Luận văn Chứng minh trong điều tra vụ án mua bán trái phép chất ma túy theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn tại Thành phố Hồ Chí Minh

Nội dung text: Luận văn Chứng minh trong điều tra vụ án mua bán trái phép chất ma túy theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn tại Thành phố Hồ Chí Minh

1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI TÔ LÂM HỮU NAM CHỨNG MINH TRONG ĐIỀU TRA VỤ ÁN MUA BÁN TRÁI PHÉP CHẤT MA TÚY THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM TỪ THỰC TIỄN TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Chuyên ngành: Luật hình sự và Tố tụng hình sự Mã số: 60.38.01.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC TS. NGUYỄN TRUNG THÀNH HÀ NỘI - 2016
2. MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chƣơng 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ CHỨNG MINH 6 TRONG ĐIỀU TRA VỤ ÁN MUA BÁN TRÁI PHÉP CHẤT MA TÚY 1.1. Khái niệm và đặc điểm của chứng minh trong điều tra vụ án mua bán 6 trái phép chất ma túy 1.2. Các hoạt động chứng minh cụ thể trong điều tra vụ án mua bán trái 13 phép chất ma túy 1.3. Đối tượng, giới hạn và phạm vi chứng minh trong điều tra vụ án mua 20 bán trái phép chất ma túy 1.4. Mục đích, ý nghĩa của quá trình chứng minh trong điều tra vụ án mua 24 bán trái phép chất ma túy Chƣơng 2: THỰC TRẠNG QUY ĐỊNH PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VỀ 27 CHỨNG MINH TRONG ĐIỀU TRA VỤ ÁN MUA BÁN TRÁI PHÉP CHẤT MA TÚY 2.1. Quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự 2003 về chứng minh trong điều 27 tra vụ án mua bán trái phép ma túy 2.2. Quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 về chứng minh trong điều 49 tra vụ án mua bán trái phép ma túy CHƢƠNG 3: THỰC TRẠNG GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ 54 CHỨNG MINH TRONG ĐIỀU TRA VỤ ÁN MUA BÁN TRÁI PHÉP MA TÚY 3.1. Thực trạng quá trình chứng minh các vụ án mua bán ma túy ở Thành 54 phố Hồ Chí Minh từ 2010 đến 2015 3.2. Phương hướng và một số giải pháp nâng cao hiệu quả chứng minh 69 trong điều tra vụ án mua bán trái phép chất ma túy tại Thành Phố Hồ Chí Minh KẾT LUẬN 79 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 81
3. DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLHS : Bộ luật hình sự BLTTHS : Bộ luật tố tụng hình sự TAND : Tòa án nhân dân TANDTC : Tòa án nhân dân tối cao CSPCTP : Cảnh sát phòng chống tội phạm MT : Ma túy TTHS : Tố tụng hình sự VAHS : Vụ án hình sự MBTPCMT : Mua bán trái phép chất ma túy VAMBTPCMT : Vụ án mua bán trái phép chất ma túy VAMT : Vụ án ma túy VKSND : Viện kiểm sát nhân dân VKSNDTC : Viện kiểm sát nhân dân tối cao XHCN : Xã hội chủ nghĩa
4. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài Chứng minh trong điều tra vụ mua trái phép chất ma túy theo pháp luật Tố tụng hình sự là một vấn đề phức tạp, vừa mang tính lý luận, tính thực tiễn đồng thời có tính quyết định trong việc xác định sự thật khách quan của VAMBTPCMT. Việc nhận thức đúng và đầy đủ lý luận về chứng cứ nói chung trong đó có quá trình chứng minh trong VAMBTPCMT sẽ bảo đảm cho hoạt động của các cơ quan tiến hành tố tụng trong các giai đoạn điều tra, truy tố, xét xử được khánh quan, chính xác, không để lọt tội phạm, không làm oan, đối với người vô tội. Bộ luật tố tụng hình sự Việt Nam và nhiều nước trên thế giới đều có qui định về chứng cứ và quá trình chứng minh trong tố tụng hình sự, trong đó chế định chứng cứ giữ vai trò hết sức quan trọng là căn cứ, phương tiện duy nhất để phục vụ quá trình chứng minh vụ án. Tuy nhiên, vấn đề nghiên cứu làm rõ cơ sở lý luận để áp dụng qui định của pháp luật vào quá trình chứng minh trong VAMBTPCMT của cơ quan tiến hành tố tụng rất ít được quan tâm nghiên cứu. Bên cạnh đó, Bộ luật tố tụng hình sự qui định về vấn đề này ở một chừng mực nào đó còn chưa cụ thể và chặt chẽ. Mặt khác, trong khoa học luật tố tụng hình sự không ít vấn đề về quá trình chứng minh và các chế định liên quan đến nó còn chưa thống nhất về cách hiểu, thậm