhận thức, tính cách, mối quan hệ giữa người phạm tội với người bị hại Thực tiễn, phải định tội giết người nếu trong khi hành động, người phạm tội có những hành động cố ý, và hành động có khả năng làm chết người như dùng vật nhọn, sắc, cứng, chém hoặc đâm, đánh mạnh vào những chỗ hiểm yếu trên cơ thể nạn nhân như đầu, ngực, bụng, hoặc cố ý đánh cho nạn nhân thương tích nặng để rồi sau đó bệnh chết. - Hành vi phá thai không gọi là giết người. Nếu giết phụ nữ biết là có thai thì không phải là giết nhiều người mà là tình tiết định khung tăng nặng. - Người bị giết trước khi đó phải là con người tự nhiên, sinh học, còn sống. Nếu “giết” một người đã chết hoặc người máy thì hành vi đó không phải là hành vi phạm tội giết người, vì tội giết người là tội xâm phạm đến tính mạng của con người. Tuy nhiên, nếu tưởng nhầm xác chết là người đang còn sống (người phạm tội sai lầm về đối tượng mà có hành vi phạm tội giết người thì vẫn coi là phạm tội. Trong trường hợp nạn nhân dù sắp chết mà có hành vi giết họ thì cũng coi là phạm tội giết người) Từ những phân tích trên, có thể rút ra khái niệm về hoạt động chứng minh trong giai đoạn điều tra tội giết người như sau: “Hoạt động chứng minh trong giai đoạn điều tra tội giết người là hoạt động của những chủ thể tiến hành tố tụng ở giai 13