chí có những quan điểm trái ngược nhau. Trong thực tiễn hoạt động đấu tranh phòng, chống tội phạm, đặc biệt trong giai đoạn hiện nay, tình hình tội phạm đang diễn ra hết sức phức tạp, thủ đoạn gây án và che giấu tội phạm của kẻ phạm tội ngày càng tinh vi, xảo quyệt hơn. Thời gian vừa qua Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án là các cơ quan được Nhà nước giao cho nghĩa vụ chứng minh các VAMBTPCMT, đã thực hiện quá trình chứng minh trong các vụ này và thu được những kết quả tốt. Nhiều vụ trọng án ma túy mà dư luận cả nước quan tâm đã được các cơ quan tiến hành tố tụng xử lý kịp thời, đảm bảo công minh, đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, góp phần giữ vững ổn định tình hình kinh tế, chính trị và trật tự an toàn xã hội của TP.Hồ Chí Minh. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều vụ án mà Cơ quan điều tra giải quyết chưa được triệt để, quá trình chứng minh xác định sự thật vụ án còn có nhiều sai sót, dẫn đến việc điều tra, truy tố, xét 1
5. xử không đúng người, đúng tội và nhiều trường hợp để lọt tội phạm, từ đó cho thấy, việc nhận thức và áp dụng pháp luật về quá trình chứng minh trong VAMBTPCMT của một số chủ thể tố tụng hình sự chưa được triệt để. Việc nghiên cứu chứng minh trong VAMBTPCMT ở TP.Hồ Chí Minh là một nội dung hết sức quan trọng có ý nghĩa cả về mặt khoa học và thực tiễn, làm cho hoạt động đấu tranh phòng chống tội phạm về ma túy đạt hiệu quả cao, giúp cho các cơ quan tiến hành tố tụng và người tiến hành tố tụng làm rõ sự thật khách quan của vụ án một cách nhanh chóng, chính xác, đáp ứng được yêu cầu của Đảng và Nhà nước. Chính vì vậy, tác giả đã chọn đề tài "Chứng minh trong điều tra vụ án mua bán trái phép chất ma túy theo pháp luật Tố tụng hình sự tại TP.Hồ Chí Minh" làm luận văn thạc sĩ. 2. Tình hình nghiên cứu của đề tài Quá trình chứng minh trong VAMBTPCMT là một đề tài khó, phức tạp, còn tồn tại nhiều cả về lý luận và thực tiễn cần được nghiên cứu làm rõ, nhưng cho đến nay số tài liệu nghiên cứu về vấn đề này còn rất ít, chưa cập nhật những điểm mới của BLHS và BLTTHS năm 2015, cụ thể như: Luận văn cao học: Quá trình chứng minh trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự của thạc sĩ Nguyễn Thanh Hòe năm 1997; luận án tiến sĩ luật học: Thu thập, đánh giá và sử dụng chứng cứ trong điều tra vụ án hình sự ở Việt Nam hiện nay của tiến sĩ Nguyễn Văn Đương năm 2000; Luận văn tiến sĩ luật học: Quá trình chứng minh trong vụ án hình sự ở TP.Hồ Chí Minh của Nguyễn Văn Du, 2006 Các nhà khoa học và một số tác giả cũng đã quan tâm đến một số khía cạnh nội dung của quá trình chứng minh trong vụ án và đã đề cập trong một số giáo trình, sách, tài liệu, tạp chí chuyên ngành như: Giáo trình luật tố tụng hình sự Việt Nam (chương VI, mục 6), thầy Võ Khánh Vinh chủ biên Tuy nhiên, các công trình nghiên cứu và các bài viết trên chỉ thể hiện ở một phần, ở một khía cạnh trong mỗi giai đoạn của quá trình giải quyết vụ án mà chưa có một công trình nghiên cứu nào đảm bảo được tính lôgíc, hệ thống, sâu sắc, toàn diện về quá trình chứng minh trong VAMBTPCMT. Từ thực tiễn điều tra, truy tố, xét xử các VAMBTPCMT tại TP.Hồ Chí Minh đặt ra yêu cầu đòi hỏi phải nghiên cứu một cách toàn diện và có hệ thống vấn đề lý luận 2
6. và thực tiễn của quá trình chứng minh trong VAMBTPCMT cụ thể tại TP.HCM nói riêng và ở nước ta nói chung. Đây là vấn đề hết sức cần thiết, nhằm không ngừng hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam, trên cơ sở đó tạo nền tảng cho Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án khắc phục thiếu sót nhằm áp dụng pháp luật chính xác, xử lý công minh đảm bảo công bằng, đáp ứng được yêu cầu cải cách tư pháp của Đảng và Nhà nước trong giai đoạn hiện nay và tương lai. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích của luận văn là làm rõ những vấn đề lý luận và thực tiễn của quá trình chứng minh trong điều tra VAMBTPCMT ở TP.Hồ Chí Minh nhằm xác định sự thật khách quan của vụ án. Muốn đạt được mục đích này điều quan trọng trước tiên là Cơ quan điều tra phải xác định được những vấn đề cần chứng minh trong mua bán trái phép chất ma túy. Các tình tiết của những vấn đề cần phải chứng minh trong mua bán trái phép chất ma túy là hết sức đa dạng và phong phú, nhưng vấn đề chủ yếu cần xác định là các cơ quan điều tra bằng các biện pháp khoa học mà luật tố tụng hình sự qui định để xác định chân lý khách quan của vụ án, muốn vậy phải chứng minh được đầy đủ các tình tiết có liên quan đến vụ án. Vì vậy, luận văn tập trung nghiên cứu làm rõ một cách toàn diện và có hệ thống dưới góc độ lý luận và thực tiễn quá trình chứng minh trong VAMBTPCMT ở TP.HCM nhằm: Làm sáng tỏ những vấn đề có ý nghĩa phương pháp luận của quá trình chứng minh mua bán trái phép chất ma túy ở TP.HCM; Góp phần hoàn thiện hệ thống lý luận về quá trình chứng minh trong mua bán trái phép chất ma túy, hạn chế những sai sót khi giải quyết các VAMBTPCMT; Làm rõ cơ sở khoa học, căn cứ pháp lý của quá trình chứng minh mua bán trái phép chất ma túy ở TP.HCM ; Nghiên cứu làm sáng tỏ các nội dung: quá trình chứng minh mua bán trái phép chất ma túy, chứng cứ, đối tượng chứng minh, giới hạn chứng minh, chủ thể của quá trình chứng minh, quá trình thu thập, kiểm tra, đánh giá, sử dụng chứng cứ trong vụ án, phân tích bản chất từng giai đoạn của quá trình chứng minh vụ án; Làm rõ thực trạng chứng minh v mua bán trái phép chất ma túy của các cơ quan tiến hành tố tụng, chỉ ra những nguyên nhân, thiếu sót đã mắc phải, từ đó đưa ra những giải pháp khả thi để hoàn thiện quá trình chứng minh trong vụ án ở TP.HCM. 3
7. Để đạt được mục đích nêu trên, quá trình nghiên cứu luận văn phải giải quyết một số nhiệm vụ như: nghiên cứu lý luận về quá trình chứng minh trong mua bán trái phép chất ma túy giai đoạn điều tra tại các tài liệu ở TP.Hồ Chí Minh; nghiên cứu đánh giá thực trạng quá trình chứng minh vụ án của các cơ quan tiến hành tố tụng ở TP.Hồ Chí Minh thời gian vừa qua. Từ kết quả nghiên cứu đó, luận văn làm phong phú thêm kho tàng lý luận của khoa học tố tụng hình sự ở TP.Hồ Chí Minh, đồng thời đề xuất một số giải pháp có ý nghĩa thực tiễn và lý luận về quá trình chứng minh trong mua bán trái phép chất ma túy, nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động của các cơ quan tiến hành tố tụng và những người tiến hành tố tụng trong mua bán trái phép chất ma túy. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Luận văn nghiên cứu lý luận cơ bản về quá trình chứng minh trong pháp luật tố tụng hình sự, nghiên cứu về đặc điểm, bản chất và nội dung của hoạt động chứng minh trong mua bán trái phép chất ma túy ở TP.Hồ Chí Minh trong những năm qua. Luận văn cũng nêu rõ các kết quả đạt được, một số ưu điểm, cùng một số mặt còn tồn tại trong quá trình chứng minh mua bán trái phép chất ma túy của các cơ quan điều tra ở TP.Hồ Chí Minh và đưa ra một số kiến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật, nâng cao hiệu quả của quá trình chứng minh trong VAMBTPCMT ở TP.Hồ Chí Minh. Phạm vi nghiên cứu của luận văn là quá trình chứng minh trong điều tra VAMBTPCMT trên cơ sở hoạt động thực tiễn của các cơ quan tiến hành tố tụng từ những năm 2010 trở lại đây. 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu Cơ sở lý luận của đề tài là quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin về con đường nhận thức nói chung và khả năng nhận thức chân lý trong tố tụng hình sự nói riêng. Đề tài được nghiên cứu trên cơ sở vận dụng chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử của triết học Mác - Lênin.Các phương pháp chủ yếu được sử dụng để nghiên cứu nhằm làm sáng tỏ nội dung đề tài bao gồm: phương pháp phân tích tổng hợp, phương pháp so sánh đối chiếu, phương pháp điều tra, phương pháp tọa đàm trao đổi, phương pháp thống kê, lịch sử, lôgíc Những luận điểm khoa học trong luận văn của tác giả được nghiên cứu và phát triển trên các công trình nghiên cứu của các nhà khoa học pháp lý ở nước ta. 4
8. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Luận văn có ý nghĩa về lý luận và thực tiễn. Trước hết, đây là một công trình chuyên khảo đầu tiên trong khoa học pháp lý TP.Hồ Chí Minh nghiên cứu một cách đầy đủ, toàn diện và có hệ thống về quá trình chứng minh trong VAMBTPCMT ở TP.Hồ Chí Minh. Kết quả nghiên cứu của luận văn góp phần phát triển lý luận về quá trình chứng minh trong VAMBTPCMT ở TP.Hồ Chí Minh và ở nước ta. Luận văn đưa ra được các luận cứ khoa học, xây dựng một cách tổng thể về nội dung, các bước và các giải pháp về quá trình chứng minh trong VAMBTPCMT. Kết quả nghiên cứu của luận văn có thể được khai thác sử dụng trong công tác nghiên cứu của các cơ sở đào tạo chuyên ngành luật, cơ quan tiến hành tố tụng, đồng thời có thể dùng làm tài liệu tham khảo trong quá trình xây dựng và sửa đổi Bộ luật hình sự 2015, Bộ luật tố tụng hình sự 2015 và các văn bản dưới luật do các cơ quan tiến hành tố tụng hình sự ban hành. Kết quả nghiên cứu, đề xuất kiến nghị của luận văn chính là kết quả nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn. Những người tiến hành tố tụng và những người tham gia tố tụng có thể nghiên cứu để khai thác nhằm áp dụng pháp luật vào thực tiễn, nâng cao chất lượng hiệu quả trong hoạt động tố tụng hình sự. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chương, 9 mục. 5
9. Chƣơng 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ CHỨNG MINH TRONG ĐIỀU TRA VỤ ÁN MUA BÁN TRÁI PHÉP CHẤT MA TÚY 1.1. Khái niệm và đặc điểm của chứng minh trong điều tra VAMBTPCMT 1.1.1. Khái niệm chứng minh trong điều tra VAMBTPCMT Theo giáo trình của Học viên Cảnh sát nhân dân xác định “tội phạm về ma túy là những hành vi nguy hiểm cho xã hội có liên quan đến ma túy được quy định trong Bộ luật hình sự, do người có năng lực trách nhiệm hình sự thực hiện một cách cố ý hoặc vô ý. Hay nói cách khác, tội phạm về ma túy là hành vi nguy hiểm cho xã hội, có lỗi, trái pháp luật hình sự và phải chịu hình phạt”. Và Luật hình sự và khoa học pháp lý của nước ta đã cho rằng mua bán trái phép chất ma túy thể hiện các hành vi cụ thể là : Bán trái phép chất ma túy cho người khác; mua chất ma túy nhằm bán trái phép cho người khác, vận chuyển chất ma túy để bán trái phép cho người khác; xin chất ma túy nhằm bán trái phép cho người khác; dùng chất ma túy để trao đổi, thanh toán, trái phép; tàng trữ chất ma túy nhằm bán trái phép; dùng tài sản (không phải là tiền) đem trao đổi, thanh toán lấy chất ma túy để bán lại trái phép cho người khác. Nếu người nào đó có hành vi chào bán trái phép chất ma túy, thoả thuận mua bán về giá cả, địa điểm thời gian để tiến hành việc mua bán nhưng chưa thực hiện được việc bán thì cấu thành tội phạm này ở giai đoạn chuẩn bị phạm tội. Như vậy tất cả hành vi trên được xem là hành vi mua bán trái phép chất ma túy, và người thực hiện hành vi trên được xem là phạm tội về mua bán trái phép chất ma túy. Đấu tranh phòng chống tội phạm ma túy nói riêng và đấu tranh phòng chống tội phạm nói chung là nhiệm vụ quan trọng cấp bách của Nhà nước ta trong giai đoạn hiện nay. Xuất phát từ những hậu quả nặng nề mà nó mang lại cho xã hội, Nhà nước ta đã xác định phải xây dựng một hệ thống pháp luật TTHS của Việt Nam gắn với sự chỉ đạo đúng đắn của Đảng và bám sát sự phát triển của thời đại, TTHS là công cụ pháp lý sắc bén nhằm đấu tranh phòng chống tội phạm về ma túy, để bảo vệ chế độ XHCN, bảo vệ những quyền và lợi ích hợp pháp của công dân. Quá trình đấu tranh phòng chống tội phạm ma túy rất quan trọng, luôn luôn đòi hỏi phải đảm bảo nhiều yếu tố mang tính nguyên tắc: Phải đảm bảo ngăn chặn 6
10. kịp thời hành vi phạm tội và tránh những hậu quả xảy ra cho cộng đồng; Trừng trị đúng tội và đúng mức độ nguy hiểm của người phạm tội, không để lọt tội phạm, không làm oan người vô tội hoặc xâm phạm những lợi ích hợp pháp của công dân, cải tạo giáo dục người phạm tội thành người có ích cho xã hội. Vì vậy, BLHS xác định rõ những hành vi được xem là tội phạm mua bán trái phép ma túy. Cùng với những qui định của BLHS, việc phát hiện xử lý các tội phạm còn phải được tiến hành theo những thủ tục và trình tự do Bộ luật TTHS qui định, trong đó các qui định liên quan đến quá trình chứng minh vụ án hình sự chiếm một vai trò quan trọng và quyết định đòi hỏi cần có sự tuân thủ nghiêm ngặt nhằm đạt được mục đích cuối cùng là giải quyết đúng đắn vụ án. Chứng minh trong VAMBTPCMT là hoạt động đặc thù đối với một loại tội phạm cụ thể, đồng thời là phạm trù bao hàm rất nhiều hoạt động có nội dung liên quan đến khoa học pháp lý tố tụng. Trong đó bao gồm việc sử dụng chứng cứ làm phương tiện của việc chứng minh nhằm xác định các tình tiết có ý nghĩa đối với việc giải quyết đúng đắn vụ án, bao gồm cả toàn bộ quá trình chứng minh (thu tập, kiểm tra, đánh giá và sử dụng chứng cứ), xác định đối tượng chứng minh, phạm vi chứng minh, giới hạn chứng minh và nghĩa vụ chứng minh đối với vụ án. Trong vụ án về tội phạm ma túy, chúng ta cần phải nhận thức đúng đắn về các vấn đề nêu trên, tránh nhầm lẫn giữa các phạm trù trong chứng minh và sử dụng chứng cứ làm phương tiện chứng minh một cách hiệu quả. Quá trình chứng minh trong một vụ án bắt đầu từ khi có quyết định khởi tố vụ án bao gồm nhiều hoạt động khác nhau của các cơ quan tiến hành tố tụng khác nhau như: Hoạt động điều tra, hoạt động truy tố và hoạt động xét xử. Mỗi hoạt động đó đều hàm chứa các hành vi tố tụng khác nhau. Cụ thể đối với giai đoạn điều tra: Hoạt động điều tra với tính chất là một giai đoạn tố tụng do Cơ quan điều tra tiến hành, được bắt đầu từ khi khởi tố vụ án và kết thúc thời điểm làm rõ nội dung vụ án, đối tượng gây án, khởi tố bị can và chuyển viện kiểm sát. Hoạt động bao gồm các hành vi tố tụng đặc trưng như: Bắt tạm giam bị can, khám xét, hỏi cung bị can, ghi lời khai người làm chứng, người bị hại, tiến hành đối chất, nhận dạng v.v nhằm làm rõ đối tượng chứng minh trong giai đoạn điều tra. Tất cả các hành vi tố tụng cụ 7
11. thể đó nhằm đến một mục đích cuối cùng và cao nhất đó là chứng minh chân lý khách quan của vụ án hình sự. Quá trình điều tra, truy tố và xét xử chính là toàn bộ quá trình chứng minh trong VAMBTPCMT. Và chứng minh trong điều tra VAMBTPCMT là giai đoạn đầu tiên của quá trình chứng minh, nó bắt đầu từ khi khởi tố vụ án và kết thúc thời điểm làm rõ nội dung vụ án, đối tượng gây án và khởi tố bị can. Giai đoạn này tập trung vào các hoạt động tố tụng do Cơ quan điều tra tiến hành và đặc trưng với các hoạt động: thu tập tài liệu và dùng làm chứng cứ pháp lý để xác định người thực hiện hành vi phạm tội cũng như các tình tiết khác về thời gian, địa điểm và hành vi phạm tội, lấy lời khai người tố giác tội phạm, những người có liên quan, lấy lời khai người làm chứng, người bị bắt, biên bản khám nghiệm hiện trường, trưng cầu giám định, nhận dạng, đối chất, các lệnh bắt, khám xét, thu giữ bảo quản tang, tài vật v.v Ở giai đoạn này có nhiều tình huống, tính chất, đặc điểm khác nhau, chính vì vậy nhiệm vụ chính của hoạt động trong giai đoạn điều tra là thu thập, kiểm tra, đánh giá và sử dụng chứng cứ nhằm xác định rõ: phạm vi chứng minh, Đối tượng chứng minh, giới hạn chứng minh và tạo điều kiện thuận lợi cho quá trình truy tố, xét xử. Chứng minh là quá trình xác định sự thật khách quan, là một quá trình nhận thức cái chưa biết, đi từ chưa biết đến biết, một quá trình tuân theo các quy luật của phép duy vật biện chứng. Quá trình này là một quá trình nhận thức chân lý, một quá trình phản ánh biện chứng các sự vật và hiện tượng của thế giới vật chất vào trong ý thức con người, trên cơ sở thực tiễn. Do đó chứng minh trong vụ án là quá trình nhận thức về vụ án được các chủ thể tiến hành tố tụng thực hiện nhằm xác định chân lý khách quan của vụ án. Tức là xác định sự phù hợp đầy đủ, chính xác của sự kiện phạm tội và tất cả các tình tiết khác của vụ án để làm rõ mức độ trách nhiệm của người đã thực hiện hành vi phạm tội, hoặc khẳng định ngược lại là tội phạm không được thực hiện trong thực tế, người bị truy cứu trách nhiệm hình sự không có lỗi. Việc nhận thức chân lý khách quan của vụ án ma túy là một quá trình hết sức phức tạp được tạo bởi các hoạt động thu thập, kiểm tra, đánh giá các chứng cứ do các chủ thể tiến hành tố tụng thực hiện phù hợp với các qui định của BLTTHS Việt Nam; quá trình này được thừa nhận là 8
12. một quá trình nhận thức. Vì vậy quá trình chứng minh tội phạm ma túy cũng phải tuân thủ những qui luật chung của quá trình nhận thức hiện thực khách quan. Tuy nhiên, nghiên cứu Bộ luật TTHS 2003 và các văn bản pháp luật của Nhà nước ta, chúng tôi chưa thấy có một định nghĩa cụ thể về chứng minh, cũng như quá trình chứng minh trong điều tra VAMBTPCMT. Trong quá trình thực hiện hoạt động tố tụng, Cơ quan điều tra khi điều tra và giải quyết các VAMBTPCMT cần phải chứng minh những sự việc có liên quan đến hành vi phạm tội để khẳng định rằng: hành vi mua bán trái phép ma túy đã được thực hiện, xác định đúng người đã thực hiện tội phạm và người đó phải chịu trách nhiệm về hành vi đã thực hiện. Tất cả các sự kiện và tình tiết của vụ án cần phải xác định phù hợp với hiện thực khách quan, tức là phải làm sáng tỏ các sự kiện và tình tiết đã xảy ra trong thực tế. Để đạt được mục tiêu này, các Cơ quan điều tra về tội phạm ma túy phải dựa vào các chứng cứ để chứng minh rõ tội phạm đã xảy ra, xác định lỗi của bị can, bị cáo, tức là chứng minh người thực hiện hành vi phạm tội và họ phải chịu trách nhiệm trước pháp luật về hành vi phạm tội đó. Trên cơ sở những qui định của pháp luật TTHS Việt Nam và các văn bản pháp luật khác về điều tra và thực tiễn có thể hiểu: Chứng minh trong điều tra VAMBTPCMT là quá trình mà các cơ quan điều tra, cán bộ điều tra có thẩm quyền thực hiện hoạt động nhận thức chân lý về vụ án ma túy. Việc nhận thức về vụ án ma túy là việc phản ánh một cách khách quan toàn bộ diễn biến về vụ án, hay nói cách khác là tái dựng lại được một bức tranh toàn cảnh, chính xác về vụ án ma túy đã xảy ra. Để đạt được điều này, cơ quan điều tra phải thực hiện các biện pháp do pháp luật TTHS quy định, làm sáng tỏ tất cả mọi vấn đề có trong vụ án ma túy. Việc nghiên cứu các sự kiện, tình tiết của vụ án được tiến hành dựa trên cơ sở "chứng cứ là những gì có thật, được thu thập theo trình tự do bộ luật này quy định, mà Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát và Tòa án dùng làm căn cứ xác định có hay không có hành vi phạm tội, người thực hiện hành vi phạm tội, cũng như tình tiết khác cần thiết cho việc giải quyết đúng đắn vụ án". Chỉ có dựa vào chứng cứ thì mới làm sáng tỏ được tội phạm, chỉ rõ được người thực hiện hành vi phạm tội, chỉ có dựa vào chứng cứ thì cán bộ điều tra mới có căn cứ để đưa ra kết luận của mình về tội phạm, về tính có lỗi của bị can, bị cáo và những vấn đề khác có liên quan đến vụ án ma túy. 9
13. Chứng minh trong điều tra VAMBTPCMT phải tuân theo những quy tắc lôgíc nhất định như việc nhận thức mọi hiện tượng của hiện thực. Trước tiên cần thu thập tài liệu thực tế nhất định, tiếp đến tài liệu đó cần được phân tích, được phân ra từng phần, làm sáng tỏ từng chi tiết cụ thể, từng mặt của các sự kiện cần được nghiên cứu xem xét; sau đó sẽ rút ra được những kết luận khái quát tổng hợp về các sự kiện đã được nghiên cứu. Trên cơ sở các sự kiện đã được xem xét xây dựng nên những giả thiết chứng minh, rồi sau đó được kiểm tra, đánh giá thận trọng, tỉ mỉ, nghiên cứu một cách kỹ lưỡng, từ những thông tin, sự kiện riêng lẻ đến những sự kiện chung nhất và cả bằng tư duy suy diễn, từ đó đi đến những kết luận cụ thể đối với các sự kiện, tình tiết cụ thể và các dấu hiệu của nó. Nhận thức về chứng minh trong điều tra VAMBTPCMT là công việc tư duy của Điều tra viên đối với tài liệu, chứng cứ đã thu thập được, đồng thời chính là tổng thể các hoạt động được Điều tra viên tiến hành hướng tới việc thu thập, kiểm tra và đánh giá chứng cứ. Như vậy, chứng minh trong vụ án ma túy là quá trình nhận thức các sự kiện, các tình tiết của vụ án ma túy, quá trình nhận thức này phải đảm bảo sử dụng các biện pháp khoa học vì từ đó sẽ rút ra những kết luận, quyết định có liên quan tới những giá trị rất lớn như: Quyền và lợi ích của Nhà nước, tự do, danh dự, nhân phẩm của con người. Vì vậy, quá trình chứng minh trong điều tra VAMBTPCMT phải đảm bảo tính khoa học chặt chẽ của phương pháp phán đoán, suy luận được ứng dụng đặc biệt cần thiết và sâu sắc, đồng thời phải đảm bảo chặt chẽ hơn so với hoạt động nghiên cứu, tư duy, suy luận trong công tác nghiên cứu khoa học. Quá trình chứng minh trong giai đoạn điều tra theo luật TTHS là tổng thể những hoạt động của cơ quan điều tra, điều tra viên được thực hiện theo một trật tự nhất định áp dụng đúng các quy định của pháp luật TTHS, dựa trên cơ sở những tài liệu, chứng cứ và những tình tiết khác liên quan đến vụ án, để khẳng định có hay không có một tội phạm xảy ra, tính có lỗi hay không có lỗi của một người nào đó, đồng thời xác định những tình tiết có liên quan đến trách nhiệm hình sự của người thực hiện tội phạm. Chính từ quá trình đó mà chất lượng, giá trị chứng minh của các thông tin được khẳng định và bức tranh về sự kiện phạm tội dần được tái hiện như 10
14. nó vốn có, các cơ sở giải quyết vụ án được hình thành, củng cố. Tổng hợp các hành vi đó tạo thành nội dung của quá trình chứng minh trong điều tra VAMBTPCMT. Như vậy, Chứng minh trong điều tra VAMBTPCMT nói riêng và chứng minh trong điều tra vụ án hình sự nói chung là tổng hợp các hoạt động tố tụng hình sự do chủ thể là các cơ quan điều tra được Nhà nước trao quyền tiến hành theo trình tự được Bộ luật tố tụng hình sự quy định để làm rõ đối tượng, phạm vi, giới hạn chứng minh bằng việc thu thập, kiểm tra, đánh giá, sử dụng chứng cứ nhằm xác định sự thật khách quan của VAMBTPCMT. 1.1.2. Đặc điểm của chứng minh trong điều tra VAMBTPCMT Hoạt động chứng minh trong điều tra VAMBTPCMT chủ yếu thể hiện trong các giai đoạn điều tra, trong đó các cơ quan tiến hành tố tụng áp dụng mọi biện pháp hợp pháp để thu thập chứng cứ, kiểm tra, đánh giá và sử dụng chứng cứ nhằm xác định sự thật của vụ án một cách khách quan, toàn diện và đầy đủ. Mỗi tài liệu được coi là chứng cứ chỉ có giá trị chứng minh khi đảm bảo được tính hợp pháp của nó, tức là các cơ quan tiến hành tố tụng khi thu thập chứng cứ đều phải theo một trình tự, thủ tục mà pháp luật quy định. Ở giai đoạn điều tra, trên cơ sở Luật phòng chống tội phạm về ma túy, Chương XVIII Bộ luật Hình sự thì các hoạt động của điều tra viên phải do pháp luật tố tụng hình sự, pháp lệnh tổ chức điều tra hình sự quy định và điều chỉnh về trình tự thu thập, kiểm tra, đánh giá, sử dụng chứng cứ ở giai đoạn đó, thì chứng cứ mới có giá trị chứng minh. Ở bất kỳ giai đoạn nào trong quá trình điều tra, mà chủ thể tiến hành tố tụng áp dụng các phương pháp thu thập chứng cứ không do BLTTHS quy định thì những thông tin, những tài liệu, sự kiện đó không được coi là chứng cứ để sử dụng vào việc chứng minh trong vụ án ma túy. Chứng cứ là phương tiện duy nhất để các cơ quan tiến hành tố tụng sử dụng trong quá trình chứng minh trong điều tra VAMBTPCMT, tuy nhiên hoạt động thu thập, kiểm tra, đánh giá chứng cứ ở mỗi giai đoạn đều có đặc điểm riêng khác nhau, khi nghiên cứu về quá trình chứng minh trong điều tra VAMBTPCMT thì cần phải làm rõ quá trình chứng minh của giai đoạn điều tra là vấn đề hết sức cần thiết để giúp cho chúng ta hiểu rõ được quá trình chứng minh của từng giai đoạn, từ đó đề ra 11
15. những biện pháp và kế hoạch cụ thể để thu thập chứng cứ một cách phù hợp và hiệu quả. Mỗi giai đoạn của quá trình chứng minh đều hết sức quan trọng và không thể thiếu được trong điều tra VAMBTPCMT, vì vậy chúng tôi cho rằng việc nghiên cứu về giai đoạn thu thập, kiểm tra, đánh giá chứng cứ và sử dụng chứng cứ để chứng minh là các giai đoạn có ý nghĩa cả trên phương diện lý luận và thực tiễn. Bởi lẽ đó, chúng tôi thấy cần phải nghiên cứu và làm rõ đặc điểm từng giai đoạn của quá trình chứng minh trong điều tra VAMBTPCMT. Chứng minh trong giai đoạn điều tra là quá trình chứng minh bắt đầu từ khi vụ án ma túy được khởi tố và kết thúc khi cơ quan có thẩm quyền có bản kết luận điều tra. Việc này thể hiện sự đánh giá, kết luận mang tính pháp lý đầu tiên về sự thật khách quan của vụ án. Giai đoạn này là giai đoạn khởi đầu của quá trình chứng minh làm tiền đề cho các giai đoạn tiếp theo. Hoạt động chứng minh VAMBTPCMT ở trong giai đoạn điều tra thực tế diễn ra không chỉ sau khi có quyết định khởi tố VAHS mà hoạt động này có thể bắt đầu từ khi nhận được tin báo về tội phạm ma túy, vì vậy hoạt động chứng minh vụ án ma túy có thể được tiến hành trước khi khởi tố vụ án. Giai đoạn này là giai đoạn tiền khởi tố. Cơ quan có thẩm quyền chỉ có thể ra quyết định khởi tố vụ án về ma túy khi có căn cứ xác định: "Có dấu hiệu của tội phạm về ma túy". Trong thực tế, tội phạm ma túy diễn ra rất phức tạp và muôn hình muôn vẻ, có những sự việc đơn giản có thể kết luận ngay là có "dấu hiệu của tội phạm về ma túy " mà không cần phải qua xác minh hay điều tra sơ bộ nhưng có những sự việc phải thông qua quá trình xác minh, kiểm tra và đòi hỏi cơ quan có thẩm quyền phải sử dụng đến các chiến thuật, biện pháp nghiệp vụ mới có thể kết luận được là có hay không có "dấu hiệu của tội phạm ma túy" (đặc biệt là đối với các vụ án ma túy phức tạp có yếu tố nước ngoài, phạm vi quốc tế, mức độ ảnh hưởng lớn đến xã hội). Chính vì vậy, trước khi ra quyết định khởi tố vụ án, cơ quan có thẩm quyền đã tiến hành một số biện pháp có tính chất tố tụng nhằm thu thập chứng cứ, tài liệu để có thể tổng hợp đánh giá, kết luận về sự việc sau đó mới có quyết định khởi tố vụ án và phân công Điều tra viên, Cơ quan điều tra muốn sử dụng các chứng cứ ở giai đoạn tiền khởi tố thì đòi hỏi phải chuyển hóa chứng cứ. Đây là đặc điểm khác hẳn với giai đoạn truy tố và xét xử. 12
16. Chủ thể của quá trình chứng minh ở giai đoạn điều tra chỉ bao gồm Điều tra viên hoặc cán bộ được phân công làm công tác điều tra của các cơ quan khác như: Bộ đội biên phòng, Hải quan, Kiểm lâm, lực lượng cảnh sát biển và các cơ quan khác của Công an nhân dân, Quân đội nhân dân được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra theo qui định tại Điều 111 BLTTHS. Sau khi có quyết định khởi tố vụ án ma túy, hoạt động trước tiên để chứng minh vụ án ma túy là thu thập chứng cứ. Để thu thập chứng cứ, Cơ quan điều tra cần căn cứ vào qui định của BLTTHS để tiến hành. Tuy nhiên, khác với hoạt động kiểm tra, đánh giá, sử dụng chứng cứ chứng minh trong giai đoạn truy tố và xét xử, hoạt động đánh giá, sử dụng chứng cứ trong giai đoạn này chỉ mang tính sơ bộ, chưa mang tính chính thức và cũng chưa đủ để đưa ra kết luận cuối cùng về bản chất vụ án vì nó được thực hiện trước khi xét xử và nhằm mục đích phục vụ cho giai đoạn xét xử. Chỉ trong trường hợp cơ quan điều tra ra quyết định đình chỉ điều tra thì việc đánh giá chứng cứ mới có tính quyết định. Như vậy, đặc điểm dễ nhận thấy của quá trình chứng minh trong giai đoạn điều tra là chủ yếu tập trung ở hoạt động phát hiện, thu thập chứng cứ còn hoạt động kiểm tra, đánh giá và sử dụng về chứng cứ chỉ dừng ở mức sơ bộ nhằm củng cố về mặt thủ tục tố tụng đối với chứng cứ và đưa ra kết luận chính thức đầu tiên về VAHS thông qua bản kết luận điều tra. 1.2 Các hoạt động chứng minh cụ thể trong điều tra VAMBTPCMT Quá trình chứng minh trong giai đoạn điều tra bao gồm các hoạt động chứng minh cụ thể đó là thu thập, kiểm tra đánh giá và sử dụng chứng cứ, nhằm xác định làm rõ đối tượng, phạm vi và giới hạn chứng minh vụ án từ đó nhận thức đúng đắn chân lý của vụ án. 1.2.1 Thu thập chứng cứ Thu thập chứng cứ là giai đoạn đầu tiên của quá trình chứng minh trong điều tra VAMBTPCMT. Giai đoạn này có ý nghĩa hết sức quan trọng đối với toàn bộ quá trình chứng minh. Để làm sáng tỏ vụ án, cần phải tái tạo lại những tình tiết đã xảy ra trước đó đòi hỏi, các cơ quan tiến hành tố tụng phải thu thập được đầy đủ những thông tin về sự việc xảy ra, bởi vì các thông tin phản ánh về quá trình hoạt 13